Toruń-Dybów

Średniowieczny zamek królewski

Polska warownia na terenie dzisiejszego Torunia (niegdyś położona naprzeciw niego), po drugiej stronie Wisły, była ważną twierdzą graniczną i siedzibą królewską. Jagiellonowie bowiem często tu rezydowali w dobie wojen polsko - krzyżackich. Dybów stanowił też przeciwwagę dla miasta i zamku krzyżackiego przy Starym Mieście - chronił polską osadę Nową Nieszawę, która napsuła sporo krwi mieszczanom toruńskim, umniejszając ich zyski oraz kontrolował przeprawę przez Wisłę. Z tych powodów, po zajęciu pozycji propolskich przez Torunian i przesunięciu granicy z zakonem, jego znacznie szybko spadło. Stał się magazynem dla kupców i komorą celną. Zawsze jednak liczył się jako doskonały punkt strategiczny przy oblężeniach Torunia. Dlatego pojawiał się na kartach historii i płótnach artystów podczas praktycznie każdej wielkiej wojny. Stąd wiemy, że poza trzema ciekawie nadwieszonymi wieżyczkami, których ślady pozostały, warownia posiadała jeszcze narożną basztę. Mimo wysiłków archeologów nie udało się odnaleźć w terenie jej pozostałości. Jest to dość dziwne, bo prace prowadzono przez wiele lat. Być może stare grafiki nie są precyzyjnym źródłem, albo XIX-wieczne przekształcenia ruin przez Prusaków usunęły po niej wszelkie ślady.
Ciekawie, choć nieco zawile, wygląda historia nazwy Nieszawa. Używano jej zarówno na miasto jak i zamek przy nim (zamiennie z "Dybowem"). Miasto powstało kilka lat przed zamkiem jako Nowa Nieszawa, w odróżnieniu od wcześniejszej Nieszawy krzyżackiej, która również posiadała zamek, a jego nikłe ruiny można zobaczyć na prywatnym polu we wsi Mała Nieszawka. Wzniesienie osady i warowni było bardzo skutecznym posunięciem. Polska Nieszawa szybko się rozwijała i mieszczanie toruńscy nie ustawali w wysiłkach, aby doprowadzić ją do upadku. Po wsparciu przez nich Polski podczas wojny trzynastoletniej z Krzyżakami, król Kazimierz Jagiellończyk nie miał wyjścia i w 1460 roku nakazał przesunięcie Nieszawy ok. 30 km na południe. Do dziś znajduje się tam miasto o tej nazwie. W starym miejscu pozostał tylko zamek i kościół św. Mikołaja, czyli jedyne murowane budowle nieszawskie. Mimo to, teren dawnego miasta stopniowo ponownie zapełniał się osadnikami. Dopiero częste powodzie w XVI wieku ostatecznie zahamowały osadnictwo i spowodowały przeniesienie osady nieszawskiej/dybowskiej do nowej wsi, a następnie miasta Podgórz, położonego nieco dalej od Wisły (obecnie dzielnica Torunia - Podgórz). Nad Wisłą nadal stał tylko zamek Dybów i kościół, który wg lustracji z 2. połowy XVI wieku już nie pełnił swojej roli. Ruinę zalewaną przez Wisłę rozebrano jednak dopiero w XIX stuleciu. Zamek okazał się bardziej trwały i próbowano go nawet zaadaptować na szaniec pruskiej Twierdzy Toruń. W XXI wieku nastąpiło odkrycie na nowo Nowej Nieszawy, przeprowadzono zakrojone na szeroką skalę wykopaliska i wirtualne odtworzenie wyglądu dawnego miasta.
Aktualnie z zamku Dybów zachował się spory obwód murów, wysokich na kilka metrów z otworami okiennymi, szczątkami 3 nadwieszonych wieżyczek oraz z bramą od południa (częściowo zrekonstruowana). Nadwieszone wieżyczki przeznaczone do ostrzału artyleryjskiego miały ok. 5,5 m średnicy i drewniany szkielet. Mury obronne posiadały niegdyś niezachowane ganki strażnicze i blanki. W narożniku płn.-wsch. powinna znajdować się potężna cylindryczna wieża, ale jak wspomniałem nie można się jej doszukać.
Główny budynek mieszkalny (wymiary 13,2 x44 m) położony na północy był jednotraktowy, a jego elewacja frontowa jest dziś tylko zarysowana zrekonstruowanym murem. Miał on 3 kondygnacje naziemne + piwnice. Każda kondygnacja, łącznie z piwnicami, była podzielona na 3 pomieszczenia. Po zniszczeniach w XVII wieku piwnice były traktowane jako stajnie z wejściem wykutym na zewnątrz w ścianie północnej. Od zachodu dom zamkowy wspiera okazała szkarpa, która jak się przypuszcza pełniła funkcje latrynowe lub obronne przy Bramie Wiślanej (prowadziła ku Wiśle). Parter budynku przeznaczony był na cele gospodarcze, na pierwszym piętrze znajdowała się sala reprezentacyjna i 2 komnaty mieszkalne, a najwyższe było magazynem. W budynku wykute były otwory strzelnicze i artyleryjskie, a grubość murów dochodziła do 2,7 m.
Budynek bramny był wysunięty z linii murów południowych. Na górze posiadał dwie kondygnacje, na które można dziś wejść schodkami i przejść stamtąd na szczyt murów. Do bramy prowadził drewniany most umieszczony nad fosą zasilaną wodą z Wisły. Przy bramie archeolodzy odkryli mury przedbramia.
Dziedziniec prawdopodobnie nie był tak duży jak obecnie, ponieważ odkryto ślady muru przecinającego go zarówno od wschodu jak i zachodu. Były to więc prawdopodobnie boczne skrzydła o charakterze gospodarczym. W takim przypadku dziedziniec zamku miałby kształt bliski kwadratu.
Mimo zabezpieczenia murów mam pewne obawy co do przyszłości zamku Dybów. Wisła płynie dziś trochę innym korytem (kiedyś prawie stykała się z murami zamkowymi) jednak powodzie zalewają ruiny, a reszty dopełniają miejscowi, którzy poza imprezowaniem (pełno śmieci i szkła) urządzają tu zawody wspinaczkowe - przy użyciu sprzętu do tego celu wspinają się po murach z pewnością krusząc i nadwątlając je.

Aktualizacja: Przez rok zamek miał prywatnego dzierżawcę i prezentowano w nim płatną wystawę starych aut. Potem przejęła go fundacja "Zamek Dybów i Gród Nieszawa" jako organizator wydarzeń kulturalnych, edukacyjnych i turystycznych, których celem było ożywienie toruńskiego zabytku. W sezonie dostępna była stała ekspozycja, oraz stanowiska z grami i zabawami plebejskimi, historycznym obozowiskiem czy przebieralnią średniowiecznych strojów. We współpracy z "Gildią Przygód" organizowane były rejsy łodziami flisaków, a także imprezy okolicznościowe, pokazy i eventy dla grup. To także już historia, bo od 2019 roku zamek ponownie jest bez dzierżawcy i miasto Toruń poszukuje chętnego na przejęcie zabytku. Koszty to ok. 3 tys zł kwartalnie + obowiązek wybudowania parkingu, organizowania minimum 2 imprez w roku i dbania o zamkowe mury.