Wożuczyn

Przebudowany zamek szlachecki

Rezydencja Mierów Szambelan króla Augusta III Wilhelm Mier uczynił z Wożuczyna stolicę swych włości. W ogrodach, które utworzył na fundamentach zameczku Wożuczyńskich znajdowały się stawy, rzeźby i teatr. Co niedzielę łodziami po stawach dostawał się wraz z całym dworem do kościoła. Pałac posiadał wtedy 20 komnat, w tym wielką salę balową na piętrze. Wnętrza zdobione były sztukaterią, nie brakowało tu też ekskluzywnych kominków oraz okrągłych pieców kaflowych. Syn Wilhelma Miera w 1787 r. gościł w Wożuczynie króla Stanisława Augusta, który był w drodze do Kaniowa nad Dnieprem.

Tej słynnej rezydencji pałacowej nad Huczwą nie wymienia się zwykle w literaturze zamkowej, mimo że jej początki były jak najbardziej obronne. Wydaje się, że w ogóle obiekt ten skazany został na zapomnienie, a jeszcze 100 lat temu zadziwiał swym pięknem. Za niedługo ocalałe jeszcze resztki mogą doszczętnie zarosnąć.
O wyglądzie niewielkiego zamku Wożuczyńskich wiadomo tylko tyle, że był otoczony fosą i murem z 4 ceglanymi bastejami w narożach. Dwie basteje były półokrągłe, a jedna czworoboczna, posiadały one szereg strzelnic. Wjazd prowadził od północnego wschodu przez basteję czworoboczną. Założenie miało prawdopodobnie kształt trapezu (wcześniej uważano, że było zbliżone do kwadratu), ale brak lokalizacji czwartej bastei uniemożliwia precyzyjne określenie jego formy.

Grota św. Onufrego Wraz z budową przez Wilhelma Miera barokowego pałacu, dawną basteję bramną przekształcono na grotę św. Onufrego. Święty ten jest patronem pielgrzymów, tkaczy i dorożkarzy. Przebywał 60 lat samotnie na pustyni, dlatego przedstawia się go zazwyczaj w grocie pustelniczej. Z grotą związana jest opowieść iż umieszczono w niej skrytkę z kasą i bronią powstańców styczniowych. Czy to prawda nie wiadomo, ale potwierdzone jest iż pan na Wożuczynie - Marcellin Wydżga został skazany na dwa miesiące więzienia w Twierdzy Zamojskiej za pomoc powstańcom i nielegalne posiadanie broni. Grota zawaliła się w latach 60-tych XX wieku i zostały z niej szczątki. Przetrwała jednak drewniana figura św. Onufrego, która znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Zamościu.

Po całkowitej przebudowie na barokowy pałac w XVIII wieku, wjazd do nowego założenia prowadził od wschodu przez bramę i biegł wzdłuż południowego, czyli frontowego skrzydła pałacu skierowanego ku stawom. Wejście poprzedzały paradne schody i arkadowy portyk. Z późniejszych opisów wiadomo, że przy dziedzińcu otoczonym dekoracyjnym murem, od strony wsi stał piętrowy budynek gospodarczy, a w ogrodzie północnym znajdowały się dwie oranżerie, altany, studnia i grota. Pałac otaczał też ogród włoski, park angielski oraz tzw. ogród dolny. Przed wejściem, na postumentach stały wazony z egzotycznymi roślinami.
To że do dziś można zobaczyć resztki fortyfikacji bastejowych, budowla zawdzięcza wykorzystaniu ich jako elementy dekoracyjne i prestiżowe. Ozdabiały one nowe ogrody, stanowiły tarasy widokowe, a południowo-wschodnia stała się częścią oficyny pałacowej. Piwnice i lochy zamkowe również były wykorzystywane, przechowywano w nich m.in. wino. W XIX-wiecznych księgach hipotecznych wspomina się, iż ciągną się pod ogrodem włoskim, a wejście do nich jest w szopie ogrodowej.
Współcześnie teren rezydencji wożuczyńskiej został przecięty szosą. Charakterystycznym śladem jej dawnej świetności są obeliski bramne stojące samotnie w polu, niedaleko stawów, czyli przy dawnym wjeździe do pałacu od wschodu. W pobliżu zachował się budynek kordegardy, czyli straży bramnej oraz 2 budynki gospodarcze, należące do folwarku.

Polski Petit Trianon W 1907 roku poeta Kazimierz Laskowski zauroczony pałacem wożuczyńskim tak go opisywał: "zdaje się on jedyną dziś w Europie, kopią słynnego pałacyku Ludwika XVI (...). Wożuczyn - tak się nazywa owa polska kopia francuskiego Petit Trianon. Bez przesady można powiedzieć, że jest to jedna z najpiękniejszych rezydencji w naszym kraju." Pałacem zainteresowali się też wydawcy widokówek, dzięki temu zachowało się kilka widoków sławnej wówczas rezydencji.

Na wzgórzu zamkowym natrafiłem na trzy fragmenty murów, ale może jest ich więcej. Nie znalazłem piwnicy (wg opisu: prostokątna z filarem na osi podtrzymującym sklepienie kolebkowe, pod nią mają się znajdować lochy). Roje komarów i bujna roślinność bardzo utrudniały eksplorację. Dwa duże fragmenty widać przy samej drodze. Jeden to odcinek ceglanego muru z arkadami oficyny i bastei południowo-wschodniej, drugi - półokrągła basteja południowo-zachodnia. Na północ od niej znajdował się park angielski, dziś to zwykły las, ale stoi w nim tablica informacyjna. Nieco dalej znajduje się niewielki fragment muru, prawdopodobnie bastei bramnej. Tam też umieszczono kolejną tablicę informacyjną dotycząca pomnika przyrody - o ile pamiętam jakiejś niecodziennej sosny. Znacznie ciekawszy natomiast jest ogromny grzyb na drzewie, największy jaki dotąd widziałem (patrz zdjęcie). Nie była to stwardniała huba, lecz miękkie i rosnące wciąż grzybisko! Na terenie zamku leży też jakaś zagadkowa stara kamienna płyta, chyba nagrobna z nieczytelnym napisem, pisanym cyrylicą (?).

Aktualizacja. Od 2020 roku obeliski bramne wyglądają już inaczej - kosztem 45 tys. zł zostały odnowione.

Plany i rekonstrukcje