Babice-Wygiełzów

Gotycki zamek biskupi Lipowiec

Lipowiec został wzniesiony w końcu XIII w. przez biskupa Jana Muskatę. Wcześniej stał tu drewniany zamek zbudowany w poł. XIII w. przez biskupa Jana Prandota. Przejął on okolicę od sióstr benedyktynek w 1243 r., które otrzymały ją od rycerskiego rodu Gryfitów. Istnieją hipotezy i miejscowe opowieści, iż wcześniej znajdowało się tu wczesnośredniowieczne grodzisko, drewniany zameczek rozbójników, a podczas rozbicia dzielnicowego strażnica zwolenników Konrada Mazowieckciego spalona przez Bolesława Wstydliwego
koniec XIII w. - biskup Jan Muskata zakończył budowę murowanej warowni z wysoką okrągłą wieżą, będącej aż do końca XVIII w. we władaniu biskupstwa krakowskiego
pocz. XIV w. - bp Muskata był przeciwnikiem księcia Władysława Łokietka i zwolennikiem Wacława II na tronie polskim. Kilkakrotnie toczył z nim walki. Zamek Lipowiecki był więc broniony przed atakami rycerstwa wiernego Łokietkowi przez niemieckiego szwagra biskupa - Gerlacha von Kulmbacha
1430 r. - w Lipowcu rezydował biskup Zbigniew Oleśnicki. W czasie swojego panowania na zamku wraz z biskupem Wojciechem Jastrzębcem dokonał zasadniczej jego przebudowy. Zbudowany na planie wieloboku obiekt stał się okazałą rezydencją. W środku powstał mały dziedziniec otoczony budynkami mieszkalnymi, przedzamcze otoczono murem obwodowym, podwyższono więżę i przystosowano do użycia broni palnej. Wtedy właśnie nadano zamkowi dzisiejszy kształt
1437 r. - zachowana jest wzmianka iż w tym roku w więzieniu pod wieżą trzymano opata Mikołaja z Buska

Z czasów "potopu" 25 sierpnia 1657 r. skapitulowała załoga szwedzka pod wodzą generała Paula Wirtza okupująca Kraków. Rezydujący wcześniej przez 2 lata w Lipowcu dowódca szwedzki, który dokonał zniszczenia zamku uzyskał od króla Jana Kazimierza korzystne warunki honorowej kapitulacji z bronią w ręku. 30 sierpnia Szwedzi wyszli z miasta. Gdy Wirtz dostrzegł orszak królewski zszedł z konia, pieszo dotarł do króla, pokłonił mu się i ucałował rękę. Być może w podzięce za łaskawe potraktowanie, bo za czyny których się dopuścił w Krakowie zasłużył na najgorszą śmierć. Na Kleparzu ze 113 mieszkańców zostało 15, na Biskupim placu z 51 domów ocalało 5, na Piasku z kilkuset domów nie ostał się żaden, a Stradom zniszczono całkowicie. Wawel został splądrowany w szczególnie bestialski sposób, wywieziono wszelkie kosztowności, kobierce, obicia, meble i inne sprzęty. Otwierano wszystkie szuflady, kuto posadzki, wydzierano futryny drzwiowe, okna, otwierano nawet groby królów oraz biskupów i zdzierano ze zwłok wszelkie kosztowności. Szwedzi rozbili też trumnę św. Stanisława i skradli relikwie. Barbarzyńcy nie cieszyli się jednak zbyt długo ze zrabowanych przedmiotów, bo wiele transportów do Szwecji zatonęło podczas burzliwej pogody.

1444 r. - biskup Oleśnicki wystawił w zamku przywilej dla księstwa siewierskiego. Tutaj też Jan Długosz w imieniu biskupa wypłacił ostatnią ratę za nabyte księstwo i zamek siewierski
XVI w. - zamkiem władali biskupi Jan Konarski i Andrzej Zebrzydowski. Powiększono wtedy więzienie pod wieżą i postawiono dwie półbaszty na drodze dojazdowej do przedzamcza, przekształcono teren przedbramia
1550 r. - w zamkowym więzieniu przebywał a następni zbiegł z niego znany zwolennik reformacji, profesor Akademii Krakowskiej - Franciszek Stankara
1629 r. - na zamku wybuchł wielki pożar, który zniszczył głównie przedzamcze, ale sięgnął także zamku górnego. Kilka lat później odbudowę przeprowadził biskup Jakub Zadzik. Od tej pory jednak biskupi rezydowali już w bardziej wygodnym dworze u podnóża wzgórza zamkowego, który postawił właśnie bp Zadzik


1655 r. - mimo swego wybitnie obronnego położenia zamek nie był przystosowany do obrony przed nowocześnie wyposażoną armię szwedzką, musiał więc jej ulec. Podczas "potopu" na zamku przez 2 lata rezydował generał Wirtz. Wycofując się do Krakowa przed polskimi oddziałami okupanci podpalili zamek
1683 r. - w drodze na zwycięską wyprawę wiedeńską, na popas w Lipowcu zatrzymał się król Jan III Sobieski
1720 r. - biskup Felicjan Szaniawski rozpoczął odbudowę zamku na cele kościelne. Miał tu się znajdować dom rekolekcyjny i miejsce poprawy dla księży
ok. 1750 r. - prace zakończył biskup Andrzej Załuski. Zamek częściowo stracił charakter budowli średniowiecznej, a zyskał cechy barokowe
1789 r. - zamek został przejęty przez władze austriackie
1800 r. - kolejny pożar zniszczył dachy i wnętrza
1850 r. - od tego czasu Lipowiec przestał być użytkowany i był już tylko opuszczoną ruiną. Zajęli się nim poszukiwacze skarbów oraz miejscowa ludność czyniąc duże szkody
1863 r. - w czasie powstania styczniowego w ruinach schronił się oddział gen. Mariana Langiewicza

Rotmistrz Pilecki W Lipowcu noc z 27 na 28 kwietnia 1943 roku spędził Witold Pilecki. Po słynnej ucieczce z niemieckiego obozu zagłady Auschwitz zatrzymał się tu na odpoczynek. Wraz z dwoma towarzyszami ucieczki zagrzebał się w liściach pod ruinami zamku, a rankiem wyruszył do Poręby-Żegoty. Pomylili jednak drogę i trafili do kościoła i klasztoru w Alwerni, gdzie pomógł im miejscowy ksiądz. Od 2015 r. na murze tamtejszego kościoła wisi pamiątkowa tablica poświęcona uciekinierom. Potem udali się oni do Nowego Wiśnicza. Współcześnie wiele osób, w tym obcokrajowcy zafascynowani postacią polskiego rotmistrza pokonuje pieszo szlak jego ucieczki z obozu.

XIX w. - zamek przechodził w ręce prywatne. Kolejno właścicielami byli: hrabia Józef Hadziewicz, Wincenty Kędzierski, Jan Wiśniewski, Antonina Łącka, hrabiowie Donnersmarck
lata 1891 - 1905 - grupa galicyjskich miłośników zabytków przygotowała plany odbudowy zamku, ale Donnersmarckowie nie zgodzili się na nią
lata 1961-69 - przeprowadzono prace konserwacyjne i zabezpieczające ruinę zamku, przystosowano ją dla zwiedzających. U podnóża wzgórza zamkowego zaczęto budowę skansenu
1973 r. - powołano do życia Nadwiślański Park Etnograficzny podlegający muzeum w Chrzanowie, w skład którego wszedł zamek i skansen
2007 r. - obie placówki odłączyły się od muzeum chrzanowskiego tworząc odrębną jednostkę administracyjną o nazwie "Muzeum Nadwiślańskie Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec” z siedzibą w Wygiełzowie
koniec 2019 r. - zamek został zamknięty dla turystów. Czekają go prace ziemne i budowlane. Ma powstać punkt obsługi turystów z kawiarnią, małą gastronomią i sklepikiem oraz nowe toalety.
koniec 2021 r. ogłoszono przetarg na dalsze prace, tym razem remontowe. M.in. wieża zostanie poddana konserwacji, wejście na nią będzie łatwiejsze, z balustradą i nowymi schodami. Konserwacji zostaną poddane również inne mury zamku oraz nawierzchnia dziedzińca. Otwarcie zabytku było zapowiadane na wakacje 2022, ale nie jest to pewne




Z zamkiem w Wygiełzowie - Babicach jest oczywiście związanych kilka zjaw. Jedną z nich był duch biskupa Oleśnickiego, który jednak ukazywał się tylko do pożaru z początku XIX w. Poza tym, podobno czasem około północy zrywa się mocny wiatr i na przedzamczu pojawia się cień czarnej karety, ciągnionej przez 6 pary czarnych koni z której wychodzi biskup w purpurze i wkracza na dziedziniec. Za nim strażnicy wloką skazańca, kat podnosi miecz i wtedy uderza piorun, zapada się ziemia a zjawy znikają. Naoczni świadkowie twierdzą, że nawet w ciepłą noc powietrze robi się lodowate.

Bibliografia