Babice-Wygiełzów

Średniowieczny zamek biskupi Lipowiec

Lipowiec został wzniesiony w końcu XIII w. przez biskupa Jana Muskatę. Wcześniej stał tu drewniany zamek zbudowany w połowie XIII stulecia przez biskupa Jana Prandota. Przejął on okolicę od sióstr benedyktynek w 1243 r., które otrzymały ją od rycerskiego rodu Gryfitów. Istnieją hipotezy i miejscowe opowieści, iż pierwotnie znajdowało się tu wczesnośredniowieczne grodzisko, drewniany zameczek rycerzy-rozbójników (wspominał o nim Jan Długosz), a podczas rozbicia dzielnicowego strażnica zwolenników Konrada Mazowieckiego spalona przez Bolesława Wstydliwego
koniec XIII w. - biskup Jan Muskata zakończył budowę murowanej warowni z wysoką okrągłą wieżą, będącej aż do końca XVIII wieku we władaniu biskupstwa krakowskiego
lata 1304-1306 - bp Muskata był przeciwnikiem księcia Władysława Łokietka i zwolennikiem Wacława II na tronie polskim. Kilkakrotnie toczył z nim walki. W tym okresie zamek Lipowiec był więc broniony przez załogę na czele z burgrabim Gerlachem de Culpen (niemieckim szwagrem biskupa) przed atakami rycerstwa wiernego Łokietkowi
1391 - książę opawski i raciborski Jan II najechał włości lipowieckie i sławkowskie biskupa krakowskiego Jana Radlicy z Radliczyc. Zamku Lipowiec nie dał rady zdobyć więc z zemsty spustoszył okoliczne wioski. Po skardze biskupa do króla czeskiego Wacława, Jan II musiał się ukorzyć, a jako zadośćuczynienie oddał biskupowi 3 wsie: Chełm, Imielin i Kosztowy. Dzięki temu obszar tych śląskich wsi został włączony do Polski.
po 1420 r. - w Lipowcu rezydował biskup Wojciech Jastrzębiec. W czasie swojego panowania na zamku wraz z kolejnym biskupem Zbigniewem Oleśnicki dokonali zasadniczej jego przebudowy. Zbudowana na planie wieloboku warownia stała się okazałą rezydencją. W środku powstał mały dziedziniec otoczony budynkami mieszkalnymi, przedzamcze otoczono murem obwodowym, podwyższono więżę i przystosowano do użycia broni palnej. Wtedy właśnie nadano zamkowi dzisiejszy kształt

Z czasów "potopu" W maju 1657 roku załoga szwedzka pod wodzą generała Paula Würtza została usunięta z Lipowca przez polskie oddziały powstańcze formujące się na ziemi oświęcimsko-zatorskiej. Jak to mieli w zwyczaju Skandynawowie, wycofując się, podpalili zamek i schronili w Krakowie. 25 sierpnia 1657 r. ten sam Würtz skapitulował z załogą szwedzką w Krakowie. Mimo wielkich szkód jakie poczynił w Rzeczypospolitej uzyskał on od króla Jana Kazimierza korzystne warunki honorowej kapitulacji z bronią w ręku. 30 sierpnia Szwedzi wyszli z miasta. Gdy Würtz dostrzegł orszak królewski zszedł z konia, pieszo dotarł do króla, pokłonił mu się i ucałował rękę. Być może w podzięce za łaskawe potraktowanie, bo za czyny których się dopuścił w Krakowie zasłużył na najgorszą śmierć. Na Kleparzu ze 113 mieszkańców zostało 15, na Biskupim placu z 51 domów ocalało 5, na Piasku z kilkuset domów nie ostał się żaden, a Stradom zniszczono całkowicie. Wawel został splądrowany w szczególnie bestialski sposób, wywieziono wszelkie kosztowności, kobierce, obicia, meble i inne sprzęty. Otwierano wszystkie szuflady, kuto posadzki, wydzierano futryny drzwiowe, okna, otwierano nawet groby królów oraz biskupów i zdzierano ze zwłok wszelkie kosztowności. Szwedzi rozbili też trumnę św. Stanisława i skradli relikwie. Barbarzyńcy nie cieszyli się jednak zbyt długo ze zrabowanych przedmiotów, bo wiele transportów do Szwecji zatonęło podczas burzliwej pogody.

1444 r. - biskup Oleśnicki wystawił w zamku przywilej dla księstwa siewierskiego. Tutaj też Jan Długosz w imieniu biskupa wypłacił ostatnią ratę za nabyte księstwo i zamek siewierski
XVI w. - zamkiem władali biskupi Jan Konarski i Andrzej Zebrzydowski. Powiększono wtedy więzienie pod wieżą i postawiono dwie półbaszty na drodze dojazdowej do przedzamcza, przekształcono teren przedbramia
1629 r. - na zamku wybuchł wielki pożar, który zniszczył głównie przedzamcze, ale sięgnął także zamku górnego. Kilka lat później odbudowę przeprowadził biskup Jakub Zadzik. Zamek zyskał nowoczesne elementy fortyfikacji jak bastion od płn.-wsch. i półbaszty od płn. Od tej pory jednak biskupi rezydowali już w bardziej wygodnym dworze w Wygiełzowie u podnóża wzgórza zamkowego, który postawił ten sam biskup
1655 r. - mimo swego wybitnie obronnego położenia zamek nie był przystosowany do walki z nowocześnie wyposażoną armię szwedzką, musiał więc jej ulec
1657 r. - zmuszeni do opuszczenia Lipowca Szwedzi uciekli do Krakowa, a zamek podpalili
17.08.1683 r. - w drodze na zwycięską wyprawę wiedeńską, na popas w Lipowcu zatrzymał się król Jan III Sobieski. Nocował jednak zapewne we dworze biskupim, a nie w zamku
1732 r. - biskup Felicjan Szaniawski odbudował zamek na cele kościelne. Miał tu się odtąd mieścić dom rekolekcyjny, miejsce poprawy i więzienie dla duchownych pod zarządem Księży Misjonarzy z Krakowa
ok. 1750 r. - prace zakończył biskup Andrzej Załuski. Zamek częściowo stracił charakter warowni średniowiecznej, a zyskał cechy barokowej rezydencji. Zlikwidowano część fortyfikacji z zespołem bramnym. Nad skarbcem w skrzydle zachodni powstała nowa kaplica. Wyremontowano również podzamkowy dwór.
1789 r. - decyzją Sejmu Wielkiego zamek, jak i cały majątek biskupów krakowskich, został przejęty przez Skarb Państwa
1793 r. - po drugim rozbiorze zamek na krótko powrócił do biskupów krakowskich
1802 r. - zaborca austriacki ostatecznie upaństwowił włości biskupie. Zamek przeznaczono na centrum administracyjne okolicznych dóbr.
1805 r. - zawalił się dwór biskupi pod zamkiem
1809 r. - gdy wojska Księstwa Warszawskiego miały przejąć od Austriaków dawne tereny biskupie, na zamku wybuchł wielki pożar, który zniszczył dachy, stropy i wnętrza II piętra. Przypuszcza, się że katastrofę wywołali Austriacy
po 1815 r. - ustalenia zaborców na Kongresie Wiedeńskim powołały do istnienia zależne od nich państewko polskie zwane Rzeczpospolitą Krakowską. W jej skład wchodził również Lipowiec. Władze RK wydzierżawiały zamek chętnym
po 1840 r. - Lipowiec przestał być użytkowany i był już tylko opuszczoną ruiną. Zajęli się nim poszukiwacze skarbów oraz miejscowa ludność czyniąc duże szkody
1863 r. - w czasie powstania styczniowego w ruinach schronił się oddział gen. Mariana Langiewicza

Rotmistrz Pilecki W Lipowcu noc z 27 na 28 kwietnia 1943 roku spędził Witold Pilecki. Po słynnej ucieczce z niemieckiego obozu zagłady Auschwitz zatrzymał się tu na odpoczynek. Wraz z dwoma towarzyszami ucieczki zagrzebał się w liściach pod ruinami zamku, a rankiem wyruszył do Poręby-Żegoty. Pomylili jednak drogę i trafili do kościoła i klasztoru w Alwerni, gdzie pomógł im miejscowy ksiądz. Od 2015 r. na murze tamtejszego kościoła wisi pamiątkowa tablica poświęcona uciekinierom. Potem udali się oni do Nowego Wiśnicza. Współcześnie wiele osób, w tym obcokrajowcy zafascynowani postacią polskiego rotmistrza pokonuje pieszo szlak jego ucieczki z obozu.

XIX w. - zamek przechodził w ręce prywatne. Kolejno właścicielami byli: hrabia Józef Hadziewicz, Wincenty Kędzierski, Jan Wiśniewski, Antonina Łącka, hrabiowie Donnersmarck
lata 1891 - 1905 - grupa galicyjskich miłośników zabytków przygotowała plany odbudowy zamku, ale Donnersmarckowie nie zgodzili się na nią
lata 1961-69 - przeprowadzono prace konserwacyjne i zabezpieczające ruinę zamku, przystosowano ją dla zwiedzających. U podnóża wzgórza zamkowego zaczęto budowę skansenu
1973 r. - powołano do życia Nadwiślański Park Etnograficzny podlegający muzeum w Chrzanowie, w skład którego wszedł zamek i skansen
2007 r. - obie placówki odłączyły się od muzeum chrzanowskiego tworząc odrębną jednostkę administracyjną o nazwie "Muzeum Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek Lipowiec” z siedzibą w Wygiełzowie
koniec 2019 r. - zamek został zamknięty dla turystów. Nastąpiły prace ziemne i budowlane w celem poprawy infrastruktury turystycznej
koniec 2021 r. ogłoszono przetarg na dalsze prace, tym razem remontowe. M.in. wieża zostanie poddana konserwacji, wejście na nią będzie łatwiejsze, z balustradą i nowymi schodami. Konserwacji zostaną poddane również inne mury zamku oraz nawierzchnia dziedzińca. Otwarcie zabytku zapowiadano na wakacje 2022
2023 r. - zmiana nazwy instytucji zarządzającej zamkiem i skansenem na Muzeum Małopolski Zachodniej w Wygiełzowie
11.09.2023 - uroczyste otwarcie zamku na nowo. W ramach kilkuletnich prac wykonano konserwację elewacji, korony wieży, wartowni i murów zamkowych. Turyści otrzymali nową ekspozycję "Zamek Lipowiec. Pomiędzy twierdzą, rezydencją a więzieniem" znajdującą się na pierwszym piętrze. Powstał też punkt obsługi turystów z kawiarnią i toaletami.




Z zamkiem w Wygiełzowie - Babicach jest oczywiście związanych kilka zjaw. Jedną z nich był duch biskupa Oleśnickiego, który jednak ukazywał się tylko do pożaru z początku XIX w. Poza tym, podobno czasem około północy zrywa się mocny wiatr i na przedzamczu pojawia się cień czarnej karety, ciągnionej przez 6 pary czarnych koni z której wychodzi biskup w purpurze i wkracza na dziedziniec. Za nim strażnicy wloką skazańca, kat podnosi miecz i wtedy uderza piorun, zapada się ziemia a zjawy znikają. Naoczni świadkowie twierdzą, że nawet w ciepłą noc powietrze robi się lodowate.

Bibliografia