Będzin

Średniowieczny zamek królewski

Ze względu na przechodzący przez okolicę szlak handlowy ze wschodu na zachód, drewniano-ziemny gród istniał tu już w X wieku. W 1241 r. w okolice te dotarli Tatarzy i to im przypisywano spalenie grodu. Nowsze badania wykazały jednak, że ślady spalenizny nie pochodzą z tego okresu. Prawdopodobnie z inicjatywy Bolesława Wstydliwego powstała kamienna baszta - stołp, którą datuje się koniec XIII wieku. Król Kazimierz Wielki wykorzystał to założenie i rozbudował w nową warownię będącą częścią systemu obronnego zwanego dziś Orlimi Gniazdami. Pierwotnie składała się ona ze starej wieży - stołpu oraz budynku mieszkalnego zwanego "kasztelem". Spornym jest fakt istnienia 2 osobnych, lecz połączonych budowli: domu mieszkalnego i czworobocznej wieży. Wały ziemne grodu zostały zastąpione pojedynczą linią murów i fosą. Strategiczne położenie zamku było przyczyną wielokrotnych najazdów, zniszczeń i odbudów.


1349 r. - w dokumentach odnotowany jest pierwszy znany burgrabia zamku w Będzinie - Wiernek (oryg. Vernco)
1358 r. - król uczynił Będzin miastem na prawie magdeburskim. W nadaniu wójtostwa rycerzowi Hincowi jest wspomniany zamek
ok. 1364 r. - Kazimierz przeprowadził ufortyfikowanie miasta i rozbudowę warowni. Powstała druga linia murów i zamek dolny z trzecim pasem fortyfikacji

Goście na zamku Na zamku będzińskim przebywało wiele znanych osobistości. W 1547 r. w drodze na koronację do Krakowa zatrzymał się tu Henryk Walezy. W 1588 r. w zamku uwięziony był arcyksiążę austriacki Maksymilian. Zrzekł się on wtedy pretensji do polskiego tronu. W 1683 r. w Będzinie zatrzymał się Jan III Sobieski zmierzający z odsieczą do Wiednia. Król przyjął tu wysłannika cesarza austriackiego, generała Caraffę. W 1697 r. do Będzina zawitał podążający po polską koronę August II Mocny.

1415 r. - burgrabią będzińskim był Mikołaj Kornicz – Siestrzeniec, który zapamiętany został jako Czarny Rycerz Bez Głowy grabiący okoliczne dobra. Sprzyjał on husytom i gościł ich na tutejszym zamku.
1434 r. - usunięto z urzędu Kornicza, a na zamku odbył się zjazd panów polskich i śląskich mający przywrócić spokój na granicy polsko - czeskiej (do Czech należał Śląsk). Udział wzięli bp Zbigniew Oleśnicki, Bernard książę niemodliński, Mikołaj książę raciborski, Wacław książę cieszyński i Wacław książę zatorski. Przyniosło to krótkotrwały efekt. Później nastały niespokojne lata - warownia nad graniczną Czarną Przemszą była areną wielu konfliktów polsko-czeskich
1456 r. - zachowana wzmianka mówi o zaledwie 4-osobowej załodze zamku oraz mających obowiązek ich wspomagać 6 osobach z miasta
1460 r. - starosta będziński Szczepan z Pogórzyc zawarł ugodę z księciem oświęcimskim i toszeckim Przemkiem II, co poskutkowało wreszcie nastaniem spokoju na granicy
1564 r. - istnieje zapis z tego roku mówiący, iż zamek był zrujnowany i opustoszały
1588 r. - jednak opinia ta może być przesadzona, bowiem w Będzinie i Bytomiu prowadzono rokowania pokojowe z Habsburgami którzy ponieśli klęskę w staraniach o polską koronę. W rozmowach uczestniczyło możnowładztwo polskie, austriackie, czeskie, węgierskie, śląskie oraz delegat papieski Aldobrandini, późniejszy papież Klemens XVIII
1605 r. - wielki pożar zniszczył część Będzina wraz z zamkiem. 10 lat później starosta Andrzej Dębiński herbu Rawicz przystąpił do jego odbudowy zachowując gotycki styl

Opis zamku z Tygodnika Ilustrowanego 1861 r. Pierwotnie miała w nim być umieszczona szkoła górnicza; ale gdy do tego nie przyszło, przeznaczono go na szpital i kaplicę dla wyznania ewangelickiego; dziś i jedna i drugie stąd usunięte zostały, a stojące budynki na nowo upadły w ruinę. Kilkadziesiąt kamiennych stopni prowadzi do jedynej bramy w murze opasującym szczyt góry; wysokość tego muru w niektórych miejscach ledwie 7 do 8 łokci [1 łokieć = 0,6 m] wynosi. Przebywszy bramę, idzie się znowu po kamiennych schodach na dziedziniec zamkowy. Czworoboczny dwupiętrowy budynek, blachą cynkową pokryty, ogromna okrągła wieża z blankami, całość teraźniejszego zamku stanowią. W gmachu na dole i na piętrze znajdują się cztery obszerne sale, wieża zaś wewnątrz jest zupełnie pustą i niewykończoną. Zewnątrz umieszczone wschody prowadzą do pierwszego piętra, na drugie trzeba się piąć po drabinie. Pomost drewniany wiedzie z pierwszego pietra ponad fosą na mur zamkowy, skąd znowu furtką na zewnątrz wyjść można. Przybyłemu na drugie piętro, z okien prześliczne odsłaniają się okolice. W ogóle gmach ten, zbyt powierzchownie i nie dość trwale wyrestaurowany, jeżeli dłużej będzie opuszczony, prędko straci ślady ostatniego odnowienia. Już teraz szmaty cynku z dachów walają się po dziedzińcu, a rumowisko sypie się zewsząd; mnóstwo łat, krokwi, belek, pułapów i podłóg zerwanych zapełnia w dziwnym pozawieszaniu i spiętrzeniu od dołu do góry wnętrze starych Kaźmirowskich murów. Pod całym zamkiem mają się znajdować przepyszne piwnice, w których dotąd, według utrzymującego się podania miejscowego ludu, pokutujące duchy zamieszkują, strasząc w nocnej porze przechodniów.

1655 r. - w czasie "potopu" Szwedzi poważnie zniszczyli zamek, który był tymczasową siedzibą Stefana Czarnieckiego, przywódcy polskich oddziałów walczących z najeźdźcami
1660 r. - odbudowany na siedzibę starosty, stracił jednak dawną świetność
po 1702 r. - ostatni starosta będziński Kazimierz Mieroszewski rozpoczął budowę dworu w Gzichowie, na drugim brzegu Czarnej Przemszy, bardzo blisko zamku. Stan starej warowni w ogóle go nie interesował
II połowa XVIII w. - zamek przechodzi w ręce pruskich zaborców, a konkretnie rodu Hohenzollernów, którzy niezbyt o niego dbali i wkrótce został opuszczony. Lustracja z 1765 roku mówi: "Ten stoi na skale murowany, murem wokoło obwiedziony, cały pusty, sama tylko rudera porysowana w różnych miejscach codziennym upadkiem grozi" Podobnie wygląda opis z lustracji 24 lata późniejszej: "Tego zamku rozwaliny w ścianach gołych, murów części porozwalane, a reszta zrysowane, bliskim upadkiem grożące" W tym czasie rozbudowano dwór w Gzichowie na rezydencję pałacową
przełom XVIII i XIX w. - przed zamkiem w Będzinie postawiono synagogę i mykwę (łaźnię). Spalili ją Niemcy w nocy z 8/9 września 1939 roku. Dziś upamiętnia ją obelisk ku czci pomordowanych Żydów
1825 r. - kamień, który odpadł z ruin zamku zabił przypadkowego przechodnia. O mały włos nie doprowadziło to do rozbiórki budowli
ok. 1830 r. - rozkwit przemysłu i wzrost znaczenia Zagłębia sprawił, że zauroczony ruinami hrabia Edward Raczyński postanowił przy pomocy Banku Polskiego przenieść do Będzina i zamku założoną w Kielcach przez Staszica Szkołę Akademiczno-Górniczą
1834 r. - hrabia Raczyński zlecił odbudowę zamku włoskiemu architektowi Franciszkowi Marii Lanciemu. Dodano wtedy do niego elementy neogotyckie architektury romantycznej, obniżono i ozdobiono wieżę, w budynku mieszkalnym wykuto nowe otwory okienne, upiększono mury blankami. Odbudowa nie została jednak dokończona, władze zaborcze nie zezwoliły na uruchomienie w nim ani banku, ani szkoły. Zamek stał się szpitalem, a potem ewangelickim domem modlitwy dla górników z Saksonii
Koniec XIX w. - zamek ponownie został opuszczony
1916 r. - założone zostało Towarzystwo Opieki Nad Górą Zamkową. Jego celem było przywrócenie zamkowi dawnej świetności, czego z braku funduszy nie udało się zrealizować
1932 r. - dopiero w tym roku wojewoda kielecki wydał decyzję uznającą ruiny zamku w Będzinie oraz jego otoczenie za zabytek i poddał całość ochronie prawnej
1952 r. - rozpoczęto odbudowę warowni wg planu Zygmunta Gawlika. Nie przywrócono mu jednak w pełni gotyckiego stylu, pozostawiono elementy romantyczne, nie odbudowano wieży bramnej. Równocześnie przeprowadzono prace wykopaliskowe pod kierownictwem Włodzimierza Błaszczyka
1956 r. - w zamku oficjalnie otwarto Muzeum Zagłębia w Będzinie
1983 r. - Muzeum przejęło pałac Mieroszewskich w dawnym Gzichowie
2014 r. - pod zamkiem wyremontowano tunele, nie mające jednak nic wspólnego z warownią lecz z działaniami podczas II wojny św. Wykopali je Niemcy z przeznaczeniem prawdopodobnie na jakąś fabrykę. Obecnie są udostępnione dla turystów jako Podziemia Będzińskie