Pozostałości
bolestraszyckiego dworu obronnego znajdują się w "pięknych okolicznościach przyrody" ogrodu dendrologicznego, czyli
arboretum.
Placówka ta zajęła dawny teren dworski, który składał się z wysokiej skarpy stromo opadającej ku wschodowi i południu oraz terenów ogrodowych poniżej.
Zgromadzono tu kilka tysięcy gatunków roślin podzielonych na atrakcyjnie rozłożone kolekcje m.in.: dendrologiczne, wodne, bagienne, rzadkie, ginące, wrzosowate, szklarniowe, użytkowe i biblijne. Stworzono stawy, alejki, ekspozycje, tak że arboretum stało się najciekawszym tego typu obiektem w Polsce. Fakt istnienia tu siedziby obronnej był jednak słabo nagłośniony i większość odwiedzających ogród nie miała pojęcia, iż niewielki murowany kościółek-kapliczka pw. Podwyższenia Krzyża to część
zameczku pochodzącego z końca XVI stulecia.
W temacie budownictwa obronnego bardziej rozpowszechniona była wiedza o zabudowaniach fortecznych Twierdzy Przemyśl - Forcie XIII
"San Rideau" (którego część zajmuje arboretum) i XVIIIb "Bolestraszyce".
Niedawno informacje o dziejach miejsca, w który powstała popularna na Podkarpaciu atrakcja turystyczna zostały w końcu wyeksponowane - po remoncie kaplicy i badaniach jej piwnic, umieszczono tu odpowiednie tablice.
Z zewnątrz kaplica wygląda bardzo niepozornie i zastanowić może tylko położenie nad wysoką skarpą, pod którą znajdują się dwa stawy.
Jest to podpiwniczony, prostokątny budynek o wymiarach ok. 10x7 m, zbudowany z cegły, z 3 oknami i dobudowaną od północy XX-wieczną wieża drewnianą.
Budowla była pierwotnie częścią dworu obronnego albo jego narożną fortyfikacją, być może basteją.
Niestety w XIX wieku splantowano teren i zatarto
ziemne fortyfikacje. Obecna ścieżka do budynku jest wytyczona po dawnych wałach.
Dopiero po wejściu do środka kapliczki można było zobaczyć grube mury, z zabytkowymi sklepieniem i zamurowane do niedawna
strzelnice, których jest aż 7.
Po badaniach okazało się, że strzelnice nie są tak stare, pochodzą albo z lat 50-tych XIX w - okresu wojny krymskiej albo z 2. połowy XVIII w. z czasu konfederacji barskiej.
Remont wnętrza kaplicy doprowadził do odkrycia starszych, bo renesansowych malowideł ściennych.
Bardzo ciekawe są także XVI-wieczne
kolebkowe piwnice pod kaplicą, które udało mi się oglądnąć. Nie posiadają one jak się gdzieniegdzie podaje 3 kondygnacji, ale mają dwie odnogi. Ta dłuższa jest zasypana i nie była jeszcze do końca przebadana. Na razie z powodu zalegającego wysoko piasku, bez czołgania można przejść kilka metrów, ale człowiek nadzorujący remont mówił o przynajmniej 20-metrowym korytarzu!
Pierwsza podziemna sala posiada obszerne wywietrzniki, być może na potrzeby ukrywających się tu w czasie wojny
właścicieli pobliskiego dworu - Zajączkowskich.
Niestety piwnice nie są dostępne dla turystów. Natomiast odnowiona kaplica jest już otwarta i można zobaczyć wszystkie pozostałości sklepienie, polichromie, strzelnice. Podobno czynione są starania o pozyskanie funduszy na odkopanie oraz zabezpieczone piwnic.
Równie zaskakujące jest pochodzenie murów pobliskiego niewielkiego budynku zwanego
pawilonem ogrodowym, domem ogrodnika lub małą oficyną. Okazał się on być
równie stary jak kaplica. Przyjmuje się, że był to budynek bramny, przedbramię albo
wieża bramna z końca XVI wieku. Kilkakrotnie odwiedzając arboretum w Bolestraszycach nawet nie zwróciłem na niego uwagi.
Obecnie parterowy, niepodpiwniczony budynek postawiono na planie prostokąta ok. 11 x 8 m. Posiada 2 pomieszczenia, z którego północne jest sklepione kolebkowo z lunetami. Mury wykonano z kamieni i cegieł. Z powodu znacznego oddalenia od kaplicy można założyć, że nie był to dawny dwór.
Datowanie elementów dworu obronnego dowodzi dwóch faz budowlanych w okresie XVI/XVII wiek. W pierwszej powstał budynek kaplicy z piwnicami pod nim, a w drugie korytarz odchodzący z kaplicy w kierunku płn.-zach. Budynek pawilonu ogrodowego również powstał w drugiej fazie.
Za terenem dworu obronnego stoi ładny klasycystyczny dwór mieszczący
muzeum przyrodnicze, ale nie ma on nic wspólnego z pierwotną siedzibą, jego historia sięga XVIII wieku.
Drugi budynek przy dworze zwany jest
"oficyną dużą" - to przebudowane w XX wieku dawne stajnie.
Samuel Bolestraszycki
W I poł. XVII wieku dwór zamieszkiwał Samuel Bolestraszycki, nieugięty protestant, który przetłumaczył dzieło Piotra du Moulins
"Heraklit". Został za to skazany na infamię, 6 miesięcy pobytu w wieży i zapłacenie 200 grzywien.
Następnie heretycką książkę publicznie spalono na rynku przemyskim. Nie był jednak niewiniątkiem cierpiącym za swoje wyznanie. W ciągu swego życia wyrok infamii zyskał jeszcze 2 razy: za zabicie woźnego i nadużycia wobec poddanych chłopów.
Pierwsza wzmianka o dworze bolestraszyckim w dokumentach pojawia się m.in. w związku z jego osobą. W 1639 wziął na wychowanie 3 córki po swoim zmarłym bracie Janie. Inny brat Piotr, będący katolikiem nie chciał dopuścić do wychowania dziewczynek w duchu heretyckim i najechał niespodziewanie dwór zajmując go na krótki czas. Samuel nie był mu dłużny i przy pomocy innych protestanckich rodzin napadł nocą Bolestraszyce i odebrał swoją siedzibę.
|
Plan arboretum w Bolestraszycach.
32 - kaplica,
33 - zamczysko - teren dworu obronnego na skarpie,
36 - pawilon ogrodowy / domek ogrodnika / mała oficyna,
48 - późniejszy dwór - muzeum przyrodnicze,
50 - stajnie - późniejsza oficyna duża (centrum edukacji przyrodniczej)
Mapa Bolestraszyc z 1852 roku z obrysowanym teren założenia obronnego. K - kaplica, P - pawilon ogrodowy, A - nieistniejąca alejka łącząca kaplicę z pawilonem.
Zakreskowane prostokąty to zabudowania dworu i oficyny, które były dopiero planowane.
Plan kaplicy
Plan pawilonu ogrodowego, cześć północna sklepiona kolebkowo
Wieś znana jest od 1. połowy XV wieku jako własność
rycerza Steczki. Jego córka Małgorzata wniosła ją w wiane chorążemu przemyskiemu Stefanowi Świętopełkowi z Zawady herbu Lis. Prawdopodobnie wybudował on pierwszą drewnianą siedzibę obronną, ponieważ jego synowie przybrali nazwisko
Bolestraszyckich. Została ona zapewne zniszczona w XVI wieku podczas jednego z najazdów tatarskich
Najstarsza wzmianka o murowanym dworze obronnym pochodzi z 1639 roku, ale można przypuszczać, iż powstał on w wyniku rozbudowy starej siedziby na przełomie XVI i XVII wieku. Od 1600 roku właścicielem fortalicji był
Samuel Bolestraszycki. W 1652 r. rodowa posiadłość przeszła wraz z ręką Zofii z Bolestraszyckich Ożarowskiej na własność
Krzysztofa Tomasza Drohojowskiego. W tym okresie w starych dokumentach obiekt kilkakrotnie występuje jako
fortalicja lub zamek, brakuje jednak szerszego opisu.
W połowie XVIII Bolestraszyce przejęła
Konstancja Morska, a następnie powróciła ona do Drohojowskich, którzy gdzieś w tym stuleciu postawili oficynę traktowaną później jako
nowy dwór. Stary zaś mógł jeszcze funkcjonować np. jako lamus. Potem na krótko majątkiem władali Rozwadowscy, Czotrowscy i Ostrowscy. Nowy rozdział w dziejach Bolestraszyc przypada na połowę XIX wieku, gdy posiadłość objęli
Michałowscy, w tym Piotr - słynny malarz. Wznieśli oni nowy
klasycystyczny dwór zachowany do dziś i założyli
ogrody krajobrazowe. Zrujnowany zameczek został rozebrany, a fosy i wały zasypane. Jego część Julia z Ostrowskich Michałowska po 1850 roku zamieniła na kaplicę (na mapie z 1852 jest już zaznaczony jako obiekt sakralny).
Natomiast fundamenty, położonego po drugiej stronie założenia obronnego, budynku bramnego nadbudowano w stylu klasycystycznym. Hipotetycznie można założyć, że na pracownię malarską Piotra Michałowskiego.
W międzyczasie Austriacy planowali ufortyfikować skarpę dworską. Zachowały się plany z połowy XIX stulecia, ale nie zostały one w pełni zrealizowane - powstały za to 2 wspomniane już forty.
W 1890 roku kaplicę wyremontował Stanisław Michałowski.
Końcem XIX wieku Bolestraszyce przeszły na własność Łempickich, a w 1910 Zajączkowskich z Podola, którzy przebywali tu do 1944 r. W okresie międzywojennym do kaplicy dostawiono drewnianą wieżyczkę a przy nowym dworze stanął budynek murowanych stajni. Po wojnie nadbudowano dwór klasycystyczny, stajnie zamieniono na budynek administracyjny (oficynę dużą) pawilon pełnił funkcje mieszkalne, a kaplica pozostawała w ruinie. W dworze ulokowano później szkołę. W 1975 roku
przemyskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk utworzyło na terenie całego założenia arboretum.
W latach 90-tych XX wieku pawilon ogrodowy przeszedł remont generalny, poddasze zaadaptowano do funkcji mieszkalnych.
Zdjęcie z lotniczego skanowania laserowego terenu dworskiego w Bolestraszycach. K - kapliczka, P - pawilon ogrodowy, D - obecny dwór
ADRES I KONTAKT
Dwór obronny / Arboretum - Bolestraszyce 130
CZAS
Oglądnięcie kapliczki trwa ok. 10 minut. Zwiedzanie arboretum ok. 2 godzin.
WSTĘP
Wstęp do arboretum płatny 20 zł (12 zł ulgowy).
Ponieważ informacje o godzinach otwarcia, a przede wszystkim cenach biletów szybko się dezaktualizują, sprawdź je na stronie oficjalnej opisywanego zabytku:
Dwór w Bolestraszycach