Bychawa

Zamek szlachecki przebudowany w pałac

Ruiny pomijanego często zamku bychawskiego leżą w północno - zachodniej części miasta zwanej Podzamczem. Zbudowano go na miejscu trzech wcześniejszych dworów należących do rodziny Bychawskich. Zamek położony był na półwyspie otoczonym z trzech stron stawami i dodatkowo od strony północnej odciętym fosą od lądu – i prawdopodobnie połączonym z podzamczem zwodzonym mostem. Za fosą znajdowało się gospodarcze podzamcze, również umocnione.
Sam budynek mieszkalny, otoczony czworobocznymi umocnieniami, określany jako dom wieżowy, był wybudowany z cegły i białego kamienia, na planie prostokąta z alkierzem bocznym, podpiwniczony, o dwóch kondygnacjach, prawdopodobnie trójdzielny z sienią na osi. Z zamku tego pozostały prawdopodobnie mury przy południowo-zachodnim alkierzu.

Cegły gotyckie Ruiny w Bychawie datuje się powszechnie na XVI wiek, nigdy jednak nie były badane przez archeologów. Ku mojemu zdziwieniu znaleźliśmy tam 3 gotyckie cegły palcówki, w tym jedna szkliwiona! Czyżby ich obecność świadczyła o wykorzystaniu do budowy zamku murów już istniejących, wzmiankowanych w źródłach, piętnastowiecznych dworów?

Na podzamczu znajdowały się w 1694 roku: folwark z wozownią, spichlerz, stodoła, kuchnia, browar i dom podstarościego.
Po osiemnastowiecznej rozbudowie, wg projektów architekta Niemca (?) – budową kierował miejscowy murator Kłącz lub Kłacz – zamek Bychawa został rozbudowany w kierunku wschodnim – uzyskał plan dużego, szerokiego prostokąta z czterema kwadratowymi alkierzami w narożach, z ryzalitem o zaokrąglonych narożnikach w elewacji południowej oraz wyższą częścią środkową (widoczną na rycinie Andriollego). Ponadto zmieniono w duchu późnego baroku wygląd elewacji – dodano podziały pilastrowe i ramowe oraz widoczne jeszcze obramienia okien. Być może wysoka środkowa część skrzydła północnego była pozostałością wcześniejszej wieży bramnej. Po osiemnastowiecznej przebudowie istniał jeszcze mur obwodowy zamku, biegnący skrajem zachowanej do dziś fosy, od strony podzamcza. Przebieg muru jest jeszcze widoczny w terenie.
Do dzisiaj zachowały się spore fragmenty ścian pałacu – do wysokości gzymsu wieńczącego: ściana zachodnia z przyległymi do niej alkierzami i fragmentami ścian działowych, ściana południowa między alkierzem południowo-zachodnim a narożnikiem ryzalitu południowego oraz część alkierza południowo-wschodniego, w którym widoczne są ślady ośmiobocznego pomieszczenia w dolnej kondygnacji (to być może zamkowa kaplica). Ponadto zachowały się fundamenty portyku od strony północnej. W latach sześćdziesiątych, jak informuje Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, na ścianach alkierza północno-zachodniego widoczne były jeszcze pozostałości polichromii , prawdopodobnie z okresu przebudowy po 1802 roku. Dzisiaj nie widać już żadnych śladów malowideł.
Zachował się także dziewiętnastowieczny dwór Duniewskich i zabudowania gospodarcze na północ od zamku, zapewne w rejonie dawnego podzamcza: trzy spichlerze (w tym najstarszy, klasycystyczny, w ruinie), czworaki i trzy obory (w tym jedna w ruinie) – wszystkie budynki z XIX wieku. Przy dziewiętnastowiecznym spichrzu znajduje się spory budynek o grubych ścianach, położony na skraju stromego zbocza – być może był to budynek przeznaczony do obrony wjazdu na podzamcze. Ciekawym zachowanym elementem zespołu zamkowego jest późnobarokowa kapliczka, pochodząca z połowy XVIII wieku, stojąca przy rozstajach dróg, w pewnym oddaleniu od zamku. Kapliczka ma ciekawy plan zbliżony do trójkąta o ściętych narożach, dwóch wklęsłych i jednym wypukłym boku. W wypukłym boku – od strony wschodniej znajduje się nisza, obecnie pusta, kiedyś zapewne stała w niej figura świętego. Proporcje i dynamiczna bryła kapliczki sugerują autorstwo dobrego architekta. Podobieństwo form artykulacji architektonicznej kapliczki do form pałacu może wskazywać, że autorem obu tych budowli był nieznany obecnie z nazwiska architekt niemieckiego pochodzenia.

Zamek w Bychawie wybudowano w I połowie XVI wieku z inicjatywy Mikołaja Pileckiego. Wcześniej na jego miejscu stały bliżej nieznane dwory średniowieczne.

Jan Zamoyski w Bychawie To właśnie na jednym z synodów w Bychawie udzielono błogosławieństwa młodemu szlachcicowi z ziemi bełzkiej, kalwinowi Janowi Zamoyskiemu, udającemu się na studia do Padwy. Późniejszy kanclerz i hetman wielki w zasadzie nie zawiódł oczekiwań – uczył się pilnie, m.in. zasłynął jako autor rozprawy "De senatu romane" ("O senacie rzymskim") – ale wrócił z Włoch już jako katolik.

1326 r. – w spisach świętopietrza wymieniona zostaje po raz pierwszy parafia w Bychawie
koniec XIV w. - Bychawa stała się własnością rodu Bychawskich
XV w. – budowa pierwotnej siedziby Bychawskich
koniec XV w. - wzmiankowane są już trzy dwory, w tym jeden "stary", przy którym znajdował się folwark
1519 r. – w drodze zastawu siedziba w Bychawie przechodzi na spowinowaconego z Bychawskimi Mikołaja Firleja, hetmana wielkiego koronnego
przed 1521 r. - Bychawę kupił od niego Mikołaj Pilecki
1537 r. – wraz z nadaniem Bychawie praw miejskich, miasto otoczono wałem z ostrokołem i drewnianymi bramami

Scypion Bychawski W XIX wieku miasto z pałacem przejął hrabia Karol Scipio del Campo. Nie był jednak dobrym gospodarzem. Kajetan Koźmian w złośliwym panegiryku przyrównał go do Scypiona Afrykańskiego, bo tamten zburzył Kartaginę, natomiast hrabia Scipio doprowadził do upadku Bychawę.

1539 r. – Mikołaj Pilecki otrzymał od Zygmunta Starego zezwolenie na budowę zamku. Po tej dacie następuje budowa nowej rezydencji, zapewne z wykorzystaniem starszych fragmentów
1551/2 r. – dobra bychawskie przejmują Myszkowscy z Pińczowa – w tym czasie Bychawa staje się żywym ośrodkiem kalwinizmu – odbywają się tu m.in. liczne synody różnowiercze
ok. 1730 r. – rozbudowa i przebudowa zamku dla Dominika Stoińskiego, sędziego ziemskiego
po 1802 r. - przebudowa dla Karola Scipio del Campo (zapewne w niewielkim zakresie – być może dodano wtedy kolumnowy portyk od północy)
1888 r. – podupadły pałac został opuszczony przez ostatnich właścicieli - Duniewskich, którzy przenieśli się do pobliskiego dworu
- 1928 r. - ogołocono park pałacowy, wycinając piękny stary drzewostan
lata 1934 - 1935 – częściowa rozbiórka ruin bychawskich