Bychawa

Zamek szlachecki przebudowany w pałac

Ruiny pomijanego często zamku bychawskiego leżą w północno - zachodniej części miasta zwanej Podzamczem. Zbudowano go na miejscu trzech wcześniejszych dworów należących do rodziny Bychawskich. Zamek położony był na półwyspie otoczonym z trzech stron stawami i dodatkowo od strony północnej odciętym fosą od lądu – i prawdopodobnie połączonym z podzamczem zwodzonym mostem. Za fosą znajdowało się gospodarcze podzamcze, również umocnione.
Sam budynek mieszkalny, otoczony czworobocznymi umocnieniami, określany jako dom wieżowy, był wybudowany z cegły i białego kamienia, na planie prostokąta z alkierzem bocznym, podpiwniczony, o dwóch kondygnacjach, prawdopodobnie trójdzielny z sienią na osi. Z zamku tego pozostały prawdopodobnie mury przy południowo-zachodnim alkierzu.

Cegły gotyckie Ruiny w Bychawie datuje się powszechnie na XVI wiek, nigdy jednak nie były badane przez archeologów. Ku mojemu zdziwieniu znaleźliśmy tam 3 gotyckie cegły palcówki, w tym jedna szkliwiona! Czyżby ich obecność świadczyła o wykorzystaniu do budowy zamku murów już istniejących, wzmiankowanych w źródłach, piętnastowiecznych dworów?

Na podzamczu znajdowały się w 1694 roku: folwark z wozownią, spichlerz, stodoła, kuchnia, browar i dom podstarościego.
Po osiemnastowiecznej rozbudowie, wg projektów architekta Niemca (?) – budową kierował miejscowy murator Kłącz lub Kłacz – zamek Bychawa został rozbudowany w kierunku wschodnim – uzyskał plan dużego, szerokiego prostokąta z czterema kwadratowymi alkierzami w narożach, z ryzalitem o zaokrąglonych narożnikach w elewacji południowej oraz wyższą częścią środkową (widoczną na rycinie Andriollego). Ponadto zmieniono w duchu późnego baroku wygląd elewacji – dodano podziały pilastrowe i ramowe oraz widoczne jeszcze obramienia okien. Być może wysoka środkowa część skrzydła północnego była pozostałością wcześniejszej wieży bramnej. Po osiemnastowiecznej przebudowie istniał jeszcze mur obwodowy zamku, biegnący skrajem zachowanej do dziś fosy, od strony podzamcza. Przebieg muru jest jeszcze widoczny w terenie.
Do dzisiaj zachowały się spore fragmenty ścian pałacu – do wysokości gzymsu wieńczącego: ściana zachodnia z przyległymi do niej alkierzami i fragmentami ścian działowych, ściana południowa między alkierzem południowo-zachodnim a narożnikiem ryzalitu południowego oraz część alkierza południowo-wschodniego, w którym widoczne są ślady ośmiobocznego pomieszczenia w dolnej kondygnacji (to być może zamkowa kaplica). Ponadto zachowały się fundamenty portyku od strony północnej. W latach sześćdziesiątych, jak informuje Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, na ścianach alkierza północno-zachodniego widoczne były jeszcze pozostałości polichromii , prawdopodobnie z okresu przebudowy po 1802 roku. Dzisiaj nie widać już żadnych śladów malowideł.
Zachował się także dziewiętnastowieczny dwór Duniewskich i zabudowania gospodarcze na północ od zamku, zapewne w rejonie dawnego podzamcza: trzy spichlerze (w tym najstarszy, klasycystyczny, w ruinie), czworaki i trzy obory (w tym jedna w ruinie) – wszystkie budynki z XIX wieku. Przy dziewiętnastowiecznym spichrzu znajduje się spory budynek o grubych ścianach, położony na skraju stromego zbocza – być może był to budynek przeznaczony do obrony wjazdu na podzamcze. Ciekawym zachowanym elementem zespołu zamkowego jest późnobarokowa kapliczka, pochodząca z połowy XVIII wieku, stojąca przy rozstajach dróg, w pewnym oddaleniu od zamku. Kapliczka ma ciekawy plan zbliżony do trójkąta o ściętych narożach, dwóch wklęsłych i jednym wypukłym boku. W wypukłym boku – od strony wschodniej znajduje się nisza, obecnie pusta, kiedyś zapewne stała w niej figura świętego. Proporcje i dynamiczna bryła kapliczki sugerują autorstwo dobrego architekta. Podobieństwo form artykulacji architektonicznej kapliczki do form pałacu może wskazywać, że autorem obu tych budowli był nieznany obecnie z nazwiska architekt niemieckiego pochodzenia.

Zamek w Bychawie wybudowano w I połowie XVI wieku z inicjatywy Mikołaja Pileckiego. Wcześniej na jego miejscu stały bliżej nieznane dwory średniowieczne.

Jan Zamoyski w Bychawie To właśnie na jednym z synodów w Bychawie udzielono błogosławieństwa młodemu szlachcicowi z ziemi bełzkiej, kalwinowi Janowi Zamoyskiemu, udającemu się na studia do Padwy. Późniejszy kanclerz i hetman wielki w zasadzie nie zawiódł oczekiwań – uczył się pilnie, m.in. zasłynął jako autor rozprawy "De senatu romane" ("O senacie rzymskim") – ale wrócił z Włoch już jako katolik.

1326 r. – w spisach świętopietrza wymieniona zostaje po raz pierwszy parafia w Bychawie
koniec XIV w. - Bychawa stała się własnością rodu Bychawskich
XV w. – budowa pierwotnej siedziby Bychawskich
koniec XV w. - wzmiankowane są już trzy dwory, w tym jeden "stary", przy którym znajdował się folwark
1519 r. – w drodze zastawu siedziba w Bychawie przechodzi na spowinowaconego z Bychawskimi Mikołaja Firleja, hetmana wielkiego koronnego
przed 1521 r. - Bychawę kupił od niego Mikołaj Pilecki
1537 r. – wraz z nadaniem Bychawie praw miejskich, miasto otoczono wałem z ostrokołem i drewnianymi bramami. Mikołaj Pilecki otrzymał od króla Zygmunta Starego zezwolenie na budowę zamku. Mieszkańcy miasta mieli obowiązek pomóc Pileckiemu w budowie zamku, który "miał zatrzymać zapędy nieprzyjaciół". Po tej dacie następuje budowa nowej rezydencji, zapewne z wykorzystaniem starszych fragmentów.

Scypion Bychawski W XIX wieku miasto z pałacem przejął hrabia Karol Scipio del Campo. Nie był jednak dobrym gospodarzem. Kajetan Koźmian w złośliwym panegiryku przyrównał go do Scypiona Afrykańskiego, bo tamten zburzył Kartaginę, natomiast hrabia Scipio doprowadził do upadku Bychawę.

1539 r. – w zamku wystawiono pierwszy dokument związany z organizacją nowo lokowanego miasta
1551/2 r. – dobra bychawskie przejmują Myszkowscy z Pińczowa – w tym czasie Bychawa staje się żywym ośrodkiem kalwinizmu – odbywają się tu m.in. liczne synody różnowiercze. Zamek został zapewne modernizowany i rozbudowany, ale brak szczegółów prac
przełom XVI/XVII w. - od Myszkowskich zamek przechodzi w ręce Wierzbickich. Najpierw Jana, potem wdowy po nim Zofii. Zadłużenie majątku zmusiło ją do wydzierżawienia go Aleksandrowi Zaporowskiemu.
przed 1637 r. - Bychawę za niespłacone długi Wierzbickich przejął Stanisław Wieteski (Wioteski) z Modliborzyc
1649 r. - Bychawę z zamkiem zniszczyli kozacy Chmielnickiego
po 1650 r. - wraz z ręka córki Wieteskiego dobra bychawskie otrzymał Tomasz Inocenty Zaporoski
II poł. XVII w. - następuje niejasny okres w dziejach Bychawy, ale istotny dla dziejów zamku. Jedne źródła wymieniają jako właścicieli podczaszego lubelskiego Michała Zaporoskiego, potem jego córkę Teofilę, która wyszła za Michała Pisarskiego, starostę wolbromskiego, pomijając całkowicie Andrzeja Leopolda Ossowskiego, którego wzmiankują ok. 1680 roku inne źródła. Jego panowanie w Bychawie potwierdzają pozwy sądowe, którymi obrzucał się z miejscowymi Żydami. Być może miasto zostało podzielone i Ossowski posiadał podzamcze, albo był tylko dzierżawcą. Jednak to jemu przypisuje się pod koniec XVII stulecia rozpoczęcie budowy nowego pałacu w miejscu zniszczonego zamku. A do zniszczeń tych ponoć sam się przyczynił walcząc "prawem i lewem" ze swoimi kuzynami o majątek bychawski. Zachowała się skarga, iż przy budowie zmuszał poddanych do wyjątkowo ciężkiej pracy. A budowa trwała długo, została dokończona przez kolejnego właściciela
1694 r. – inwentarz folwarku na podzamczu wymienia: wozownię, spichlerz, stodołę, kuchnię, dwór folwarczny, a w pobliżu browar. Obejmował on rozległe pola uprawne, lasy, staw, łąki, ogrody. Brak opisu samego zamku, być może z powodu trwającej budowy. Inwentarz wymienia tylko wyposażenie: 46 mis i półmisków cynowych, 42 talerze drewniane, 2 dywany, 1 kobierzec (stary bardzo), 1 krzesło gdańskie, 8 skrzyń, kilka obrazów religijnych, portret króla Władysława IV z królewną.
1716 r. - wzmianka o rezydencji bychawskiej "dwór starodawny na siedzibę bardzo dogodny".
po 1725 r. - Dominik Stoiński, sędzia ziemski, przejął Bychawę i dokończył budowę barokowego pałacu ok. 1730 r.
koniec XVIII w. – właścicielem Bychawy został Józef Stecki herbu Radwan. Szybko sprzedał ją Karolowi Scipio del Campo
po 1802 r. - przebudowa dla Karola Scipio del Campo (zapewne w niewielkim zakresie – być może dodano wtedy kolumnowy portyk od północy). W otoczeniu rezydencji powstał ogród włoski i oranżeria
1827 r. - zadłużony majątek Scipio del Campo został przymusowo zlicytowany na rzecz Tadeusza Trzcińskiego za 250 tys zł. Ten odsprzedał go Karolowi Łaniewskiemu
1851 r. - Bychawę kupili Sarneccy. Wincenty Korwin Sarnecki dożył tu swych dni. Po nim mieszkał tu jego syn Zygmunt, znany pisarz, dyrektor teatru
1869 r. - po utracie praw miejskich Bychawę wydzierżawił Adamowi Duniewskiemu. Po kilku latach potrzebujący pieniędzy Sarnecki sprzedał mu majątek, a sam tułał się po kraju, umierając kilkadziesiąt lat później w nędzy i zapomnieniu
1880 r. – pożar zniszczył pałac. Budowla po przebudowach nosiła cechy klasycystyczne
1888 r. – podupadły pałac został opuszczony przez ostatnich właścicieli - Duniewskich, którzy przenieśli się do pobliskiego dworu
1890 r. – Marianna Duniewska sprzedała Bychawę Antoniemu Budnemu. Ten powiększył dwór w 1898 r., ale przyczynił się później do dewastacji ruin pałacu - czerpał z nich materiał do budowy i remontów dróg oraz wycinał park na drewno
1928 r. - w parku pałacowym wycięto stary drzewostan. Kolejna wycinka miała miejsce po wojnie
lata 1934 - 1935 – częściowa rozbiórka ruin bychawskich
1946 r. – wywłaszczenie Budnych i likwidacja prywatnego majątku obejmującego ruiny
1993 – na podzamczu spalił się spichlerz, od tego czasu stał się ruiną