Chęciny

Średniowieczny zamek królewski

Zamek Chęciny od wschodu w poł. XIX wieku - Albumy Kazimierza Stronczyńskiego

Zdjęcie z okresu międzywojennego pokazujące uszkodzenia baszty środkowej po I wojnie św.

Plan zamku Chęciny wg. B. Guerquina. Na czarno pierwotna warownia z pocz. XIV w.


Rekonstrukcja zamku w Chęcinach z XV wieku wg D. Czapczyńskiej i J. Janczykowskiego
A - zamek górny, B - zamek dolny, 1 - wjazd do zamku, 2 - brama z broną, po rewitalizacji przywrócono tu główne wejście, 3 - skarbiec, 4 - kaplica, 5 - dom wielki, 6 - baszta wschodnia, 7 - mur obwodowy, 8 - baszta zachodnia, 9 - dziedziniec gospodarczy, 10 - studnia, 11 - budynek gospodarczy, 12 - wieża czworoboczna, 13 - brama zachodnia, do niedawna tędy prowadziło jedyne wejście do zamku



Pierwotny wygląd zamku chęcińskiego wg A. Szyszko-Bohusza



Pocztówka z rekonstrukcją warowni XIV-wiecznej

Początki zamku chęcińskiego nie są znane, ale prawdopodobnie powstał on w pierwszych latach XIV wieku z inicjatywy biskupa Jana Muskaty. Wiadomo na pewno, że budowa musiała zawrzeć się między latami 1275-1306

Pierwszy sejm 26 maja 1331 roku na zamku chęcińskim odbył się Zjazd Ziem Polskich zwołany przez króla Władysława Łokietka. Dzień ten został uznany za pierwsze obrady sejmu w Polsce. W 675 rocznicę tego wydarzenia, w 2006 roku w Chęcinach, pod patronatem ministra kultury i marszałka sejmu hucznie obchodzono "Święto Parlamentaryzmu Polskiego". Zjazd Łokietka miał szczególne znaczenie jeszcze z innego powodu. Upływał właśnie termin rozejmu z zakonem krzyżackim. Przy udziale najwyższych dostojników państwa na czele z kasztelanem krakowskim Spycimirem z Tarnowa, wojewodą sandomierskim Mszczujem z Chrzelowa, wojewodą krakowskim Mikołajem z Bogorii, kasztelanem wiślickim Adamem z Książa, wojewodą brzeskim Wojciechem z Kościelca i kanclerzem wielkopolskim Piotrem z Bytynia przygotowano kraj do wojny. Król pozbawił urzędu starosty wielkopolskiego Wincentego z Szamotuł, który prowadził niejasną politykę z wrogami kraju i powołał w jego miejsce swojego syna Kazimierza (późniejszego króla). Z Chęcin monarcha i rycerstwo wyruszyli następnie na słynną bitwę pod Płowcami.

1275 r. - pierwsza wzmianka o wsi Chęciny jako własności podkomorzego sandomierskiego Mikuły. O zamku nie ma jeszcze ani słowa
lata 1303-1306 - w czasie rozbicia dzielnicowego funkcję namiestnika Małopolski z nadania Wacława II pełnił biskup krakowski Jan Muskata. Ten okres jest najbardziej prawdopodobny jako czas rozpoczęcia budowy warowni chęcińskiej
1306 r. - pierwsza wzmianka o zamku Chęciny. Książę Władysław Łokietek oficjalnie nadał go wraz z przyległymi wsiami swojemu dotychczasowemu największemu wrogowi, biskupowi Janowi Muskacie Przeniesiono tu również kasztelanię z Małogoszczy. Zamek stanowiły wtedy dwie baszty (wschodnia i zachodnia), piętrowy budynek przy narożniku południowo-wschodnim zwany skarbcem (ponieważ po 1310 roku trzymano tu skarbiec koronny) oraz wysokie mury obwodowe. Istniała też zapewne zabudowa drewniana. Wjazd prowadził od wschodu
1307 r. - Łokietek zbrojnie odebrał warownię Muskacie, który nie przestał spiskować przeciw niemu
1310 r. - na zamku odbył się zjazd rycerstwa polskiego. Podobnie w 1318 i 1333 roku, jednak najważniejszy miał miejsce w roku 1331
II poł. XIV w. - Kazimierz Wielki rozbudował warownię, m.in. o budynek mieszkalny od strony północnej oraz przedbramię, które potem nadbudowano o kaplicę. Nie lubił chyba jednak Chęcin, ponieważ umieścił w zamku swoją żonę Adelajdę Heską, od której chciał być jak najdalej. Później rezydowała tu także jego siostra Elżbieta, matka króla Ludwika Węgierskiego. W międzyczasie utworzono starostwo chęcińskie
lata 80 XIV w. - Władysław Jagiełło upodobał sobie zamek Chęciny jako miejsce zsyłki co ważniejszych więźniów i jeńców
1425 r. - ten sam monarcha wysłał tu swoją żonę Zofię (Sonkę) i syna Władysława (późniejszego króla Warneńczyka), aby w zdrowych warunkach przeczekali szalejącą zarazę



XV w. - kolejna rozbudowa, powiększająca znacznie bryłę zamku. Od zachodu wzniesiono zamek dolny zwany też przygródkiem z czworoboczną wieżą w narożniku północno-zachodnim. Posiadał on też wykutą w skale studnię (nie wiadomo czy ukończoną) i pełnił funkcje gospodarcze
1508 r. - intratne starostwo chęcińskie otrzymali Szafrańcowie, najpierw Stanisław, potem Hieronim. W zamku funkcjonował sąd i kancelaria grodzka
1550 r. - kolejnym rodem zarządzającym starostwem byli Dębińscy: Walenty i jego syn Stanisław
ok. poł. XVI w. - Chęciny spustoszył pożar, który dotknął też zamek
II poł. XVI w. - prawdopodobnie zniszczenia dokonane przez pożar, a może tez brak należytej troski przez starostów o starą średniowieczną warownię nie nadająca się do rozbudowy i mało komfortową sprawiła, iż ta zaczęła powoli podupadać
1576 r. - starosta Stanisław Dębiński wykonał remont warowni za kwotę 675 florenów, który jednak na niewiele się zdał bo już w 1588 r. sejm nakazał przeniesienie ksiąg ziemskich ze zrujnowanego zamku do kościoła
1607 r. - podczas rokoszu Zebrzydowskiego, buntownicy spalili doszczętnie zamek, ogołacając go ze wszystkiego

1613 r. - kolejny starosta Stanisław Branicki doprowadził do odbudowy zamku za własne pieniądze, co bardzo mu się opłaciło. Sejm nie tylko zwrócił mu koszta ale i przyznał starostwo chęcińskie w dziedziczne posiadanie. Branicki przebudował warownię w stylu późnorenesansowym. Rozbudował dom mieszkalny od północy i przeniósł tam kaplicę, dziedziniec otoczył arkadowymi krużgankami, postawił nowy most nad fosą od od wschodu i dobudował tam odcinek muru kurtynowego, wieże nakrył barokowymi hełmami, wzniósł nową bramę łącząca zamek górny i dolny oraz wykuł furtę w murze od zachodu (obecne wejście)
lata 1655-57 - niestety zamek nie na długo odzyskał blask. Podczas "potopu", Szwedzi zdobyli i złupili go po 2-miesięcznym oblężeniu. 2 lata później kolejnych zniszczeń dokonali sprzymierzeni ze Szwedami Siedmiogrodzianie księcia Rakoczego
II poł. XVII w.- starosta Stefan Bidziński przeniósł siedzibę starostwa do dworu w Podzamczu Chęcińskim, który dla własnej wygody wzniósł już wcześniej na pocz. XVII wieku starosta Jan Branicki
1717 r. - Szwedzi kolejny raz spustoszyli zamek, który został ostatecznie opuszczony


XIX w. - mury zamkowe były rozbierane w celu pozyskania budulca, zaborcy austriaccy nakazali budować z niego drogę na Kraków
lata 1915-18 r. - podczas I wojny światowej ruiny wykorzystywali w celach obserwacyjnych Rosjanie, co doprowadziło do ostrzału artyleryjskiego przez Austriaków, który uszkodził basztę środkową. Kilka lat później rozpoczęto naprawę murów
lata 1935-39 - spore zasługi dla ratowania zabytku miał burmistrz Chęcin Edmund Padechowicz, dzięki któremu przeprowadzono prace zabezpieczające budowlę przed zupełnym zniszczeniem
1947 r. - warownia została wpisana do rejestru zabytków kategorii pierwszej, czyli najwyższej w skali krajowej
lata 1948-49 - odbudowa najstarszych baszt
1961 r. - naukowcy z Uniwersytetu Warszawskiego i tamtejszej Politechniki przeprowadzili konserwację murów zamkowych
1995 r. - kolejne prace konserwatorskie
2013 r. - rozpoczęto rewitalizację warowni.
koniec 2014 r. - dobiegł końca remont. Czworoboczna zachodnia wieża stałą się tarasem widokowym, a jej wnętrza mieszcza galerię sztuki. W sklepionych komnatach powstała kawiarnia, odrestaurowany został skarbiec i kaplica. Na zamku dolnym otwarto amfiteatr oraz stragany z pamiątkami. Prace dotknęły także otoczenia warowni. Dojście z rynku miejskiego jest oświetlone specjalnymi latarniami, powiększeniu uległ parking, a północny stok Góry Zamkowej zostałwykarczowany, aby drzewa nie zasłaniały ruin. To wszystko pozwoliło na całoroczne funkcjonowanie zamku. Droga z parkingu została ozdobiona drewnianymi figurami historycznych postaci związanych z Chęcinami, utworzono drugie wejście do zamku. Podczas prac archeologicznych odkryto pierwotną wieżę z XIII wieku i gotycki dom z zaawansowanym system ogrzewania, o którym wcześniej nic nie wiedziano.
26.04.2015 - uroczystość ponownego otwarcia zamku. Odwiedziło go w tym dniu 5 tys. zwiedzających. Wieczorem zaprezentowano nową, nocną iluminację.

Więzienie stanu Od końca XIV wieku zamek w Chęcinach pełnił funkcję więzienia stanu czyli głównego miejsca osadzania więźniów politycznych. W 1386 roku na 9 lat zamknięto tu Andrzeja Garbatego - przyrodniego brat Władysława Jagiełły (wg niektórych źródeł przeniesiono go do lżejszego więzienia w Wilnie po 3 latach). Zaciekły wróg Polski i Litwy uznał się lennikiem zakonu krzyżackiego i nieustannie knuł z każdym wrogiem Jagiełły. Podczas jego koronacji razem m.in. z mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach zaatakował z 3 stron Litwę, ale inni bracia Jagiełły zdążyli nadejść z posiłkami polskimi, rozbić najeźdźców i wziąć Garbatego do niewoli. W 1409 r. Warcisław z Gotartowic, kasztelan żarnowiecki, miał za wszelką cenę bronić zamku w Bobrownikach i mimo zapasów broni oraz żywności poddał do Krzyżakom po kilku zaledwie dniach oblężenia, gdy nie otrzymał obiecanego wsparcia. Wściekły po stracie bardzo ważnego strategicznie zamku, król skazał go za to na dożywocie w Chęcinach a jego załogę na utratę czci. Po bitwie grunwaldzkiej, gdzie wszyscy wykazali się walecznością, wspaniałomyślnie darował im winy. Za to jeńców krzyżackich rozmieszczono w kilku królewskich warowniach, w tym i w Chęcinach. W roku 1410 uwięziono tu także Michała Kuchmeistera, jedynego obok Henryka von Plauena przywódcę zakonu krzyżackiego, który nie wziął udziału w bitwie pod Grunwaldem i mógł przejąć nad nim ster. Starł się jednak pod Koronowem ze zwycięską armią polsko-litewską i poniósł sromotną klęskę. Jagiełło obszedł się z przegranymi humanitarnie, do niewoli wziął tylko Kuchmeistera, który po kilkumiesięcznym pobycie w Chęcinach, stał się orędownikiem pokoju z Polską, a następnie przejął tytuł wielkiego mistrza. W 1427 roku młodsza o ponad 50 lat żona Jagiełły - Zofia (Sonka) została oskarżona o niewierność. Torturowane dwórki oskarżyły 7 rycerzy, w tym Hińczę z Rogowa, syna podskarbiego koronnego, który został osadzony przez króla w więzieniu chęcińskim. Cała sprawa miała podtekst polityczny, mający na celu zakwestionowanie ojcostwa Jagiełły i przekreślenie jego planów dynastycznych. Zakłada się udział Krzyżaków w całej intrydze. Niestety monarcha nie pojął tego zbyt szybko i doszło do gorszących oskarżeń i sądów. Potem jednak wszyscy oskarżeni powrócili do jego łask. W 1432 r. brat Jagiełły - Świdrygiełło przeprowadził zamach stanu na Litwie, ale sytuację opanował książę Zygmunt Kiejstutowicz w bitwie pod Oszmianą. Świdrygielle udało się uciec, ale "wpadł" jego sprzymierzeniec, inny krewniak naszego króla - bratanek Jerzy Lingwenowicz. Także on wylądował w Chęcinach.

Kamieniec Podolski w Chęcinach W roku 1968 roku w Chęcinach kręcono "Pana Wołodyjowskiego", ostatnią części "Trylogii" Henryka Sienkiewicza. Dzięki ogromnemu jak na ówczesne czasy budżetowi filmu, reżyser Jerzy Hoffman mógł sobie pozwolić na kosztowną scenografię. Ponieważ niezarośnięta jeszcze wtedy Góra Zamkowa ze skalistym zboczom bardzo przypominała Kamieniec Podolski, w Chęcinach powstała największa dekoracja plenerowa - makieta tej kresowej twierdzy. Zbudowana była z drewna i obłożona materiałem imitującym kamienne mury, a stanęła po wschodniej stronie zamku chęcińskiego. Prace przy jej budowie trwały aż 2 miesiące. Efekt był jednak znakomity i przez parę lat można było zobaczyć w Chęcinach dwa zamki! W inscenizacji oblężenia Kamieńca przez Turków brało udział kilka tysiecy osób, w tym większość mieszkańców Chęcin, którzy przy okazji dorobiali na statystowaniu. Wojsko, które początkowo również pomagało na planie filmowym, zostało z dnia na dzień ściągnięte przez władze partyjne, ponieważ rozpoczynała się inwazja wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. Obecnie, w chęcińskiej Niemczówce, czyli renesansowej kamienicy zamienionej na muzeum, można zobaczyć wystawę poświęconą "Panu Wołodyjowskiemu" oraz inne ciekawe eksponaty, m.in. makietę zamku z czasów świetności.

Legendy i podania