CZŁUCHÓW
¤ Średniowieczny zamek krzyżacki ¤

en krzyżacki zamek potęgą mógł równać się tylko z Malborkiem. Położony w przesmyku między 2 jeziorami na 3 sztucznie utworzonych wyspach i złożony z 4 członów robi wielkie wrażenie... niestety tylko na rysunkach rekonstrukcyjnych. Gdyby mieszkańcy miasta w końcu XVIII wieku nie przystąpili tak gorliwie do rozbiórki zabytkowych murów, dziś mieliby tu tłumy turystów.
Budowla składała się 3 przedzamczy i zamku właściwego. Każdy przedzamcze posiadało warowną bramę, fosę, mury obwodowe i liczne wieże. Wydaje się, że dostanie do zamku właściwego jest niemożliwe, bo przeszkód do sforsowania było zbyt wiele, jednak warownia nigdy nie posiadała na tyle licznej załogi, aby można było wykorzystać cały jej potencjał obronny. Krzyżacy, mimo potężnego arsenału pozostawiali tu zaledwie od 15 do 30 braci zakonnych. Polski starosta w 1466 r. dysponował 16 rycerzami. Oczywiście dodać do tego trzeba pewną ilość służby i szeregowego wojska, ale nie zbliżała się ona nawet do połowy szacunkowej liczby ludzi wymaganej do obsadzenia całych fortyfikacji (ok. 400 osób).

Zdrada W dziejach zamku kilkakrotnie miały miejsce akty zdrady. Najpierw w 1454 r. Włodko z Danaborza, jeden z najbogatszych rycerzy Wielkopolski, mianowany przez króla Kazimierza Jagiellończyka starostą człuchowskim, zdradził Polskę przepuszczając przez ziemię starostwa wojska krzyżackie i rabując okoliczne majątki rycerskie oraz kościelne. Mimo darowania win przez króla, Włodko jeszcze raz dopuścił się zdrady w 1467 roku, gdy rozpoczął oblężenie zamku. Za to został już ścięty na rynku w Kaliszu. Jego następca i krewny również spiskował z Krzyżakami. Planował oddać im zamek zimą 1463 r, ale został powstrzymany. W 1466 r. podstępem opanował Człuchów rycerz Marcin Zitzewitz, poddany księcia pomorskiego Eryka II. Był on więźniem na zamku starosty Jerzego z Dąbrowy, ale część załogi była Pomorzanami i dała się namówić przez więźnia do uwolnienia go i opanowania warowni. Gdy król Kazimierz wysłał na odsiecz oddział spod Chojnic, Zitzewitz chciał rozbić go z zasadzki już przed zamkiem, ale wtedy sam został zdradzony przez przebywających w Człuchowie księży. Uwolnili oni Jerzego z Dąbrowy, który przywrócił prawowitą władzę w starostwie i Człuchów pozostał już na ponad 3 stulecia przy Polsce.

Zamek właściwy (lub wysoki) tworzyły cztery podpiwniczone czterokondygnacyjne skrzydła z dziedzińcem z arkadowymi krużgankami. Ośmioboczna wieża (prawie 50 m wysokości!) w narożu północno-zachodnim posiadała aż 11 kondygnacji naziemnych i 2 piwniczne. W lochach funkcjonowało więzienie, co potwierdzają odkryte przez archeologów kości.
Następny człon to przygródek. Znajdowało się tam skrzydło budynków mieszkalnych dla służby, zamienione później przez w polskich starostów na pałac i budynki starościńskie. Oznaczało to, że zamek właściwy musiał podupaść, a nie opłacało się go remontować.
Przedzamcze od wschodu mieściło zaplecze gospodarcze i stajnie. Była w nim także furta do łaźni nad jeziorem, a dalej za murem ogrody. Przez zachodnie przedzamcze prowadził wjazd do zamku właściwego, utworzono tu więc most zwodzony i zbrojownię, a także spichlerz.
Z tego wszystkiego podziwiać dziś można tylko potężną wieżę, z wykutym w XIX wieku wejściem i pozostałości murów obwodowych zamku wysokiego. Kawałki murów porozrzucane są też na przedzamczach. Budynek przylegający do wieży, mimo ze wydaje się pochodzić z zamku jest tylko XIX-wiecznym neogotyckim kościołem ewangelickim. Podczas mojego pobytu, dla turystów udostępniono wieżę, piwnicę, a w budynku kościoła stroje i uzbrojenie rycerskie dla dzieci. Jednak od 2009 roku zamek był zamknięty, ponieważ kosztem 8 mln zł przeprowadzano prace remontowe i rewitalizacyjne. Pierwsi goście weszli do odnowionych pozostałości warowni w maju 2011. Sam nie widziałem efektów tych prac, ale mam nadzieję, że turysta znajdzie tu więcej atrakcji (i nie będzie to tylko winda w wieży). Mimo otwarcia zamku dla zwiedzających, remont trwał jeszcze do początku 2015 roku.

AKTUALIZACJA. Odwiedziny zamku po restauracji przyniosły mieszane odczucia. Obiekt wiele zyskał i obecnie jest tu sporo do zwiedzania. Jednak to co zrobiono z wieżą jest po prostu nieprawdopodobne! Zagadką jest dla mnie, jak uzyskano pozwolenie służb konserwatorskich na taką formę rewitalizacji - dwie windy i klatka schodowa na niższych kondygnacjach wyglądają tak, że nie wiadomo czy się śmiać czy płakać. Narzuca mi się określenie "Koszmar Człuchowski". Z drugiej strony, wyżej zachowano oryginalną wąską klatkę schodową (w sumie równolegle biegną dwie!!), utworzono wystawę etnograficzną i militarną, a taras widokowy jest przyjazny małym dzieciom. Ciekawie prezentują się podziemia, gdzie znajduje się wystawa historyczna i czasowa, poświęcona samurajom. Na parterze można oglądnąć film i zabawić się na terminalu komputerowym z grą rozgrywającą się w trójwymiarowym modelu miejscowego zamku.
Zupełnie inaczej potraktowano dziedziniec zamkowy, który po rozkopaniu w profesjonalny sposób wyeksponowano dla turystów. Mury, które do niedawna były niewidoczne, można oglądać z góry na platformach jak i chodzić między nimi. Poszczególne pomieszczenia są dobrze opisane na tabliczkach.
Zmiany dotknęły także przedzamcze wschodnie, gdzie przy murach ustawiono machiny oblężnicze, a na wieży w murach obwodowych taras widokowy.

Bursztynowa komnata Jednym z miejsc, gdzie hipotetycznie umieszcza się największy i najsłynniejszy zaginiony skarb II wojny św. - Bursztynową Komnatę - jest zamek w Człuchowie. Niemiecki transport miał ją przywieźć tu bezpośrednio z Królewca. Są świadkowie, którzy w 1944 roku widzieli jakieś skrzynie zwiezione nocą pod wieżę zamkową. Niedługo potem wkroczyli Sowieci, a poszukiwania skarbu nic nie dały.

Budowę zamku jako siedzibę komturstwa, Zakon Krzyżacki przeprowadził w latach 1320-1367. Po bitwie pod Grunwaldem Człuchów należał do tych warowni pomorskich, które Jagiełło nie zdołał zdobyć. Zakon ponownie obronił zamek podczas oblężeń w 1414 i 1433 roku. Dopiero w 1454 r. komtur Jan Rabe poddał zamek wojskom miasta Gdańsk. Pierwszym starostą człuchowskim został mianowany przez Kazimierza Jagiellończyka Jan Szarlejski. Próby odzyskania budowli przez Krzyżaków zakończyły się niepowodzeniem, spalono tylko miasto. W latach 1520 i 1563 Polacy kolejno odparli atak Krzyżaków i księcia Brunszwiku. Podczas potopu szwedzkiego, najeźdźcy zdobyli zamek dopiero po kilku miesiącach oblężenia, gdy zamarzło jezioro i fosy. Po 1793 roku mury warowni rozebrali człuchowianie za zgodą króla Prus Fryderyka Wilhelma i z tak pozyskanego budulca postawili swoje domy. Usprawiedliwia ich jednak wielki pożar jaki wcześniej spustoszył całe miasto. W latach 1826-1828 na miejscu skrzydła północnego zamku wysokiego z kaplicą wzniesiono zachowany do dziś budynek kościoła ewangelickiego.
W XIX wieku przeprowadzono szeroko zakrojone prace archeologiczne i remontowe, odkopując co roku nowe relikty dawnej warowni. W 2013 roku była to m.in. średniowieczna spiżarnia, zabytkowe posadzki na dziedzińcu, palenisko i system ogrzewania zamku. Dokonano też weryfikacji wiedzy o dawnym wyglądzie, m.in. skrzydła wschodnie i zachodnie okazały się mniejsze niż sądzono. W 2014 r. odkryto XIV-wieczną bullę (ołowianą pieczęć) papieską Grzegorza XI, będącą pozostałością listu do zakonu krzyżackiego.
Od końca kwietnia 2015 zamek jest już dostępny dla turystów w całości. Ukończono ostatni etap prac na dziedzińcu, gdzie można oglądać fundamenty i piwnice zniszczonych skrzydeł.