Człuchów

Średniowieczny zamek krzyżacki

Zdrady W dziejach zamku Człuchów kilkakrotnie miały miejsce akty zdrady. Najpierw w 1454 r. Włodko z Danaborza, jeden z najbogatszych rycerzy Wielkopolski, mianowany przez króla Kazimierza Jagiellończyka starostą człuchowskim, zdradził Polskę przepuszczając przez ziemię starostwa wojska krzyżackie i rabując okoliczne majątki rycerskie oraz kościelne. Mimo darowania win przez króla, Włodko jeszcze raz dopuścił się zdrady w 1467 roku, gdy rozpoczął oblężenie warowni. Za to został już ścięty na rynku w Kaliszu. Jego następca i krewny również spiskował z Krzyżakami. Planował oddać im zamek zimą 1463 r, ale został powstrzymany. W 1466 r. podstępem opanował Człuchów rycerz Marcin Zitzewitz, poddany księcia pomorskiego Eryka II. Był on więźniem na zamku starosty Jerzego z Dąbrowy, ale część załogi była Pomorzanami i dała się namówić przez więźnia do uwolnienia go i opanowania warowni. Gdy król Kazimierz wysłał na odsiecz oddział spod Chojnic, Zitzewitz chciał rozbić go z zasadzki już przed zamkiem, ale wtedy sam został zdradzony przez przebywających w Człuchowie księży. Uwolnili oni Jerzego z Dąbrowy, który przywrócił prawowitą władzę w starostwie i Człuchów pozostał już na ponad 3 stulecia przy Polsce.

Krzyżacki zamek w Człuchowie potęgą mógł równać się tylko z Malborkiem. Położony w przesmyku między 2 jeziorami na 3 sztucznie utworzonych wyspach i złożony z 4 członów robi wielkie wrażenie... niestety tylko na rysunkach rekonstrukcyjnych. Szkoda, że mieszkańcy miasta w końcu XVIII wieku przystąpili tak gorliwie do rozbiórki zabytkowych murów...
Budowla składała się 3 przedzamczy i zamku właściwego (wysokiego). Każdy przedzamcze posiadało warowną bramę, most zwodzony, fosę, mury obwodowe i liczne wieże. Wydaje się, że dostanie do zamku właściwego jest niemożliwe, bo przeszkód do sforsowania było zbyt wiele, jednak warownia nigdy nie posiadała na tyle licznej załogi, aby można było wykorzystać cały jej potencjał obronny. Krzyżacy, mimo potężnego arsenału pozostawiali tu zaledwie od 15 do 30 braci zakonnych. Polski starosta w 1466 r. dysponował 16 rycerzami. Oczywiście dodać do tego trzeba pewną ilość służby i szeregowego wojska, ale nie zbliżała się ona nawet do połowy szacunkowej liczby ludzi wymaganej do obsadzenia całych fortyfikacji (ok. 400 osób). Zamek wysoki na planie kwadratu o boku 47,5 m tworzyły cztery trzykondygnacyjne skrzydła (+ kondygnacja piwniczna) zamykające dziedziniec z arkadowymi krużgankami. Ośmioboczna wieża - donżon (42-45 m wysokości!) w narożu północno-zachodnim posiadała aż 11 kondygnacji naziemnych i 2 piwniczne. Wejście do niej znajdowało się na wysokości poddaszy skrzydeł północnego i zachodniego (ok. 16 m nad dziedzińcem). Grubość murów przyziemia sięgała 5 metrów. W jej lochach funkcjonowało krzyżackie więzienie, co potwierdzają odkryte przez archeologów kości.
Drugi najważniejszy człon zamku to podzamcze północne (II) zwane przygródkiem lub zamkiem średnim. Znajdowało się tam skrzydło budynków mieszkalnych dla służby, zamienione później przez w polskich starostów na pałac i budynki starościńskie. Oznaczało to, że zamek właściwy musiał tak podupaść, że nie opłacało się go remontować. Pałac starostów posiadał 2 kondygnacje murowane i trzecią w konstrukcji szachulcowej. Pod koniec XVII wieku odwróciły się role - zamek wysoki zaczął pełnić funkcje zaplecza gospodarczego dla rezydencji starościńskiej na podzamczu północnym.
Przedzamcze od wschodu (III) mieściło zaplecze gospodarcze i stajnie. Tutaj zakon prowadził hodowlę koni. Była w nim także furta do łaźni nad jeziorem, a dalej na wschód, na nieufortyfikowanej już wyspie zwanej Kujawy funkcjonowały ogrody i park.
Przez zachodnie przedzamcze (I) prowadził wjazd do zamku wysokiego, utworzono tu więc zbrojownię, a także spichlerz.
Z tego wszystkiego podziwiać dziś można tylko potężną wieżę, z wykutym w XIX wieku wejściem i pozostałości murów obwodowych zamku wysokiego. Kawałki murów porozrzucane są też na przedzamczach. Budynek przylegający do wieży, mimo że wydaje się pochodzić z zamku jest tylko XIX-wiecznym neogotyckim kościołem ewangelickim. Podczas mojego pobytu, dla turystów udostępniono wieżę, piwnicę, a w budynku kościoła stroje i uzbrojenie rycerskie dla dzieci. Jednak od 2009 roku zamek został zamknięty, ponieważ kosztem 8 mln zł przeprowadzano prace remontowe i rewitalizacyjne. Pierwsi goście weszli do odnowionych pozostałości warowni w maju 2011. Choć otwarto zamek dla zwiedzających, remont trwał jeszcze do początku 2015 roku.
Badania archeologiczne pod kierunkiem dr Michała Starskiego przyniosły kilka nieoczekiwanych odkryć. W przyziemiu skrzydła południowe i wschodnie wyglądały inaczej niż odtworzył je C. Steinbrecht, na którego planach bazowały współczesne opracowania. Skrzydło południowe postawiono na całej długości warowni, tym samym wschodnie i zachodnie był krótsze niż sądzono, inny był również podział wnętrz i rozmieszczenie klatek schodowych. Odkryto też ślady ratowania stabilności południowo-zachodniego narożnika zamku wysokiego. Okazało się, że Krzyżacy posadowili budowlę zbyt blisko jeziora i ta jej część wymagała wspierania dodatkowymi filarami i ścianą działową oraz doraźnymi naprawami spękanych fundamentów. Ostatecznie gdzieś na przełomie XVI/XVII wieku zasypano całkowicie piwnice tej części zamku.
Wykopaliska dotknęły również przedzamczy i tutaj natrafiono na wieżę przy bramie i moście z przedzamcza północnego do wschodniego. Steinbrecht narysował w tym miejscu 2 wieże flankujące most, w rzeczywistości brama posiadała jedną wieżę od północy na planie kwadratu o boku 10 m. W lustracjach z XVI-XVIII wieku nazywano ją "więzienną". W XVII wieku wieża została gruntownie przebudowana, być może wraz z inwestycją Wejhertów przenoszącą siedzibę starostwa z zamku wysokiego na przedzamcze północne. Więzienie prawdopodobnie funkcjonowało do końca tego stulecia. W wieży tej znaleziono skarb srebrnych monet (ortów) z lat 1615-1650 ukrytych zapewne podczas oblężenia szwedzkiego w okresie "potopu".

AKTUALIZACJA. Odwiedziny zamku Człuchów po restauracji przyniosły mieszane odczucia. Obiekt wiele zyskał i obecnie jest tu sporo do zwiedzania. Jednak to co zrobiono z wieżą jest po prostu nieprawdopodobne. Zagadką jest dla mnie, jak uzyskano pozwolenie służb konserwatorskich na taką formę rewitalizacji - dwie windy i klatka schodowa na niższych kondygnacjach wyglądają tak żałośnie, że nie wiadomo czy śmiać się czy płakać. Narzuca mi się określenie "Koszmar Człuchowski". Z drugiej strony, wyżej zachowano oryginalną wąską klatkę schodową (w sumie równolegle biegną dwie!), utworzono wystawę etnograficzną i militarną, a taras widokowy jest przyjazny małym dzieciom. Ciekawie prezentują się podziemia, gdzie znajduje się wystawa historyczna i czasowa, poświęcona samurajom. Na parterze można oglądnąć film i zabawić się na terminalu komputerowym z grą rozgrywającą się w trójwymiarowym modelu miejscowego zamku.
Zupełnie inaczej potraktowano dziedziniec zamkowy, który po rozkopaniu w profesjonalny sposób wyeksponowano dla turystów. Mury, które do niedawna były niewidoczne, można oglądać z góry na platformach jak i chodzić między nimi. Poszczególne pomieszczenia są dobrze opisane na tabliczkach.
Zmiany dotknęły także przedzamcze wschodnie, gdzie przy murach ustawiono machiny oblężnicze, a na wieży w murach obwodowych taras widokowy.

Historia, wydarzenia

Bibliografia