Częstochowa-Mirów

Średniowieczna wieża rycerska

Obronna siedziba rycerska w Mirowie, będącym dziś dzielnicą Częstochowy, znana jest tylko ze wzmianki w jednym dokumencie z 1555 roku. Mimo że dawno zniszczona, zapomniana i pomijana w większości publikacji, to jednak jej relikty zostały zlokalizowane. Krakowski mediewista Jacek Laberschek wysunął w swoim czasie hipotezę, że warownia mogła być usytuowana na granicy obecnych dzielnic Częstochowy – Wyczerpów i Mirowa – oraz wsi Jaskrów.
Jedyna wchodząca tu w rachubę skała, zwana obecnie w okolicy Skałą Balika, wznosi się na lewym brzegu Warty, w odległości około 0,5 km na północny wschód od mostu na rzece, łączącego Mirów z Wyczerpami. Skała ta jest wapiennym ostańcem, tworzącym rodzaj niewielkiego cypla, wyodrębnionego ze skarpy wysokiego brzegu doliny zalewowej Warty. W pobliżu skały, na szczycie wzniesienia, leży osiedle Zawada, stanowiące część dzielnicy Wyczerpy.
Oczywistym potwierdzeniem tego, że Skała Balika faktycznie stanowiła podstawę niewielkiego średniowiecznego zameku, jest charakterystyczne ukształtowanie terenu na porośniętym drzewami i krzewami szczycie ostańca. W obrębie tworzonego przez skałę występu-cypla znajduje się kopiec o średnicy około 20 m i wysokości 2-5 m. Z trzech stron otacza kopiec niedostępne urwisko skalne, natomiast od wyżynnego zaplecza oddziela go zachowany w większości wał o wysokości dochodzącej do 2 m. Przed wałem, po jego stronie zewnętrznej, ciągnie się zachowany częściowo rów. Wschodni kraniec wału został w czasach powojennych rozkopany przez okolicznych mieszkańców, którzy wybierali stąd kamień na potrzeby budowlane (powstałe w tym miejscu wyrobisko jest wykorzystywane w charakterze wysypiska śmieci). W miejscu przecięcia wału wyraźnie widać, że ma on regularną konstrukcję, obejmującą ułożone na przemian warstwy kamienia i ziemi. Także otoczony wałem kopiec wygląda na sztuczny nasyp z kamienia i ziemi. Na południowym skraju ostańca, pomiędzy kopcem a skalnym urwiskiem, rozciąga się niewielki majdan. Również południowo-zachodni skraj wewnętrznej fosy rozszerza się do postaci niewielkiego majdanu.
Opisane ukształtowanie terenu na szczycie ostańca wyraźnie przypomina znane z innych miejscowości grodziska stożkowate. Szczególnie uderzające jest podobieństwo obiektu na Skale Balika do dobrze rozpoznanego grodziska średniowiecznego w Będkowicach nad Doliną Będkowską koło Krakowa (grodzisko w Częstochowie - Mirowie stanowi jakby miniaturę tego ostatniego obiektu). Wszystko wskazuje na to, że na Skale Balika zachowały się pozostałości średniowiecznej obronnej siedziby rycerskiej w typowej formie wieży na kopcu, otoczonej zewnętrznym wałem i podwójną fosą od strony możliwego zagrożenia.
Ostatecznym potwierdzeniem owej tezy stały się ustalenia poczynione przez autora tego tekstu w marcu 2006 r. Na szczycie Skały Balika znaleziono wówczas pięć drobnych ułamków ceramiki o typowo średniowiecznym wyglądzie, m. in. trzy fragmenty naczyń ozdobionych poziomymi rowkami (tzw. bruzdy gotyckie). Wszystkie ułamki ceramiki zostały znalezione na południowym stoku kopca, w miejscu gdzie sąsiaduje on z niewielkim majdanem wewnętrznym, usytuowanym na skraju ostańca. Charakter i forma znalezionych fragmentów ceramiki pozwalają datować grodzisko na Skale Balika na XIV-XV w., co dobrze koresponduje z historyczną wiedzą na temat warowni mirowskiej.
Istotne znaczenie dowodowe mają również takie fakty jak występowanie grubej warstwy próchnicy na szczycie kopca oraz dużej ilości silnie przepalonych kamieni na jego szczycie i stokach. Obecność przepalonych kamieni sugeruje, że wznosząca się na kopcu budowla mieszkalno-obronna (wieża o konstrukcji drewnianej?) padła pastwą ognia.
Na zachodnim skraju wzgórza z grodziskiem znajdują się wykute w skale stopnie. Prawdopodobnie prowadziła tędy jedna z dróg na teren warowni. Inna droga mogła prowadzić po krótkiej grobli, przecinającej zewnętrzną fosę po stronie północnej.
Za istnieniem w tym miejscu reliktów rycerskiego zameczku przemawia także charakterystyczna dla tego typu obiektów obecność szlachetniejszych gatunków drzew (dęby, buki), silnie kontrastująca z rodzajem zadrzewienia okolic skały (brzozy). Ponadto Skała Balika usytuowana jest na terenach, które jeszcze przed II wojną światową należały do dworu w Mirowie.

Plany i rekonstrukcje

Historia, wydarzenia