Czudec

Średniowieczny zamek rycerski

Plan zamku w Czudcu wg. Antoniego Lubelczyka
Rozwarstwienie chronologiczne: kolor czerwony - faza 1. późnośredniowieczna (poł. XIV w.), kolor pomarańczowy - faza 2. późnośredniowieczna (poł. XV w.), kolor zielony - faza 3. renesansowa (1. połowa XVI w.). I I - owalny, otoczony murem teren o szerokości 25-30 m najstarszego zamku jakiego ślady odnaleziono, II - teren zamku renesansowego 1 - dom zamkowy, 1a - zejście do piwnic, 2 - wieża południowo wschodnia (bramna), 3 - dom zamkowy renesansowy, 4 - budynek z basztą, 5 - piec typu hypocaustum, 6 - studnia, 7 - wieża północno-zachodnia, 8 - wieża północno-wschodnia, 9 - dobudówka do wieży, 10 - parkan(?), 11 - kurtyna zachodnia, 12 - kurtyna wschodnia, 13 - kurtyna południowa


Rekonstrukcja zamku z XVI w. od wschodu wg A. Lubelczyka. 1 -najstarsza część zamku, 2 - pierwotny dom zamkowy, 3 - nowy dom zamkowy, 4 - wieża południowo-wschodnia - bramna, 5 - baszta renesansowa, sześcioboczna, 6 - wieża północno-zachodnia, 7 - skrzydło północne zamku renesansowego bez muru kurtynowego

Niewiele informacji pozostało po zamku czudeckim. Już we wczesnym średniowieczu był tu gród warowny broniący szlaku handlowego w dolinie Wisłoka. Archeolodzy podczas prac pozyskali materiał ceramiczny pochodzący głównie z XI wieku.
Jedna z hipotez zakłada, że zamek postawił po roku 1232 Gryfita - Teodor Czador, wojewoda krakowski, który schronił się w tej okolicy przed księciem Leszkiem Białym. Z pewnością był on właścicielem Czudca, bowiem ufundował tu najstarszy kościół pw. św. Marcina. Problematyczna jest jednak kolizja z tzw. regale grodowym, czyli wyłącznym prawem władcy do budowy grodów obronnych. Pierwszy znany przypadek uzyskania pozwolenia na budowę warownej siedziby uzyskał Klemens z Ruszczy w 1252 r. od Bolesława Wstydliwego. To przemawia za datowaniem zamku raczej na 2. połowę XIII wieku.
Czudec do ok. połowy XIV w. był ważnym punktem obronny wschodnich granic Polski, potem król Kazimierz Wielki przesunął granicę bardziej na wschód.
1354 r. - zachował się dokument mówiący o nadaniu przez króla, Rzeszowa i okolicznych wsi Janowi Pakosławicowi, w którym napisano, że jego ziemie sięgać będą zamku czudeckiego. Jest to pierwsza wzmianka źródłowa o tutejszej warowni. Jej pozostałością jest szczytowy, owalny fragment Góry Zamkowej
przełom XIV i XV w. - wymienieni są dziedzice miasta: Kiełcz, Wojtek, Zawisza o nieznanym rodowodzie oraz Pakosław Strzyżowski herbu Gozdawa
1427 r. - lokacja miasta przez Pakosława Strzyżowskiego. O znaczeniu Czudca świadczy fakt, że król Władysław Jagiełło zrzekł się 1/3 należnych mu dochodów z ceł na rzecz właścicieli Czudca, którzy mieli za to obowiązek utrzymywać w dobrym stanie zamek i drogi
1461 r. - ponowna lokacja miasta przez Jana i Mikołaja Strzyżowskich połączona ze zmianą nazwy na Nowogród (nazwa nie przyjęła się). Interpretuje się to jako następstwo jakiegoś kataklizmu w rodzaju pożaru lub najazdu tatarskiego, który spustoszył dawny Czudec. Być może warstwa spalenizny i zniszczony mur przy baszcie zamkowej jest związany z tym wydarzeniem. Zapewne po tej lokacji miała miejsce 2. faza zabudowy średniowiecznej zidentyfikowana przez archeologów. Zamek został m.in. poszerzony o czworoboczną wieżę południowo-wschodnią (później bramną) i północno-zachodnią oraz budynek z wieżą od zachodu.
1474 r. - wojska węgierskie króla Węgier Macieja Korwina dotarł aż w okolice Czudca. Najazd, który doprowadził do ruiny wiele miast i warowni mógł być bodźcem dla Strzyżowskich do rozbudowy zamku.
XVI w. - kolejni Strzyżowscy rozbudowali zamek w stylu renesansowym (3. faza zabudowy). Istnieje też wzmianka mówiąca, iż był on jedną z twierdz okalających magnacką siedzibę panów na Łańcucie. Najbardziej prawdopodobnym kandydatem na inicjatora rozbudowy był Gabriel Strzyżowski (lata 30-te XVI w.), ostatni znaczący przedstawiciel tego rodu. Zamek został wzmocniony kolejną wieżą, tym razem sześcioboczną od płn.-wsch., wieża północno-zachodnia została wzniesiona od nowa wraz z nowymi murami obwodowymi. Zabudowa zamku wysokiego zyskała nowy budynek i renesansową kamieniarkę
1612 r. - właścicielami Czudca na ponad 200 lat zostali Grabieńscy herbu Pomian
1624 r. - Tatarzy Kantymira murzy napadli i spalili miasto. Nie wiadomo czy zdobyli zamek, jednak zginął wówczas właściciel Czudca Jan Grabieński
1692 r. - kres funkcjonowania zamku w wyniku wielkiego pożaru. Są różne wersje tego zdarzenia. Wini się uderzenie pioruna, zaprószenie ognia przez ludzi lub kolejny najazd Tatarów. Właścicielom - Władysławowi i Helenie Grabieńskim ledwo udało się uciec z płonącego zamku, który nie został już odbudowany. Za ocalenie ufundowali oni Matce Boskiej wotum dziękczynne. Mury zamkowe rozebrano i wykorzystano przy budowie kościoła św. Trójcy w latach 1713-1717.
pocz. XVIII w. - powstał pałacyk - nowy siedziba właścicieli, obecnie budynek Zespołu Szkół w Czudcu. Wcześniej już stał tu niewielki dwór wieżowy, zamieniony przy budowie pałacu na lamus
1955 r. - prof. Gabriel Leńczyk dokonał pierwszego odsłonięcia murów zamkowych
2001 r. - rozpoczęto badania wykopaliskowe zamku w Czudcu na szerszą skalę pod kierunkiem A. Lubelczyka z Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.
2002 r. - kolejny etap prac archeologicznych. Przekopano całe wzgórze zamkowe, odsłonięto fundamenty sześciokątnej baszty, ścięto część drzew. Zamkiem zainteresowały się lokalne władze, w planach jest stworzenie ścieżki turystycznej oraz skansenu.
2003 r. - dalsze prace badawcze. Dokopano się m.in. do zamkowego dziedzińca, odsłonięto duże fragmenty murów obwodowych, olbrzymią piwnicę domu zamkowego, czworokątną basztę, nawet piec chlebowy i żarna. Z braku środków na zabezpieczenie odkrytych murów miały one zostać zakopane. Jednak po artykułach w prasie lokalnej mówiło się o utworzeniu skansen archeologicznego. Plany nie zostały jednak zrealizowane.

Legendy i podania