Możesz ocenić: Czudec (woj. podkarpackie) - Średniowieczny zamek rycerski
Opis i stan obecny
Zamek w Czudcu położony na wzgórzu nad Wisłokiem zwanym Zamczyskiem, jest jednym z później odkrytych zamków w Polsce. Dokonał tego prof. G. Leńczyk dopiero w 1955 roku. Wszystko dlatego, że mury zachowały się tylko pod powierzchnią ziemi, a informacje w źródłach historycznych są bardzo skąpe. Właściwie to nie ma ich żadnych, poza paroma niewiele wnoszącymi wzmiankami.
Wszystko co wiemy o zamku pochodzi z wykopalisk rozpoczętych w końcu XX wieku.
Studnia odkryć
W XVI wieku przy średniowiecznym piecu rozpoczęto kopać studnię. Jednak gdy na ok. 20 metrach głębokości nie znaleziono wody, porzucono ją i zakopano gruzem z trwającej właśnie rozbudowy renesansowej (hipoteza wysnuta na podstawie braku cembrowiny i gruzu po niej). Okazało się to zbawienne dla dzisiejszych badaczy, którzy w studni natrafili na wiele cennych znalezisk, głównie fragmentów kafli i naczyń. Łączna liczba artefaktów wraz ze współczesnymi odpadami sięga liczby 4000, choć w większości są to elementy bardzo rozdrobnione.
Warownia stanęła na miejscu grodu, po którym zachowały się wały: południowy i zachodni oraz ślady wału od północny. Nie natrafiono na razie na ślady zamku sprzed połowy XIV wieku, ale jego istnienie już w XIII stuleciu jest bardzo prawdopodobne. W połowie XIV wieku był to niewielki zameczek zajmujący owalną kulminację wzgórza - grodziska o szerokości 25-30 metrów. Pozostałości murów obwodowych mają 2 metry szerokości. Przy murze zachodnim stanął dom zamkowy o rozmiarze 11x5 metrów z wejściem do piwnic od południa. Wątłe fundamenty wskazują, iż był to budynek drewniany, jednak zakłada się że istniał do końca funkcjonowania zamku.
Po rozbudowie ok. 100 lat później (2. faza zabudowy) założenie poszerzyło się w kierunku północnym i wschodnim. Powstała czworoboczna wieża południowo-wschodnia z piwnicą (później bramna), a relikty średniowiecznych murów zatopione w renesansowych wskazują na istnienie baszty północno - zachodniej. Fragmenty murów wskazują, że od tej strony postawiono nowy budynek stykający się od zewnątrz z zachodnim murem obwodowym. Dom ten posiadał basztę od południowego zachodu. Kolejnym ciekawym elementem odkrytym przez archeologów był piec typu hypocaustum wymurowany
z kamienia i cegły gotyckiej. Stanął on poza obszarem pierwotnego zamku i nie wiadomo co dokładnie ogrzewał, bo przy piecu brak śladów murowanej budowli, nie ma też kanałów doprowadzających ciepło dalej. Musiał tu więc stać jakiś budynek drewniany.
W XVI wieku obwiedziono warownię nowym murem obwodowym, bez kurtyny północnej - uznano, że od strony stromej skarpy wystarczy jakaś forma drewnianego ogrodzenia. Stary mur obwodowy od północy rozebrano. Powstała baszta sześcioboczna od północnego-wschodu, a wieża północno-zachodnia została zbudowana od nowa. Piec i ewentualny budynek nad nim zlikwidowano, podobnie jak budynek z basztą od zachodu. Wzniesiono za to nowy budynek w obrębie zamku średniowiecznego, a dziedziniec wybrukowano.
Wieża sześcioboczna posiadała przybudówkę od zachodu o nieznanym przeznaczeniu oraz piwnicę.
Zamek czudecki zyskał więc nieregularny trapezowaty kształt o boku ok. 50 metrów z 3 wieżami.
Wszystkie miały grubość murów ok. 150 cm i średnicę wewnątrz 5,4 - 6,2 m.
Do niedawna ruiny zamku można było oglądać w dwóch niewielkich wykopach archeologicznych, potem tych wykopów było więcej, ale obecnie z powodu braku środków na konserwację zostały zasypane.
Eksponowany jest jedynie częściowo zrekonstruowany zarys baszty sześciobocznej.
Do ruin idzie się pod górę niewielkim wąwozem, który jest zachowaną oryginalną drogą dojazdową.
Właścicielem tego terenu jest Nadleśnictwo Strzyżów.
W Czudcu istnieje jeszcze dwór, prawdopodobnie obronny z przełomu XVI/XVII wieku, nazywany "lamusem" lub "skarbcem". Stoi on w kompleksie dworskim Grabieńskich z XVIII wieku przy ul. Parkowej.
Jest to piętrowy budynek zbudowany na planie prostokąta 14x10 m. Całkiem zadbany, bo pełnił rolę internatu, ale z zewnątrz zatracił cechy stylowe.
Po przebudowie powojennej założenie dworskie stało się bowiem szkołą i do dziś pełni tę funkcję - Zespół Szkół w Czudcu.
Wewnątrz na parterze posiada podobno sklepienia kolebkowe z lunetami (mi do środka nie udało się wejść), brak informacji o piwnicach. Staw od południa wskazuje na istnienie fosy.
Królewskie wzory na prowincji
Podczas prac archeologicznych w ruinach zamku Czudec natrafiono na pokaźny zbiór pięknych kafli renesansowych, które nie odbiegają od podobnych kafli z Wawelu i innych większych ośrodków miejskich tamtego okresu. Charakterystyczny był na nich motyw rycerski - widać postacie halabardnika, kusznika, trębacza, jeźdźca.
Na podstawie kafli i ich typów (naczyniowe, płytowe, gzymsowe), zrekonstruowano piec ogrzewający komnaty w zamku, a repliki czudeckich kafli stały się produktem sprzedawanym przez rzeszowskie Muzeum Okręgowe.
Również pozostałości obramień okiennych z Czudca zdobione są ornamentami identycznymi jak wczesnorenesansowa kamieniarka na Wawelu.
Rekonstrukcja Muzeum Okręgowego w Rzeszowie - piec czudecki z 2. połowy XV wieku. Od dołu widać: kamienną podmurówkę, komorę paleniskową, nadstawę, gzyms górny, koronkową sterczynę.
Plany i rekonstrukcje
Plan zamku w Czudcu wg. Antoniego Lubelczyka
Rozwarstwienie chronologiczne: kolor czerwony - faza 1. późnośredniowieczna (poł. XIV w.), kolor pomarańczowy - faza 2. późnośredniowieczna (poł. XV w.), kolor zielony - faza 3. renesansowa (1. połowa XVI w.). I
I - owalny, otoczony murem teren o szerokości 25-30 m najstarszego zamku jakiego ślady odnaleziono, II - teren zamku renesansowego
1 - dom zamkowy, 1a - zejście do piwnic, 2 - wieża południowo wschodnia (bramna), 3 - dom zamkowy renesansowy, 4 - budynek z basztą, 5 - piec typu hypocaustum, 6 - studnia, 7 - wieża północno-zachodnia, 8 - wieża północno-wschodnia, 9 - dobudówka do wieży, 10 - parkan(?), 11 - kurtyna zachodnia, 12 - kurtyna wschodnia, 13 - kurtyna południowa
Rekonstrukcja zamku z XVI w. od wschodu wg A. Lubelczyka. 1 -najstarsza część zamku, 2 - pierwotny dom zamkowy, 3 - nowy dom zamkowy, 4 - wieża południowo-wschodnia - bramna, 5 - baszta renesansowa, sześcioboczna, 6 - wieża północno-zachodnia, 7 - skrzydło północne zamku renesansowego bez muru kurtynowego
Plan założenie dworskiego Grabieńskich
Plan dworu obronnego - 'lamusa'
Historia, wydarzenia
Niewiele informacji pozostało po zamku czudeckim. Już we wczesnym średniowieczu był tu gród warowny broniący szlaku handlowego w dolinie Wisłoka.
Archeolodzy podczas prac pozyskali materiał ceramiczny pochodzący głównie z XI wieku.
Jedna z hipotez zakłada, że zamek postawił po roku 1232 Gryfita - Teodor Czador, wojewoda krakowski, który schronił się w tej okolicy przed księciem Leszkiem Białym.
Z pewnością był on właścicielem Czudca, bowiem ufundował tu najstarszy kościół pw. św. Marcina.
Problematyczna jest jednak kolizja z tzw. regale grodowym, czyli wyłącznym prawem władcy do budowy grodów obronnych. Pierwszy znany przypadek
uzyskania pozwolenia na budowę warownej siedziby uzyskał Klemens z Ruszczy w 1252 r. od Bolesława Wstydliwego.
To przemawia za datowaniem zamku raczej na 2. połowę XIII wieku.
Czudec do ok. połowy XIV w. był ważnym punktem obronny wschodnich granic Polski, potem król Kazimierz Wielki przesunął granicę bardziej na wschód.
1354 r. - zachował się dokument mówiący o nadaniu przez króla, Rzeszowa i okolicznych wsi Janowi Pakosławicowi, w którym napisano, że jego ziemie sięgać będą zamku czudeckiego. Jest to pierwsza wzmianka źródłowa o tutejszej warowni. Jej pozostałością jest szczytowy, owalny fragment Góry Zamkowej
przełom XIV i XV w. - wymienieni są dziedzice miasta: Kiełcz, Wojtek, Zawisza o nieznanym rodowodzie oraz Pakosław Strzyżowski herbu Gozdawa
1427 r. - lokacja miasta przez Pakosława Strzyżowskiego. O znaczeniu Czudca świadczy fakt, że król Władysław Jagiełło zrzekł się 1/3 należnych mu dochodów z ceł na rzecz właścicieli Czudca, którzy mieli za to obowiązek utrzymywać w dobrym stanie zamek i drogi
1461 r. - ponowna lokacja miasta przez Jana i Mikołaja Strzyżowskich połączona ze zmianą nazwy na Nowogród (nazwa nie przyjęła się). Interpretuje się to jako następstwo jakiegoś kataklizmu w rodzaju pożaru lub najazdu tatarskiego, który spustoszył dawny Czudec. Być może warstwa spalenizny i zniszczony mur przy baszcie zamkowej jest związany z tym wydarzeniem.
Zapewne po tej lokacji miała miejsce 2. faza zabudowy średniowiecznej zidentyfikowana przez archeologów. Zamek został m.in. poszerzony o czworoboczną wieżę południowo-wschodnią (później bramną) i północno-zachodnią oraz budynek z wieżą od zachodu.
1474 r. - wojska węgierskie króla Węgier Macieja Korwina dotarł aż w okolice Czudca.
Najazd, który doprowadził do ruiny wiele miast i warowni mógł być bodźcem dla Strzyżowskich do rozbudowy zamku.
XVI w. - kolejni Strzyżowscy rozbudowali zamek w stylu renesansowym (3. faza zabudowy). Istnieje też wzmianka mówiąca, iż był on jedną z twierdz okalających magnacką siedzibę panów na Łańcucie.
Najbardziej prawdopodobnym kandydatem na inicjatora rozbudowy był Gabriel Strzyżowski (lata 30-te XVI w.), ostatni znaczący przedstawiciel tego rodu.
Zamek został wzmocniony kolejną wieżą, tym razem sześcioboczną od płn.-wsch., wieża północno-zachodnia została wzniesiona od nowa wraz z nowymi murami obwodowymi. Zabudowa zamku wysokiego zyskała nowy budynek i renesansową kamieniarkę
1612 r. - właścicielami Czudca na ponad 200 lat zostali Grabieńscy herbu Pomian
1624 r. - Tatarzy Kantymira murzy napadli i spalili miasto. Nie wiadomo czy zdobyli zamek, jednak zginął wówczas właściciel Czudca Jan Grabieński
1692 r. -
kres funkcjonowania zamku w wyniku wielkiego pożaru. Są różne wersje tego zdarzenia. Wini się uderzenie pioruna, zaprószenie ognia przez ludzi lub kolejny najazd Tatarów. Właścicielom - Władysławowi i Helenie Grabieńskim ledwo udało się uciec z płonącego zamku, który nie został już odbudowany. Za ocalenie ufundowali oni Matce Boskiej wotum dziękczynne. Mury zamkowe rozebrano i wykorzystano przy budowie kościoła św. Trójcy w latach 1713-1717.
pocz. XVIII w. - powstał pałacyk - nowy siedziba właścicieli, obecnie budynek Zespołu Szkół w Czudcu. Wcześniej już stał tu dwór wieżowy, zamieniony przy budowie pałacu na lamus
1955 r. - prof. Gabriel Leńczyk dokonał pierwszego odsłonięcia murów zamkowych
2001 r. - rozpoczęto badania wykopaliskowe zamku w Czudcu na szerszą skalę pod kierunkiem A. Lubelczyka z Muzeum Okręgowego w Rzeszowie.
2002 r. - kolejny etap prac archeologicznych. Przekopano całe wzgórze zamkowe, odsłonięto fundamenty sześciokątnej baszty, ścięto część drzew. Zamkiem zainteresowały się lokalne władze, w planach jest stworzenie ścieżki turystycznej oraz skansenu.
2003 r. - dalsze prace badawcze. Dokopano się m.in. do zamkowego dziedzińca, odsłonięto duże fragmenty murów obwodowych, olbrzymią piwnicę domu zamkowego, czworokątną basztę, nawet piec chlebowy i żarna. Z braku środków na zabezpieczenie odkrytych murów miały one zostać zakopane. Jednak po artykułach w prasie lokalnej mówiło się o utworzeniu skansen archeologicznego. Plany nie zostały jednak zrealizowane.
Zdjęcie z lotniczego skanowania laserowego wzgórza zamkowego w Czudcu i okolicy. A - zamek, B - Wisłok
Legendy i podania
Legenda mówi, że w lochach zamku czudeckiego przetrzymywano zbójów napadających na kupców. Gdy pewnego razu pod zamek podeszły hordy tatarskie (co zdarzało się wielokrotnie w historii Czudca), a kasztelan był nieobecny, dowództwo objęła jego żona Zofia. Widząc ogromną przewagę napastników postanowiła posłużyć się podstępem. Obiecała więźniom że ich winy zostaną darowane jeśli uda im się zabić przywódcę Tatarów. Przystał na to tylko jeden więzień i uzbrojony w kuszę zaczaił się koło zamku. Gdy Tatarzy na czele ze swoim wodzem rozpoczęli szturm, ukryty w krzakach więzień ugodził go strzałą w pierś. Zaskoczeni napastnicy wycofali się i ruszyli w stronę Strzyżowa, który doszczętnie spustoszyli, zamek jednak cudem ocalał. Stąd też wg legendy powstała nazwa Czudec.
Kafle z zamku w Czudcu. Pierwszy oryginalny z herbem Gozdawa Strzyżowskich, pozostałe z motywami rycerskimi zrekonstruowane
Informacje praktyczne
ADRES I KONTAKT brak
CZAS Jadąc samochodem można zaparkować pod wzgórzem zamkowym. Wyjście na górę zajmuje niecałe 5 minut, oglądnięcie ok. 15 minut
WSTĘP Wolny.
Położenie i dojazd
Centralna część woj. podkarpackiego. 20 km na południowy zachód od Rzeszowa. Zobacz na mapie.
Wzgórze zamkowe znajduje się za Wisłokiem, zaraz obok mostu przy dawnym ośrodku wypoczynkowym PKP. Jadąc samochodem od strony Rzeszowa najłatwiej tam trafić skręcając przed Czudcem w lewo w drogę na Barwinek/Krosno i zaraz za mostem jest znak kierujący na "Podzamcze", należy jechać do końca tej drogi. A dalej piechotą pod górę wąwozem, za chałupą w prawo.
Współrzędne geograficzne:
Średniowieczny zamek rycerski:
Otwórz w: Google Maps, Bing Maps, Openstreet Maps
format D (stopnie): N49.93737778° E21.83979722°
format DM (stopnie, minuty): 49°56.2426668'N 21°50.3878332'E format DMS (stopnie, minuty, sekundy): 49°56'14.56''N 21°50'23.27''E
Szlachecki dwór obronny - lamus:
Otwórz w: Google Maps, Bing Maps, Openstreet Maps
format D (stopnie): N49.94154° E21.84784°
format DM (stopnie, minuty): 49°56.4924'N 21° 50.8704'E format DMS (stopnie, minuty, sekundy): 49°56'29.54''N 21°50'52.22''E
Bibliografia
Gosztyła Marek, Proksa Michał - Zamki Polski południowo-wschodniej
Leńczyk Gabriel - Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Małopolski
Marszałek Juliusz - Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach
Lubelczyk Antoni - Czudec. Średniowieczny zamek na pograniczu polsko-ruskim.
Lubelczyk Antoni - Ziemia Strzyżowska od wczesnego średniowiecza po połowę XVI wieku w świetle źródeł archeologicznych
Lubelczyk Antoni - Grodzisko i zamek w Czudcu na terenie dawnej Ziemi Sandomierskiej
Galeria zdjęć
Klikając w zdjęcie otrzymasz jego powiększenie w nowym oknie. Okno to można zamknąć kliknięciem w dowolny punkt POZA zdjęciem.
Zdjęcia wykonane: latem 2007
latem 2002 i 2003
Noclegi
Czudec - Hotel Kaczarnica, tel: (017) 85 20 951, fax: (017) 27 63 562
Czudec -N. i R. Kulowie, Wyżne 191 (leśniczówka), tel. (017) 27 72 254
Czudec - M. i S. Baranowie, Wyżne 398 Babica, gmina Czudec, tel. (017) 8710 086
Zapraszam do przesyłania swoich wypowiedzi i komentarzy odnośnie opisywanego zamku. Ukazują się one na stronie od razu po wpisaniu do formularza.
Ostatnie wpisy
Re: Zdjecia zamku Autor: astrid Data: 2013-10-11 23:35:08
nie ma zachowanych rycin zamku w całej okazałości?? w necie nie ma bo przeszkuałam. A w jakiś archiwach??
Re: przejscie pod wisłokiem do zamku czudcu Autor: anonim Data: 2012-11-03 20:36:28
wyzej mostu na wisloku jest wysepka z plaskoulozonymi kamieniami w ksztalcie sklepienia -podobno tam jest przejscie podziemne
zamek w Czudcu Autor: Włodzimierz Zbieranowski Data: 2012-01-06 12:36:57
W latach 1945 - 1947 mieszkałem w Czudcu , pewnego razu przeszedłem za Wisłok na jedno wgórze na którym znalazłem resztki murów . Opowiedziałem o tym sąsiadowi i on powiedział mi że jest to ruina zamku na górze Zamkowej . to jest dokładnie jeden z fragmentów pokazanych na zdjęciu . Włodek Z.
(c) 2001-2024 bd - Kontakt - Polityka Prywatności Wszelkie prawa do własnych zdjęć i tekstów zastrzeżone, nie mogą być one wykorzystywane bez mojej zgody. Nie udzielam pozwolenia na kopiowanie opisów.
Wykryto blokadę reklam :-(
ZamkoMania.pl to prywatny, niezależny serwis historyczno-krajoznawczy. Nie finansuje nas żadna firma ani instytucja. Pozwalając na wyświetlenie paru nienarzucających się reklam wspierasz nasze dalsze funkcjonowanie i aktualizację informacji.
Dlatego prosimy o wyłączenie blokowania reklam na tej stronie (instrukcja jak to zrobić w: AdBlock, Adblock Plus, Ghostery, uBlock Origin).