Dukla

Zamek rycerski przebudowany w pałac

Zamek Dukla na początku XX wieku. Obecna elewacja frontowa - zachodnia (przed przebudową XVIII-wieczną front był od południa).

Plan założenia wg Barbary Bosak z 2011 roku. 1. pałac, 2. oficyna lewa, 3. oficyna prawa, 4. taras ogrodowy z podpiwniczeniem, 5. szklarnia, 6. mur oporowy tarasu, 7. dziedziniec, 8. kaplica grobowa, 9. lodownia, 10. most i śluza, 11. śluza, 12. schody ogrodowe, 13. ruiny browaru, 14. dawne stajnie, 15. spiętrzenie na rzeczce Dukiełce zasilające stawy, 16. studnia, 17. lapidarium, 18. prawdopodobne miejsce dawnego teatru, 19. ślad bastionów uczytelniony jako forma ukształtowania, 20. brama główna, 21. fragment dróżki brukowanej kamieniem rzecznym, 22. aleja grabowa.


Plan zamku - pałacu w Dukli wg Michała Proksy.
Na czarno odkryte przez archeologów mury pierwotnych fortyfikacji


Plan piwnic oficyny lewej wg Barbary Bosak z 2011 roku. Kolorem oznaczony obszar bastionu. A, B, C - pierwotne kazamaty XVII-wiecznego bastionu


Plan piwnic oficyny prawej wg Barbary Bosak z 2011 roku. Kolorem oznaczony obszar bastionu. A, B - pierwotne kazamaty XVII-wiecznego bastionu


Zamek - pałac w Dukli na austriackiej mapie z ok. 1770 roku (zniekształcenie wynika ze złego złożenia podzielonej na części mapy). Zielonym okręgiem oznaczony ścisły teren zamkowy. Na dwóch stawach widać już wyspy, choć tę na największym stawie datuje się na XIX wiek. Gdyby mapę sporządzono 10 lat wcześniej byłaby szansa zobaczyć jak wyglądała dawna siedziba obronna. Niestety, mapa przedstawia założenie tuż po przebudowie pałacowej. Widać pałac i 2 boczne oficyny oraz dużo innych budynków, ogrody na północy i park ze stawami na północnym wschodzie.


Zamek - pałac w Dukli na mapie XIX-wiecznej. Wygląd bliski dzisiejszemu. Na tej mapie rozróżniano budynki murowane (czerwone) od drewnianych (czarne).

Potwierdzone dzieje obronnej siedziby w Dukli sięgają połowy XVI wieku. Przyjmuje się, że renesansowy dwór wzniósł Jan Jordan z Zakliczyna. Po Jordanach właścicielami byli Dukli byli ich krewni - Zborowscy, a potem Drohojewscy (od 1600 r.) i Męcińscy (od 1601 r.). W 1636 roku Franciszek Bernard Mniszech, starosta sanocki i kasztelan sądecki postanowił przebudować go na okazalszy zamek otoczony nowoczesną fortyfikacją bastionową. Była to więc rezydencja typu "palazzo in fortezza". Upiększaniem jej wnętrz zajął się na przełomie wieków wnuk fundatora - Józef Wandalin Mniszech. W 1656 r. (w czasie potopu szwedzkiego) w zamku dukielskim zatrzymał się król Jan Kazimierz w drodze do Lwowa.
Obecny pałacowy kształt nadali budowli w latach 1764-1765 Jerzy August Wandalin Mniszech, marszałek nadworny, starosta generalny wielkopolski oraz jego żona Anna Amalia z Brühlów. Zamek podwyższono o piętro zwieńczone mansardowym dachem, pozbyto się części fortyfikacji, na dwóch bastionach powstały oficyny. Frontem pałacu uczyniono elewację zachodnią (wcześniej południowa). Stworzono późnobarokową rezydencję magnacką, będącą ważnym ośrodkiem życia kulturalnego, towarzyskiego i politycznego ówczesnej Polski. Skupiała ona przeciwników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Dla przebudowanego zamku były to czasy świetności. Słynna była tutejsza kolekcja dzieł sztuki, biblioteka, teatr dworski, piękne ogrody i park. Przebudowę zamkowych ogrodów Anna Amalia Mniszech powierzyła Francuzowi Ricaud de Tirregaille Pierre, który wzorował się na projektach nadwornego ogrodnika króla Ludwika XIV André Le Nôtre. Rozpoczynały się one w miejscu 2 rozebranych bastionów. Ogrody zdobiło wiele kamiennych elementów jak posągi, wazony, trofea wojenne, mostki, ławy, stoły.
W Dukli bywali wtedy przywódcy Konfederacji Barskiej z Kazimierzem Pułaskim włącznie, a także sam Tadeusz Kościuszko. Mniszech wsławił się też założeniem w swej rezydencji jednej z pierwszych w Polsce lóż masońskich (1755 r.).
Po I rozbiorze Polski budowlę zajęli Austriacy i urządzili w niej koszary. Mniszchowie stracili Duklę w 1779 r. na rzecz Józefa Kantego Ossolińskiego. Po kilku Ossolińskich władali nią Stadniccy, z których Helena na początku XIX stulecia wyszła za gen. Wojciecha Męcińskiego, który przez pewien okres był najbogatszym Polakiem. Pałac stał się więc siedzibą Męcińskich, bardzo okazałą i bogato wyposażoną. W latach 30-tych XIX w. zapewne z inicjatywy Heleny ze Stadnickich Męcińskiej nadano ogrodom cechy stylu romantycznego. Zmieniono nieco układ ogrodów, na największym stawie powstała wyspa z altaną (choć na mapie XVIII-wiecznej widać już wyspy na dużym i średnim stawie, być może ją tylko powiększono). Wkrótce rezydencja ucierpiała w kilku pożarach, więc od 1875 r. przeprowadzono prace budowlane. Cezar Męciński chciał przywrócić podniszczonej już budowli świetność, ale zlecił pracę architektowi, który popełnił wiele błędów. Najbardziej rzucał się w oczy niesymetryczny rozstaw okien w elewacji frontowej. Zmiany ogólnie nie były wielkie (np. dodano balkony, ganek), ale doprowadziły do utraty cech stylowych. Architektowi zapłacono tylko część wynagrodzenia, co doprowadziło do długiego sporu.
Po raz kolejny przemodelowano ogrody. Tym razem zyskały one charakter parkowo-krajobrazowy, czyli styl angielski, nie zacierając jednak całkowicie jego pierwotnego charakteru. Rozebrano teatr pałacowy, wzniesiono palmiarnię (zniszczona podczas II wojny św.), lodownię (zachowana). Po zakończeniu I wojny światowej, Męcińscy planowali "naprawę" poprzednich prac wraz z odbudową po zniszczeniach wojennych, ale spory rodzinne uniemożliwiły to. W dodatku Adam Męciński, ostatni z rodu adoptował Stanisława Tarnowskiego i Duklę przejęli Tarnowscy.

W 1925 r. Tarnowscy postawili w parku kaplice grobową dla zmarłego 2 lata wcześniej Adama Męcińskiego. Wkrotce potem do kaplicy przeniesiono trumny innych Męcińskich, m.in. Wojciecha i Cezarego.
Podczas II wojny św. pałac zajęli Niemcy. Stanisław Tarnowski walczył m.in. w Brygadzie Strzelców Karpackich i I Dywizji Pancernej Generała Maczka, był komandosem czterokrotnie odznaczonym Krzyżem Walecznych. Wojna przyniosła znaczne zniszczenia i utratę wyposażenia. Główny budynek był kompletnie spaloną ruiną bez dachu.
Odbudowa w celu utworzenia muzeum trwała od lat 50-tych do początku lat 80-tych XX wieku, kiedy to powstały pierwsze ekspozycje Muzeum Braterstwa Broni. Wszystkie budynki zyskały biały kolor, choć nie miało to uzasadnienia historycznego, podobnie jak dach z blachy. Ich bryły uproszczono, pozmieniano układ okien. Rozebrano też większość muru obwodowego i bramy. Fatalną w skutkach decyzją władz w latach 60-tych zniszczono sporą część otoczenia pałacu, zniwelowano skarpy i tarasy, zasypano część fortyfikacji ziemnych, wykarczowano starą dąbrowę przy potoku Dukielka, wybudowano stadion. Fragmenty parku odłączono od całości i przekazano Nadleśnictwu i zakładom drzewnym.
Po 1989 r. ród Tarnowskich czyni starania o odzyskanie majątku. W 2012 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie ostatecznie przyznał im rację. Pałac wrócił do Tarnowskich, ale muzeum pozostało w zabytku na zasadach płatnej dzierżawy. Umowa dotyczy tylko głównego budynku.