Dukla

Zamek rycerski całkowicie przebudowany w pałac

Zamek Dukla na początku XX wieku. Obecna elewacja frontowa - zachodnia (przed przebudową XVIII-wieczną front był od południa).

Plan zamku - pałacu w Dukli wg Michała Proksy.
Na czarno odkryte przez archeologów mury pierwotnych fortyfikacji

Potwierdzone dzieje obronnej siedziby w Dukli sięgają połowy XVI wieku. Przyjmuje się, że renesansowy dwór wzniósł Jan Jordan. Po Jordanach właścicielami byli Dukli byli Zborowscy i Drohojewscy. W 1636 roku Franciszek Bernard Mniszech, starosta sanocki i kasztelan sądecki postanowił przebudować go na okazalszy zamek otoczony nowoczesną fortyfikacją bastionową. Była to więc rezydencja typu "palazzo in fortezza". Upiększaniem jej wnętrz zajął się na przełomie wieków wnuk fundatora - Józef Wandalin Mniszech. W 1656 r. (w czasie potopu szwedzkiego) w zamku dukielskim zatrzymał się król Jan Kazimierz w drodze do Lwowa.
Obecny pałacowy kształt nadali budowli w latach 1764-1765 Jerzy August Wandalin Mniszech, marszałek nadworny, starosta generalny wielkopolski oraz jego żona Anna Amalia z Brühlów. Zamek podwyższono o piętro zwieńczone mansardowym dachem, pozbyto się części fortyfikacji, na 2 bastionach powstały oficyny. W ten sposób stworzono późnobarokową rezydencję magnacką przeciwników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, będącą ważnym ośrodkiem życia kulturalnego, towarzyskiego i politycznego ówczesnej Polski. Dla przebudowanego zamku były to czasy świetności. Słynna była tutejsza kolekcja dzieł sztuki, biblioteka, teatr dworski i piękny park. Bywali tu przywódcy Konfederacji Barskiej z Kazimierzem Pułaskim włącznie, a także sam Tadeusz Kościuszko. Mniszech wsławił się też założeniem w swej rezydencji jednej z pierwszych w Polsce lóż masońskich (1755 r.).
Po I rozbiorze Polski budowlę zajęli Austriacy i urządzili w niej koszary. Na krótko Dukla była własnością Potockich, Ossolińskich, Stadnickich. W końcu trafił na dłużej do Męcińskich, z których hr Wojciech Męciński był przez pewien kres XIX stulecia najbogatszym Polakiem. Jego rezydencja dukielska również była okazała i bogato wyposażona. Ucierpiała jednak w kilku pożarach, więc od 1875 r. przeprowadzono prace budowlane. Cezar Męciński chciał przywrócić podniszczonej już budowli świetność, ale zlecił pracę architektowi, który popełnił wiele błędów. Najbardziej rzucał się w oczy niesymetryczny rozstaw okien w elewacji frontowej. Zmiany ogólnie nie były wielkie (np. dodano balkony, ganek), ale doprowadziły do utraty cech stylowych. Architektowi zapłacono tylko część wynagrodzenia, co doprowadziło do długiego sporu. Po zakończeniu I wojny światowej, Męcińscy planowali "naprawę" poprzednich prac wraz z odbudową po zniszczeniach wojennych, ale spory rodzinne uniemożliwiły to. W dodatku Adam Męciński, ostatni z rodu adoptował Stanisława Tarnowskiego i Duklę przejęli Tarnowscy. Podczas II wojny św. pałac zajęli Niemcy. Stanisław Tarnowski walczył m.in. w Brygadzie Strzelców Karpackich i I Dywizji Pancernej Generała Maczka, był komandosem czterokrotnie odznaczonym Krzyżem Walecznych. Wojna przyniosła znaczne zniszczenia i utratę wyposażenia. Główny budynek był kompletnie spaloną ruiną bez dachu.
Odbudowa w celu utworzenia muzeum i utworzenie pierwszych ekspozycji miało miejsce w latach 60-tych XX wieku. Wszystkie budynki zyskały biały kolor, choć nie miało to uzasadnienia historycznego, podobnie jak dach z blachy. Ich bryły uproszczono, pozmieniano układ okien. Rozebrano też większość muru obwodowego i bramy
Po 1989 r. Tarnowscy czynią starania o odzyskanie majątku. W 2012 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie ostatecznie przyznał im rację. Pałac wrócił do Tarnowskich, ale muzeum pozostało w zabytku na zasadach płatnej dzierżawy. Umowa dotyczy tylko głównego budynku.

Park został ukształtowany w II poł. XVIII wieku na modłę francuską przez Annę Amalię z Brühlów Mniszchową. Rozpoczynał się w miejscu 2 rozebranych bastionów. W jego skład wchodziły stawy z mostkami, rzeźby oraz elementy małej architektury. Pierwsze przekształcenie nastąpiło w XIX wieku przez Męcińskich, którzy nadali mu styl naturalistyczno-krajobrazowy (utworzyli np. sztuczną wyspę), nie zacierając jednak całkowicie jego pierwotnego charakteru. Oznaki upadku dzieła Anny Amalii dostrzec można było w latach międzywojennych, gdy cała rezydencja pozbawiona była opieki. Reszty dokonała wojna i komuniści. Fatalną w skutkach decyzją władz w latach 60-tych zniszczono sporą część otoczenia pałacu, zniwelowano skarpy i tarasy, zasypano część fortyfikacji ziemnych, wykarczowano starą dąbrowę przy potoku Dukielka, wybudowano stadion. Fragmenty parku odłączono od reszty i przekazano Nadleśnictwu i zakładom drzewnym.