Tarnobrzeg-Dzików

Dwór rycerski rozbudowany w zamek i pałac

W wyniku ostatnich badań archeologicznych i archiwalnych ustalono, że pierwsza zabudowa obronna w Dzikowie powstała na początku XV w. lub nawet w końcu wieku XIV. Wtedy to postawiono kamienno-ceglany dwór obronny z wieżą. Otaczała go wały z palisadą i fosa, bezpieczeństwo zapewniała też stroma skarpa wiślana. Budowla stanowiła jeden z punktów obronnych na Wiśle, która była wtedy rzeką wykorzystywaną do transportu. Jako pierwszych właścicieli przyjmuje się ród Toporczyków (zwanych później Ossolińskimi).

Konfederacja Dzikowska 5 listopada 1734 r. na zamku dzikowskim pod przywództwem starosty jasielskiego Adama Tarły zawiązano konfederację generalną zwaną dzikowską. Przysięgę złożono w miejscowym kościele dominikańskim. Przybyło ok. 150 szlachciców, więc nie mogli się pomieścić w skromnej siedzibie dzikowskiej Józefa Mateusza Tarnowskiego, więc część z nich zamieszkała w klasztorze, a część w zajazdach u Żydów. Celem konfederacji było przywrócenie na polski tron po śmierci Augusta II Sasa, Stanisława Leszczyńskiego. Ten jednak, nie wierząc w powodzenie walki toczonej tylko polskimi siłami z wojskami saskimi i rosyjskimi, zrezygnował z przejęcia dowództwa nad konfederacją. Zaapelował tylko o pomoc do Francji, Szwecji, Turcji i Prus. Nie doczekawszy się poparcia, wyraził zgodę na abdykację 26 stycznia 1736 roku, otrzymując w zamian dożywotnie panowanie w Księstwie Lotaryngii i Baru oraz prawo używania tytułu królewskiego. Konfederacja dzikowska zakończyła się więc niepowodzeniem.

1522 r. - Jan Spytek Tarnowski herbu Leliwa z Wielowsi koło Tarnowa kupił Dzików od Andrzeja Ossolińskiego z Ossolina. W akcie kupna wymieniony jest dwór (z łaciny curia).
1567 r. - po przejściu Tarnowa w ręce Ostrogskich, Tarnowscy rozpoczęli poszukiwanie miejsca na założenie "Nowego Tarnowa". Dwór dzikowski został zmodernizowany prawdopodobnie przez Stanisława Tarnowskiego, powstały m.in. fortyfikacje bastejowe. Jednak ostateczny wybór tej okolicy na gniazdo rodowe dokonano dopiero kilkadziesiąt lat później. Nieopodal (na gruntach wsi Miechocin) powstało dzisiejsze miasto Tarnobrzeg.
XVII w. - przyszła siedziba rodowa Tarnowskich, zwana Tarnodworem, musiała zostać powiększona. Dwór więc rozbudowywano z inicjatywy kasztelana wojnickiego Michała Stanisława Tarnowskiego. Powstało nowe główne skrzydło, ale prace nie zostały ukończone, przerwała je śmierć Michała Stanisława oraz wojny na ziemiach polskich

Wspomnienia Kajetana Koźmiana W swych pamiętnikach z lat 1813-15 poeta pisze: "Dzików jest małym miasteczkiem w nader przyjemnym położeniu, ma klasztor i kościół księży dominikanów, fundacji Tarnowskich. W bliskości ma pałac ze ślicznym widokiem na Wisłę i rozległe włości, do klucza dzikowskiego należące. Z okien pałacu widać Sandomierz z jego kościołami i klasztorami, piękniejszy z daleka niż z bliska. Pałac otaczają piękne ogrody i kanały, oranżerie i klomby z drzew i plant rozmaitych, swojskich i zagranicznych. Jan Tarnowski, wielki i namiętny miłośnik zielarstwa, założył te ogrody, które matka jego, Czacka z domu, dzieląca smak syna, pielęgnowała; już podeszła wiekiem, mieszkała w pałacu dzikowskim."

II poł. XVII w. - rozbudowę dokończył Jan Stanisław Amor Tarnowski. Do pierwotnego budynku mieszkalnego, od północy dostawiono prostopadle piętrowy korpus, który stał się główną częścią zamku. Dawna wieża mieszkalno-obronna, pełniła odtąd również funkcję kaplicy. Zamek otaczała fosa z ziemnymi i murowanymi fortyfikacjami. Wschodnie basteje obniżono i przekształcono w bastiony. Od północnej poprowadzono podziemny korytarz łącząc ją piwnicami średniowiecznego dworu. Wjazd prowadził przez most zwodzony, który poprzedzał wieżę bramną z 2 budynkami dla straży. Zamek zyskał kształt litery L. Zapewne pierwotnie rezydencja miała być większa. Jako pierwszy Tarnowski osiadł on na stałe w Dzikowie, po zniszczeniu dworu w Wielowsi podczas "potopu" szwedzkiego.
1712 r. - zmarł Michał Jacek Tarnowski, a ponieważ jego syn był małoletni, majątkiem dzikowskim zaczął zarządzać przedstawiciel innego rodu - kasztelan sandomierski Józef Władysław Gonzaga Myszkowski. Nastąpił upadek rezydencji. Myszkowski oddawał ją w dzierżawę, a sami Tarnowscy również nie interesowali się Dzikowem
1715 r. - splądrowanie zamku przez Szwedów
1768 r. - Rafał Tarnowski z Dzikowa był marszałkiem konfederacji barskiej. W zemście za to zwolennicy Stanisława Augusta Poniatowskiego i Moskali zniszczyli mu siedzibę
II poł. XVIII w. - kolejny Tarnowski - Jan Jacek, starosta kahorlicki postanowił przywrócić rodowej posiadłości świetność. Wyremontował i przebudował ją w rezydencję barokową o kształcie podkowy z paradnym dziedzińcem (tak jak obecnie). Dobudowane zostało skrzydło wschodnie, ozdobiono też wnętrza. Z czasem w Dzikowie zaczęto tworzyć kolekcję nazwaną później Kolekcją Dzikowską, sprowadzano tu wszelkie pamiątki rodzinne. Pałac gościł znane postacie epoki jak Hugo Kołłątaj, Kajetan Koźmian i Tadeusz Czacki
koniec XVIII w. - rozebrano wieżę bramną z budynkami straży, mury obwodowe, zlikwidowano bastiony
1809 r. - zamek został poważnie uszkodzony oraz ograbiony przez Austriaków w wyniku działań wojennych między Księstwem Warszawskim a Austrią. Zaczął popadać w ruinę

Artur Tarnowski Ostatni dziedzic Dzikowa urodził się w 1903 roku. Wykształcenie uzyskał w szkołach angielskich i belgijskich. Był posłem na Sejm, radnym Tarnobrzega, prezesem Powiatowej Straży Pożarnej i członkiem wielu organizacji lokalnych. Brał udział w wojnie z bolszewikami w 1920 i Niemcami w 1939. Wraz z bratem służył w Dywizji Pancernej gen. Maczka. Na emigracji w Belgii współtworzył Skarb Narodowy - instytucję powołaną do finansowania prawowitego rządu polskiego na uchodźstwie. W 1951 roku wyjechał do Kanady, gdzie działał m.in. w Stowarzyszeniu Polskim i Polskim Instytucie Dobroczynności. Był niezwykle szanowaną postacią polskiej emigracji, wielokrotnie odznaczany za działalność społeczną i wojskową. Dążył od skonsolidowania rozrzuconej po wielu miejscach Kolekcji Dzikowskiej (część zbiorów udało się ukryć w piwnicach zamku i pod miejscowym kościołem). Deklarował, że sam odda wszystko co posiada, jeśli muzea, biblioteki i archiwa w kraju połączą zbiory pochodzące z Dzikowa w jedną całość. Władze komunistyczne nigdy nie zgodziły się na to. Zmarł w Montrealu w 1884 r.

1834 r. - Jan Feliks Tarnowski, senator Królestwa Polskiego z małżonką Walerią, postanowili przenieść się na stałe z Warszawy do Dzikowa. Zamek odremontowano i zmodernizowano w stylu neogotyku angielskiego. Projekt wykonał słynny włoski architekt Franciszek Maria Lanci (wtedy jeszcze mało znany). Wolą Tarnowskich było aby rezydencja dzikowska stała się pałacem - muzeum, w którym można będzie eksponować pamiątki rodowe. Do najcenniejszych należały pamiątki po najwybitniejszym z rodu hetmanie Janie Tarnowskim: buława, szabla i rząd koński oraz pistolety Napoleona. W najstarszej części budowli, na parterze ulokowano bibliotekę (w dawnym skarbczyku), a na piętrze archiwum rodowe. Po dobudowaniu od północy, na dawnym tarasie ogrodowym, okazałego ryzalitu budowla zyskała reprezentacyjną salę zwaną Wielką. Pozbyto się resztek fortyfikacji, zasypano część fosy i utworzono park krajobrazowy z romantycznymi mostkami. Powstał neogotycki pawilon i mniejsze budynki gospodarcze. Całość otaczało żelazne ogrodzenie.
ok. 1880 r. - wzniesiono budynki powozowni, stajni i ujeżdżalni
lata 1911 - 1913 - modernizacja pałacu. Otrzymał on centralne ogrzewanie, oświetlenie elektryczne, na poddaszu urządzono pokoje gościnne. W północno-zachodniej części parku stanął budynek elektrowni. Wcześniej planowano poważniejszą przebudowę rezydencji, zlecono wykonanie projektów znanym architektom jak Hendel, Odrzywolski, Grabowski, ale ostatecznie planów tych nie zrealizowano.
21-22.12.1927. - na zamku wybuchł wielki pożar. Mimo specjalnych konstrukcji zabezpieczających zawalił się dach. W ratowaniu bardzo cennych zbiorów i pamiątek brała udział cała wieś oraz młodzież z okolicznej szkoły. 9 osób z pośród nich zginęło w płonącym budynku. Tarnowscy byli nieobecni w Dzikowie, wyjechali do rodziny na święta. Ocalone zbiory zostały po wojnie rozmieszczone w wielu muzeach, archiwach i bibliotekach
23.07.1929 - hr Jan Zdzisław gościł w Dzikowie prezydenta Polski Ignacego Mościckiego. Hrabia był czynnym politykiem, senatorem BBWR
1930 r. - zamek odbudowano, ale nadano mu już inny wygląd. Pracami kierował prof. Wacław Krzyżanowski, który zaproponował przebudowę w stylu wczesnego baroku Wazów polskich. Dawna niewielka wieża została zastąpiona masywną sześcioboczną wieżą z zegarem
1937 r. - ostatnim panem na Dzikowie został syn Jana Zdzisława - Artur Tarnowski
lata 1945 - 1949 - zamek-pałac przetrwał wojnę w dobrym stanie (był kwaterą Wehrmachtu, potem armii sowieckiej), ale tuż po jej zakończeniu został ograbiony z wyposażenia, a zabytki z przedwojennej kolekcji rozproszone po kilkunastu placówkach w kraju. Mimo że już w 1944 roku komuniści podjęli decyzję o utworzeniu w nim muzeum. Budynek przekazano jednak na potrzeby zespołu szkół rolniczych
1984 r. - wpisanie budowli do rejestru zabytków
2001 r. - dzięki Stowarzyszeniu "Dzików", kaplicy zamkowej, która po wojnie stała się zwykłą salą lekcyjną, przywrócono pierwotną funkcję. Została ona oddana pod opiekę oo. Dominikanów

Skarb zamkowy W 1974 r. w piwnicach pałacu w Tarnobrzegu - Dzikowie odkryto skarb w postaci kolekcji starych sreber, wśród których znajdowała się spora ilość cennych polskich wyrobów. Całość została przewieziona do zamku w Łańcucie.

2007 r. - rozpoczęto wielki remont zamku z przeznaczeniem na muzeum wnętrz
2009 r. - otwarto dla turystów podziemia zamkowe
2015 r. - 120 obrazów w Kolekcji Dzikowskiej powróciło jako depozyt do pałacu, stały się dostępne dla turystów, ale bez możliwości fotografowania
2020 r. - radni miejscy podjęli decyzję o wykupieniu Kolekcji Dzikowskiej od rodu Tarnowskich po preferencyjnej cenie 4 mln zł. 2000 eksponatów wkrótce będzie dostępne dla zwiedzających
2023 r. - do zamku wróciły kolejne przedmioty z kolekcji dzikowskiej zdeponowane dotychczas w Muzeum Rzeszowskim. Chodzi o ponad 70 eksponatów takich jak: kolekcja broni białej, obrazy artystów polskich i europejskich, meble, zdjęcia, rzeźby, grafiki. Szczególne znaczenie mają fotografie przedstawiające wygląd wnętrz całej rezydencji w roku 1917. Są one już prezentowane turystom na piętrze zabytku.

Zamkowe dzieła sztuki Tarnowscy zgromadzili w zamku pokaźną kolekcję dzieł sztuki (Kolekcja Dzikowska). W XIX w. było tu 250 obrazów, m.in. Tycjana, Rubensa, Rembrandta, Malczewskiego, Matejki. Oprócz malarstwa znajdowały się tutaj także cenne druki jak najstarsza kopia "Kroniki polskiej" Gala Anonima, rękopis "Pana Tadeusza" Mickiewicza, pierwszy odpis Bogurodzicy, oryginał Kronik Wincentego Kadłubka i Statutów Wiślickich. Jeszcze przed I wojną światową słynna była sprawa obrazu Rembrandta "Lisowczyk". Jeden z najcenniejszych obrazów w Polsce znajdował się w dzikowskiej kolekcji Tarnowskich. W 1910 r. został sprzedany i wywieziony do Nowego Jorku, mimo protestów opinii publicznej. Jednak pieniądze z jego sprzedaży Tarnowscy przeznaczyli na wykupienie z niemieckich rąk wielu okolicznych ziem, które mimo że nie leżały w zaborze pruskim, to także były dotknięte germanizacją. W czasie wojny bezcenne skarby kultury narodowej i europejskiej zostały starannie ukryte w Dzikowie, a także zdeponowane w Muzeum Narodowym w Warszawie i Ossolineum we Lwowie. Później przejęły je różne instytucje państwowe, np. w zamku łańcuckim znajduje się blisko 500 eksponatów z Dzikowa, a w muzeum rzeszowskim ponad 80. Znikoma tylko część zdeponowana została na zachodzie, sporo jednak zaginęło bez śladu wraz z zagarniętymi przez Sowietów wschodnimi terenami Polski. Ostatnio rodzina Tarnowskich wygrała proces w sprawie 9 przedmiotów z Rzeszowa, a wkrótce prawdopodobnie odzyska resztę, ponieważ muzeum nie stać na kosztowne procesy. Zostaną one przeniesione do rezydencji w Dzikowie, która ma w końcu odzyskać dawny blask.

klasztor barokowy OO Dominikanów z cudownym obrazem Matki Boskiej - tuż przy Rynku,
kościół na Miechocinie - ostatnio odkryto freski średniowieczne,
pałac myśliwski na Mokrzyszowie,
pomnik Bartosza Glowackiego na Rynku z lufa armatnia skierowana w kierunku wschodu (ciekawostka - podobno jedyny tak zorientowany w czasach komunizmu)
klasztor sióstr Dominikanek w Wielowsi
Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega - ul. Pawłowskiego 14, mieszczące się w dawnym spichlerzu dworskim z 1843 roku
czworaki na osiedlu Sielec, obecnie stadnina koni, albo jakaś szkoła jazdy konnej, ale strasznie zaniedbane wręcz augiaszowe...
tajemnicze bunkry - zbiorniki (?) w lesie Zwierzyniec, sztuk bodaj 16, o których niewiele wiadomo - obecnie nie zbadane, bo zalane wodą...