Gniew

Średniowieczny zamek krzyżacki

Zamek wzniesiono w końcu XIII wieku z inicjatywy komtura krzyżackiego Dietricha von Spira. Pierwotna siedziba krzyżacka w Gniewie była strażnicą zbudowaną z materiału pozyskanego z rozbiórki grodu Potteburg. Umiejscawia się ją w obrębie grodziska o nazwie Dybowo.

Zmagania z zakonem Pierwsze starcie polsko-krzyżackie w Gniewie nastąpiło po bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. Nie wiadomo dokładnie czy załoga broniła się, ale faktem jest, że Paweł z Wszeradowa bez problemu zajął zamek. Na mocy pokoju toruńskiego Gniew powrócił jednak do zakonu. Poważne walki toczyły się wokół miasta i zamku podczas wojny trzynastoletniej 1454-1456. Miasto jako jedno z pierwszych przystąpiło do anty-krzyżackiego Związku Pruskiego. Okoliczne rycerstwo, mieszczanie oraz chłopi zaatakowali zamek i po tygodniowych walkach załoga krzyżacka uciekła do Malborka. Wybuchł wtedy pożar, który nadwątlił stan warowni, dodatkowo nie zdołano zapobiec splądrowaniu go. Klęska Polaków w bitwie pod Chojnicami skłoniła mieszczan do oddania z powrotem Gniewa zakonowi. Strategiczne położenie miasta sprawiło, że Polacy jeszcze w 1454 roku przystąpili do oblężenia. Utworzono blokadę miasta od strony lądu jak i Wisły, gdzie operowała flota gdańska. Krzyżacy byli w bardzo ciężkiej sytuacji, w mieście wybuchła epidemia, a zaciężni nie byli opłacani i w każdej chwili mogli sprzedać Gniew Polakom. Niestety oblegający nie mieli środków na jego wykupienie, a działania wojenne prowadzili z dziwną nieudolnością. Prowadzono ostrzał z kusz i niewielkich dział, które nie wyrządzały murom większych szkód. Nie zamierzano w ogóle przeprowadzić szturmu. Jak się okazało część żołnierzy z Janem Kramnowem na czele była przekupiona przez Krzyżaków i po królewskim śledztwie skazano ich na śmierć. Kolejne oblężenie w 1457 roku również zakończyło się niepowodzeniem. Dopiero w 1463 roku pod Gniew nadszedł wódz polskiej armii Piotr Dunin. Ten wybitny i doświadczony dowódca otoczył miasto szańcami i bastejami, zablokował port i skutecznym ostrzałem zmusił Krzyżaków do kapitulacji.

1276 r. - książę lubiszewsko-tczewski Sambor II przekazał ziemię gniewską zakonowi krzyżackiemu
1283 r. - budowa pierwszej krzyżackiej strażnicy w Gniewie
ok. 1290 r. - rozpoczęcie budowy zamku. Najpierw postawiono mur obwodowy do wysokości 6 m i 3 narożne kwadratowe wieżyczki, natomiast w narożniku płn.-wsch. potężną wieżę główną. Następnie powstały skrzydła: północne i południowe
pocz. XIV w. - rozbudowa skromnego jeszcze wtedy założenia. Podwyższono mury i wieżyczki, zbudowano budynki od wschodu i zachodu oraz drewniane krużganki na dziedzińcu. Mury zwieńczono gankami obronnymi
1410 r. - po zwycięstwie pod Grunwaldem król Władysław Jagiełło zajął Gniew bez walki, owacyjnie witany przez mieszczan. Miasto szybko jednak powróciło do zakonu
ok. 1420 r. - przebudowa zamku Gniew na siedzibę byłego wielkiego mistrza zakonnego Michała Kuchmeistera. Zamurowano wtedy wjazd od południa i wykuto nowy od wschodu, przy wieży głównej. Powiększono dzięki temu kaplicę o izbę wykorzystywaną do obsługi bramy. W północnym skrzydle urządzono komnaty wielkiego mistrza

Wino hetmańskie W 1657 roku po opuszczeniu Gniewa przez okupantów, hetman Jerzy S. Lubomirski trzymał w zamku jeńców szwedzkich. Pewnego razu udało im się przekuć ścianę lochu do sąsiednich pomieszczeń, gdzie hetman urządził składowisko wina. Więźniowie opróżnili 3 wielkie beczki wina, ale usprawiedliwili się, że za każdym razem pili za zdrowie Jego Wielmożności Hetmana. Lubomirski więc nie tylko nie oburzył się, a nawet traktował ich jeszcze łaskawiej. Znamienne jest, że nawet w chwili całkowitego wyniszczenia kraju, najwięksi wrogowie traktowani byli przyzwoicie, jak ludzie. Polacy natomiast w odwrotnej sytuacji rzadko kiedy mogli liczyć na jakikolwiek humanitaryzm. Dziś politycy z tych krajów mają czelność pouczać nas w kwestii tolerancji i praworządności...

1440 r. - miasto Gniew przystąpiło do anty-krzyżackiego Związku Pruskiego,
1454 r. - zamek ponownie zajęły wojska polskie pod dowództwem rycerza Jana z Jani herbu Ostoja, który został mianowany wojewodą pomorskim i starosta gniewskim. Krzyżacy odbili go po kilku miesiącach i rozpoczęła się wojna trzynastoletnia
1464 r. - podczas wojny Gniew zdobył Piotr Dunin z Prawkowic. Po pokoju toruńskim zamek przyłączony został na stałe do Polski i stał się siedzibą starostwa niegrodowego. Starostą został rotmistrz Tomko z Młodkowa. Odtąd miasto było częścią polskich Prus Królewskich
1565 r. - z inicjatywy starosty Achacego Czemy na przedzamczu i przedbramiu przeprowadzono prace remontowe. Sam zamek był w sporej części opuszczony i wymagał kosztownej naprawy, ale urządzenia obronne były konserwowane i w dobrym stanie
1593 r. - król Zygmunta III Waza wraz z królową i całym dworem zatrzymał się na 1 noc w Gniewie. Monarcha płynął Wisłą z Warszawy do Szwecji
1623 r. - na zamku Gniew ponownie gościł król Zygmunt III Waza, podejmowany przez starostę Albrechta Stanisława Radziwiłła
1626 r. - Szwedzi zajęli Gniew na 2 lata
1655 r. - kolejna okupacja szwedzka, krótsza, ale doprowadzająca miasto do upadku. Na zamku najbardziej ucierpiały mury obwodowe, bramy i przedzamcze. Lustracja z 1664 roku stwierdza, iż "podobieństwa nie masz, gdzie co przed tem stało"
II poł. XVII w. - na zamku często przebywał Jan Sobieski z żoną Marią Kazimierą. Hetman był wtedy starostą gniewskim
1692 r. - król Jan III Sobieski wybudował przy zamku drewniany dworek dla swojej małżonki, zwany "Pałacem Marysieńki" oraz pałacyk myśliwski przy baszcie
1703 r. - trzeci raz Gniew zajmują Szwedzi. Pustoszą warownię i miasto
ok. 1765 r. - oryginalny Pałac Marysieńki został zburzony albo runął do Wisły w wyniku osunięcia się skarpy
1772 r. - po rozbiorze Polski Gniew zajęli Prusacy. Król pruski Fryderyk II sprzeciwił się rozbiórce zamku, która była planowana, lecz nakazał dopasować budowlę do nowych potrzeb, czyli koszarów, a następnie magazyn zbożowy. Całkowicie zmieniono wtedy układ wnętrz i otynkowano gotyckie mury. Stary budynek gospodarczy od wschodu zamieniono na koszarowiec, na który przeniesiono potem nazwę Pałac Marysieńki. Gniew nazywał się od tej pory Mewe i był częścią Prus Zachodnich. Mury miejskie zostały częściowo rozebrane.
1807 r. - w czasie kampanii napoleońskiej na Pomorzu, na zamku Gniew kwaterę miał gen. Jan Henryk Dąbrowski. Najpierw jego wojska zajmowały dwukrotnie miasto, potem słynny dowódca i autor hymnu narodowego przebywał tu na leczeniu po ranach odniesionych pod Tczewem
po 1822 r. - Wisła zaczęła podmywać skarpę wzgórza zamkowego i zagrażać jego stabilności do tego stopnia, że zmieniono jej nurt. Uratowało to zamek, ale przyczyniło się do zapaści gospodarczej miasta, ponieważ likwidacji ulec musiał port rzeczny
1854 r. - obniżono zamkową wieżę główną i rozebrano część przedzamcza
1855 r. - zamek w Gniewie sprzedano pruskiemu Ministerstwu Spraw Wewnętrznych


lata 1856-1859 - postanowiono zrekonstruować zamek, aby utworzyć w nim więzienie. Na miejscu baszty - stołpu postawiono narożną wieżyczkę, podobną do 3 pozostałych, rozbudowano też pałacyk myśliwski

Sobiescy w Gniewie Hetman wielki Jan Sobieski otrzymał starostwo gniewskie w stanie znacznego wyludnienia i poważnego zniszczenia po wojnach szwedzkich. Sam Gniew z zamkiem i murami miejskimi były w całkowitej ruinie. Dzięki sporym inwestycjom zdołał jednak dość szybko przywrócić miastu dawny blask oraz umożliwił rozwój okolicznym osadom. Zamek został odbudowany, a dodatkowo wzniesiono też nowy pałac przeznaczony dla żony i dzieci hetmana. Nawet gniewscy muzykanci otrzymali bardzo korzystne przywileje, za co w dniu imienin Jana Sobieskiego grali mu od rana pod oknem zamkowej sypialni. Zwyczaj ten utrzymał się przez następne wieki i jeszcze dziś zdarza się, że miejscowi muzycy grają pod oknami solenizantów... Sobiescy, a szczególnie Marysieńka bardzo lubili gniewskie jabłka, które posiadały specyficzny smak. Po tym jak Jan objął tron, zażyczyła sobie więc, aby posadzić je w ogrodzie pałacu w Wilanowie. Gdy po raz pierwszy zaowocowały, Sobieski zerwał kilka jabłek do koszyka dla swej małżonki. Widząc niewielki koszyk, Marysieńka lekko rozczarowana odparła "kosz tylko przyniosłeś?". Król nie dosłyszał i zrozumiał "kosztelko". Odtąd odmiana tych jabłoni nosi nazwę "kosztele" lub "kosztelki". Do dziś występuje w starych ogrodach. Kupić można raczej tylko nasiona, owoce nie są popularne wśród sprzedawców, ponieważ w transporcie łatwo się ubijają i sinieją.

Całość uporządkowano, odbudowano przedzamcze, usunięto tynki, ale zasypano fosy, rozebrano gdanisko oraz wieżę główną. Zbudowano na jej miejscu wieżyczkę identyczną jak w pozostałych narożach. Wykuto nowe okienka, mające doświetlić cele więzienne, utworzono nowe klatki schodowe. W miejscu zrujnowanych budynków gospodarczych na przedzamczu postawiono stajnię (narożnik północno-wschodni) oraz budynek administracji więziennej (tzw. "Dom Bramny" w części zachodniej).
1914 r. - podczas I wojny światowej zlikwidowano więzienie, budowlę zajęła armia niemiecka
1920 r. - Gniew został włączony do Polski przez wojska gen. Józefa Hallera. Zamek zajęła polska administracja, a następnie wojsko
lipiec 1921 r. - na zamku wybuchł wielki pożar. Przetrwało jedynie skrzydło południowe
1930 r. - między zamkiem a tzw. Pałacem Marysieńki zbudowano nowe koszary (obecnie po pracach remontowych budynek ten jest hotelem).
po 1939 r. - Niemcy utworzyli na terenie gniewskiego zamku więzienie dla blisko 2000 Polaków z terenu Pomorza
po 1945 r. - zrujnowany założenie zajęło polskie wojsko. Wykorzystywano nowsze budynki, główną siedzibą był tzw. Pałac Marysieńki, a sam zamek niszczał
1957 r. - wojsko się wyprowadziło, a jego miejsce zajęły Gniewskie Zakłady Podzespołów Radiowych
lata 1967-1975 - z inicjatywy dyrektora Zakładów Mechanizmów Okrętowych "FAMA" przystąpiono do restauracji ruiny. W pełni odbudowano jednak tylko "Pałac Marysieńki"
1986 r. – kolejna firma - Zakłady Hotelowe SA w Warszawie podjęła się restauracji budowli
lata 1992-1997 - uruchomione przez gminę roboty publiczne doprowadziły do odgruzowania i oczyszczenia zamku. Wykonano stropy i zaadoptowano wnętrza w 3 trzech skrzydłach m.in. na schronisko, karczmę, sale muzealne z eksponatami Muzeum Archeologicznego w Gdańsku otwarte w 1994 roku, salami konferencyjno – bankietowe.
1997 r. - kaplica zamkowa odzyskała sakralny charakter. Biskup Jan Bernard Szlaga ustanowił patronów: św. Huberta i św. Jerzego oraz powołał kapelana
2003 r. - Gmina założyła Fundację Zamek Gniew, do dalszego zarządzania kompleksem zamkowym. Zabytek stał się popularnym "produktem" turystycznym regionu. Działało tu bractwo rycerskie, organizowano turnieje.
2010 r. - z powodu braku możliwości dalszego finansowania utrzymania i konserwacji zamku, Gmina sprzedała zamek grupie mleczarskiej Polmlek, która zobowiązała się do utrzymania dotychczasowych funkcji i odbudowania w pełni wszystkich elementów kompleksu. Od tej pory zamek Gniew jest obiektem konferencyjno-hotelarskim firmy Polmlek. Firma rozpoczęła realizację projektów mających uczynić z zabytku międzynarodowy ośrodek turystyczny i kulturalny. Pierwszy został wyremontowany tzw. Pałac Marysieńki jako hotel z kawiarnią
2012 r. - zakończono prace na dziedzińcu zamku, który poza remontem "zyskał" też zadaszenie. Na starym korycie Wierzycy zbudowano przystań, umożliwiającą rejsy gondolami
2014 r. – najmłodszy budynek koszar zamieniono na kolejny hotel z restauracją "Hotel Rycerski"
2016 r. - remont muru obronnego
2019 r. - wyremontowano tzw. Dom bramny. Mieści się w nim oddział Muzeum Archeologicznego z Gdańska oraz kolejne miejsca noclegowe. W dawnym pałacyku myśliwskim urządzono strefę relaksu z basenem, SPA i wellness