Gołańcz

Średniowieczny zamek rycerski

Początki zamku sięgają II poł. XIV w. Wybudował go ktoś z rodu Pałuków, bowiem Gołańcz leżał w ich kluczu majątkowym. Ostatnie badania pozwalają przypisać budowę biskupowi włocławskiemu Maciejowi z Gołańczy (zm. w 1368 r.), który często bywał w rezydencji papieskiej w Awinionie i wiedział o planach budowy przez Benedykta XII papieskiego donżonu nazwanego Wieżą Aniołów. Być może więc tym kierował się biskup nadając swej rezydencji kształt donżonu (wolnostojącej wieży mieszkalno-obronnej). Budowla o wymiarach 17x11 m z drewnianymi budynkami gospodarczymi otoczona była wałem z palisadą, fosą, mokradłami i jeziorem. Posiadała początkowo tylko 2 kondygnacje i piwnice. Jakaś katastrofa spowodowała przerwanie prac, które były kontynuowane dopiero za ok. 20 lat.
Ostatnie badania archeologiczne dają podstawę do uznania, iż wieża stanęła na miejscu drewnianej wieży mieszkalnej z I poł. XIV wieku, otoczonej fosą i palisadą. Wjazd do tego założenia prowadził po grobli od północy.


1368 r. - zmarł prawdopodobny budowniczy zamku bp Maciej z Gołańczy, a budowlę przejął jego bratanek Tomisław z Gołańczy. Dokończył on budowę wieży, podwyższając o kolejne 2 kondygnacje. Po jego śmierci majątek dziedziczyli synowie Trojan, Świętosław, Zbylut, Wierzbięta, Sędziwój, Chwał, Dobiesław i Jakub Kusz. Powszechne przypisywanie temu ostatniemu własności zamku już w 1383 roku jest skutkiem nadinterpretacji tekstu źródłowego, choć nie jest wykluczone, bo w I poł. XV stulecia tylko jego synowie dziedziczyli majątek gołaniecki.

Szwedzi w Gołańczy Najazd Szwedów na Gołańcz w 1656 roku obrósł legendami, a także przekazami o ogromnej liczbie ofiar wśród obrońców zamku i bestialstwie Skandynawów. Nowo przybyły proboszcz gołaniecki pisał o swoim zabitym poprzedniku i 2 wikariuszach oraz 450 osobach. Zeznania chłopów potwierdzają to, powiększając jeszcze liczbę ofiar do 500, a dodatkowo wspominają o zabitych 2 synach właścicielki zamku Ewy Alojzy Grudzińskiej (primo voto Smoguleckiej) i postrzeleniu jej samej. Faktycznie, po tych wydarzeniach znikają z kart historii Paweł Wawrzyniec i Adam Jacek Smoguleccy. To samo dzieje się z ich siostrą Marciną Izabelą. Być może jej śmierć można łączyć z legendą o kasztelance, która utopiła się w jeziorze (vide sekcja Legendy i Podania). W relacji drugiej strony Samuel Puffendoorf, historiograf szwedzki, pisze że książę Adolf Jan (brat króla Karola Gustawa) po wycięciu w pień zuchwałych mieszkańców Żnina skierował się do Gołańczy, gdyż doniesiono mu że tamtejszy kasztelan zebrał szlachtę oraz 200 wieśniaków i ma wrogie zamiary. Wysłany oddział dragonów został ostrzelany przez obrońców zamku. Szwedzi musieli sprowadzić armaty, którymi rozwalono bramę. Następnie stoczono potyczkę o most, zniszczono palisadę i zajęto zamek. Najeźdźcy oszczędzili ponoć kobiety, a dowódca chronił je przed własnymi żołdakami i bezpiecznie przewiózł do Adolfa Jana, który bez okupu wszystkie uwolnił. W świetle znalezisk archeologicznych wygląda to jednak inaczej. Przy wieży znaleziono masową mogiłę z tego okresu z 25 szkieletami. 9 z nich należało do kobiet i dzieci. Noszą one ślady postrzeleń i uderzeń tępymi oraz ostrymi narzędziami. Ciała mają nawet po kilkanaście ran ciętych (nawet 3-4-letnie dziecko posiada na głowie śmiertelną raną od pałasza). Tak więc wzmianki o łaskawości Szwedów można włożyć między bajki, choć właścicielka zamku i jej syn rzeczywiście przeżyli. Liczba szczątków ludzkich może zaś świadczyć, iż załoga zamku była bardzo skromna. Zeznania o setkach ofiar musiały zaś dotyczyć mieszkańców całej Gołańczy, a może i sąsiedniej wsi. Szwedzi zaś mogli wyolbrzymić liczbę obrońców aby nadać większy splendor zwycięstwu i uzasadnić sprowadzenia ciężkiej artylerii. Zaskakujące jest, że mogiła (w której być może spoczęło 2 przedstawicieli pańskiego rodu) została zapomniana. Świadczy o tym fakt, że stulecie później kolejny Smogulecki postawił blisko zasypanych ciał kuchnię... W 2016 roku dokonano uroczystego pochówku 25 osób z mogiły zamkowej na cmentarzu klasztornym przy nieczynnym kościele pobernardyńskim. Na grobie widnieje napis: TU SPOCZYWA 25 DZIECI KOBIET I MĘŻCZYZN SZLACHTY DUCHOWIEŃSTWA I CHŁOPÓW OKRUTNIE POMORDOWANYCH W OBRONIE I PO ZDOBYCIU ZAMKU W GOŁAŃCZY PRZEZ WOJSKA SZWEDZKIE 3 MAJA 1656 R.

ok. 1430 r. - budowa muru obwodowego z narożną basztą i wieżą bramną od zachodu
1450 r. - zachował się dokument podziału dóbr między synami Jakuba Kusza - Michałem Gołanieckim i Andrzejem Kuszem. Zamek w Gołańczy został podzielony między nich po połowie, podobnie jak i miasto. Michał był właścicielem części wschodniej rezydencji i zachodniej miasta, a Andrzej vice versa. W zamku każdy miał osobne wejścia, piony komunikacyjne, izby pańskie. Stary wykusz latrynowy od południa wydłużono za niedawno wybudowany mur obwodowy. Powstał w ten sposób dansker (gdanisko)
1464 r. - po śmierci Michała Gołanieckiego część wschodnią przejął krewny - sędzia poznański Chwał z Lipin jako opiekun jego nieletnich córek.
1468 r. jedna z córek - Małgorzata Gołaniecka, wyszła za Macieja Grudzińskiego i Chwał stracił prawa do Gołańczy.
1471 r. - po śmierci Andrzeja Kusza Andrzej Grudziński (ojciec Macieja) odkupił od jego małżonki połowę Gołańczy. Zamek zajmowały ponownie 2 rodziny
1479 r. - Grudzińscy objęli w posiadanie całą Gołańcz po zakupie drugiej połowy od Wincentego ze Skępego, męża Barbary drugiej córki Michała. Być może jednak majątek nadal był podzielony między ojca i syna
koniec lat 80-tych XV w. - po śmierci Andrzeja Grudzińskiego nastąpiło zjednoczenie majątku gołanieckiego. Jedynym właścicielem został Maciej Grudziński herbu Grzymała.
1513 r. - jak się okazało tylko na krótko, bo po śmierci Macieja Grudzińskiego Gołańcz została ponownie podzielona między jego 4 synów. W 1. połowie XVI wieku odnotowano wielką liczbę operacji sprzedaży i dzierżawy fragmentów majątku między różnymi przedstawicielami rodu Grudzińskich, ale także Orzelskich i Czarnotulskich.
po 1610 r. - Gołańcz zjednoczyła Anna Grodzicka (Grudziecka) odkupując części miejscowości od Grudzińskich i Czarnotulskich
po 1618 r. - po czym za 30 tys zł. sprzedała całość Janowi Smoguleckiemu ze Smogulca herbu Grzymała. Przez następne lata wieża była przekształcana z siedziby obronnej w kierunku wygodnej rezydencji. Zlikwidowano gotyckie otwory okienne i zastąpiono je nowożytnymi oknami. Zewnętrzne ściany zyskały boniowane dekoracje. Przestarzały dansker zlikwidowano i do muru wschodniego dobudowano nowy drewniany wykusz latrynowy, w miejscu gdzie wchodziło się na drewniany ganek okalający 3. kondygnację, który też usunięto. Pozbyto się jednego ciągu komunikacyjnego od północnego-wschodu, powstałego po podziale budowli po 1450 r. Od strony frontowej - północnej rozpoczęto tworzenie ogrodu włoskiego
po 1644 r. - właścicielem zamku był syn Jana - Jan Olbracht Smogulecki, sekretarz królewski. Wcześniej posiadał go wspólnie z bratem Maciejem
1-3.05.1656 r. - podczas "potopu" zamek zniszczyli Szwedzi, którzy zaatakowali go ciężką artylerią. Obrońcy zostali brutalnie wycięci
po 1660 r. - podczaszy brzesko-kujawski Marcin Franciszek Smogulecki rozpoczął odbudowę zamku. Zniszczoną wieżę bramną zastąpił barokową bramą wjazdową z gzymsami i pilastrami. Mur otaczający wieżę od południa zburzył, co poszerzyło przestrzeń od tej strony i umożliwiło uczynienie z niej elewacji frontowej. Postawił tu parterową przybudówkę, która stała się nowym wejściem do wieży. Dawne wejście przez portal od północy zamurowano. Marcin Franciszek przebudował też spalone przez Szwedów wnętrza wieży. Wykusz od wschodu został usunięty, a nową latrynę umieszczono od całkowicie zdegradowanej strony północnej, nad portalem. Pozbyto się resztek elementów gotyckich, okna zostały powiększone i straciły łuki - nadano im kształt prostokątów. Wieża otoczona została nowymi budynkami na przygródku jak "dworek" i kuchnia z psiarnią od południa, stróżówka od zachodu i podłużny budynek od wschodu - "dom wschodni". Odbudowane założenie stało się nowoczesną siedzibą szlachecką o średniowiecznych tradycjach, otoczoną ogrodami i parkiem od północy.
po 1704 r. - majątek gołaniecki zaczął być dzierżawiony przez wdowę po Marcinie Franciszku Smoguleckim - Katarzynę z Rozdrażewskich Smogulecką, która wyprowadziła się na stałe do Smogulca. Przyczyniły się do tego zapewne zniszczenia podczas wojny północnej (1700-1721). Dzierżawcami byli m.in.: Kazimierz Turno i Antoni Korytowski. Lustracja z 1712 r. pokazuje budowlę w opłakanym stanie.
1720 r. . - zamek kupił od Smoguleckich dowódca 1. Regimentu Pieszego, generał Joachim Fryderyk Fleming, brat wpływowego arystokraty w epoce saskiej Jakuba Henryka Fleminga
po 1723 r. - Fleming pozbył się włości gołanieckich na rzecz hr. Jana Przebendowskiego, krajczego wielkiego koronnego. Przybudówka od południa zyskała szachulcowe piętro, które stało się jedynym wejściem na wyższe kondygnacje wieży. Powstał nowy drewniany wykusz latrynowy od zachodu. Przed wjazdem do zamku stały dwa browary. Ogród jest opisywany jako zarosły i zaniedbany.
po 1730 r. - po śmierci Jana Przebendowskiego, jego bracia sprzedali miasto łowczemu kaliskiemu Maciejowi Malechowskiemu herbu Abdank. Po jego śmierci, 9 lat później, w zamku mieszkała wdowa Marianna z Golińskich Malechowska. Jej synowie są ostatnimi panami włości, którzy zostali pochowani w miejscowym kościele.
po 1747 r. - właścicielami Gołańczy byli kolejno: Józef Zajączek, bracia Józef i Macieja Mielżyńscy oraz Maksymilian Mielżyński - pisarz wielki koronny.
pocz. XIX w. - kolejny Mielżyński - Stanisław dążył do pozbycia się Gołańczy, wystawił ją na sprzedaż, a w końcu oddał w dzierżawę. Wieża stała się magazynem, jedynie druga kondygnacja była zamieszkana przez nadzorcę majątku


1834 r. - Eleonora Laura Mielżyńska wniosła Gołańcz w wianie Karolowi Czarneckiemu herbu Prus III. Karol miał w planach przywrócić świetność zamkowi na 200 rocznicę napaści szwedzkiej. Pracami miał kierować znany z odbudowy Będzina Franciszek M. Lanci. Wcześniej jednak Czarnecki musiał uciekać z kraju za "czyny nieobyczajne".
1850 r. - Mielżyńska ponownie ożeniła się z hr Józefem Napoleonem Hutten-Czapskim i przeniosła do Smogulca. Od tego czasu zamek w Gołańczy zaczął popadać w ruinę
1888 r. - zapiski mówią, iż sad i ogrody zamkowe już nie istnieją. Budowla stała opuszczona
lata 1941-43 - ruiny były badane przez archeologów niemieckich pod kierunkiem Heinza Johannesa. Dotarli oni m.in. do fundamentów gotyckiej wieży bramnej
lata 1951-53 - przeprowadzono prace konserwatorskie
1981 r. - przeprowadzono niewielkie badania archeologiczne pod kierunkiem Eugeniusza Cnotliwego
1989 r. - ruiny w Gołańczy kupiła Lidia Sałacka-Ryder - Polka mieszkająca w USA
przed 2000 r. - rozpoczęto niemrawe prace rekonstrukcyjne przy zamku, ale zakończyły się one fiaskiem
2009 r. - po latach beznadziejnego zarządzania zabytkiem przez prywatnych właścicieli, został on przejęty przez miasto i gminę. Przeprowadzono badania archeologiczne pod kierunkiem Tomasza Olszackiego i Artura Różańskiego, które doprowadziły m.in. do odkopania ponad 3200 zabytków takich jak fragmenty glinianych naczyń, kafli piecowych, przedmiotów żelaznych, szkła. Naukowcy ci sprostowali wiele informacji dotyczących dziejów i dawnego wyglądu budowli
2021 r. - dotacja jaką otrzymał projekt odbudowy zamku spowodowała że wreszcie ruszyły prace rewitalizacyjne zabytku. Ich kosztorys wynosi 11 mln zł i obejmuje m.in.: wymianę stropów, przebudowę elewacji, nową stolarkę okienną i drzwiową, dobudowę przybudówki wejściowej, konserwację i remont murów, wykonanie schodów wewnętrznych i windy, wykończenie i wyposażenie wnętrz.
marzec 2023 r. - prace rewitalizacyjne na zamku zostały przerwane decyzją burmistrza. Wykonawca nie był w stanie dotrzymać terminu i otrzymane dofinansowanie z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego musiałoby zostać zwrócone z odsetkami przez gminę Gołańcz co zagroziłoby stabilności jej finansów. Miasto negocjowało z wykonawcą porozumienie przed Sądem Polubownym, ale nie dało ono rezultatów. Burmistrz zapowiedział starania o dofinansowanie z innych programów dotyczących odbudowy zabytków.

Karol Czarnecki Karol Czarnecki, który przejął zamek wraz z ręką jego dziedziczki z rodu Mielżyńskich był uczestnikiem powstania listopadowego (w stopniu podporucznika) i poetą pochodzącym z Wołynia. Tytułował się hrabią, ale jedynie jego dalecy krewni mieli prawo do tego tytułu. Jako patriota i romantyk z zamiłowaniem do historii był bardzo zainteresowany średniowiecznym zamkiem i jego dziejami. Pragnął odbudować dawną siedzibę w neogotyckim kształcie. Opowieści o najeździe szwedzkim zainspirowały go do napisania i wydania w 1845 roku 20-stronicowego (+ przypisy i objaśnienia) poematu o tytule: "Szturm Gołańczy czyli Poświęcenie Polki: rapsod historyczny w 2 pieśniach". Oto jego fragment: To na Polskę Szwed zawzięty Z działami, pieszy i konny Uderza, zemstą przejęty, W Gołańczy zamek bezbronny. A w tym zamku garść rycerzy. Nad nim polski sztandar świeci, Tuląc garstkę, co weń wierzy, I niewiasty. księży. dzieci. Na ich twarzach poświęcenie, Znają siły przeciwników: Juz nad nimi te promienie, Które wieńczą męczenników. Jakiś rycerz znak im daje, Pędząc ku nim co koń zdoła; U przekopu zamku staje, Temi słowy na nich woła: Wodza mego niosę słowa, Nim wam zamknie życia wieko: Ten mur, to nie Częstochowa, A Tyszowce stąd daleko. Jakież twierdze was ustrzegły. Próżny opór! znacie siły: Wszak narody, co raz legły, Nie podnoszą się z mogiły? Zdajcie zamek bez obrony, Bo inaczej w pień wycięcie; Wasze córki, wasze żony Pójdą w żołdactwa objęcie. Idź! walecznych wódź odpowie Idź, powiedz twemu wodzowi, Że, nie żona, córka, zdrowie, Kraj jest droższy Polakowi. Koniec walki dobrze wiemy, Lepiej wzory przodków cnoty: Jak oni wolni legniemy, Lub żyć będziem bez sromoty.