Golub-Dobrzyń

Średniowieczny zamek krzyżacki

Krzyżacki zamek w mieście Golub-Dobrzyń leży w jego golubskiej części, na wysokim wzgórzu na prawym brzegu Drwęcy. Zabytek wspaniale góruje nad miastem i okolicą. Warto wiedzieć, ze wzdłuż rzeki, oddzielającej złączone po II wojnie światowej dwie miejscowości przebiegała niegdyś granica kraju.

Końskie schody Z dziedzińca zamkowego do komnat wchodzi się charakterystycznymi szerokimi schodami zwanymi końskimi, ponieważ służyły do wjazdu rycerzom na rumaku, w pełnym rynsztunku. Ciężar zbroi był tak wielki, że nie mogli oni zsiąść z konia sami. Stąd w zamkach budowano takie właśnie schody oraz specjalne konstrukcje z łańcuchami zwisającymi z sufitu umożliwiające zejście z konia. Podobno kto wejdzie na schody i obejrzy się za siebie ten w ciągu roku zarży w najmniej odpowiednim momencie i ośmieszy się jak pewien profesor, który zarżał podczas bardzo ważnego wykładu czy pan młody, który w ten sposób odpowiedział w kościele podczas składania przysięgi małżeńskiej.

Wjazd do warowni prowadzi od zachodu przez przedzamcze o wymiarach 70x110 metrów. Oddzielony od niego suchą fosą, ponad która prowadził most zwodzony, zamek górny (wysoki), to ceglany czworobok o wymiarach 39x42 metry. Budowla posiada 4 skrzydła zwieńczone renesansową attyką. W narożach znajdują się niewielkie wieżyczki, a przed narożnikiem płd.-zach. cylindryczna baszta ogniowa (czyli przystosowana do broni palnej), kiedyś połączona z zamkiem za pomocą drewnianej kładki. Była traktowana jak wieża główna zamku, bo druga baszta od strony płn.-zach., która się nie zachowała miała nieco skromniejsze rozmiary. Między basztą a bramą wjazdową stoi przybudówka, również z wieżyczką. Jest to budynek postawiony przez Krzyżaków, ale przekształcony przez królewnę Annę Wazównę i nazwany jej pałacykiem. Podobnie jak druga baszta, tak i druga bliźniacza przybudówka nie zachowała się.
Wewnętrzny dziedziniec sprawia nieco dziwaczne wrażenie. O ile reprezentacyjna kondygnacja z drewnianymi krużgankami wygląda odpowiednio, to już białe kolumny na parterze i otynkowane 2. piętro z prostymi oknami to szkaradztwo. Z dziedzińca prowadzi zejście do kawiarni "Rycerskiej" w piwnicach oraz do mieszczącego się w części zamku hotelu.
Choć wyróżniono aż 5 faz budowy warowni, to budowla powstała praktycznie w całości w XIV stuleciu (etapy wznoszenia poszczególnych elementów widać na grafikach poniżej). Później zmieniało się tylko gdanisko od północy, przybudówki przy bramie i detale architektoniczne jak zwieńczenia murów attyką. Głównym skrzydłem trzykondygnacyjnego zamku górnego było południowe, które mieściło na piętrze kaplicę i refektarz, pełniący również rolę kapitularza (nie było osobnej sali o tym przeznaczeniu). Refektarz posiada sklepienia krzyżowo-żebrowe i był ogrzewany piecem typu hypocaustum, który można oglądać na parterze. Kaplica to pomieszczenie, które w największym stopniu zachowało pierwotny charakter, można tu zobaczyć gotyckie sklepienia gwiaździste i ostrołukowe okna z maswerkami. Komtur krzyżacki zajmował pomieszczenia skrzydła zachodniego. Posiadał własną komnatę, sypialnię i kaplicę. Przypuszcza się, że po postawieniu przybudówek na zewnątrz tego skrzydła komtur zajął jedną z nich. Parter i piwnice służyły jako pomieszczenia gospodarcze (od północy znajdowała się kuchnia). Najwyższa kondygnacja pełniła funkcje spichrza.

Izba tortur W dawnej komnatach gospodarczych można zobaczyć na suficie żelazne haki. Wg lokalnych podań Krzyżacy używali pomieszczenia jako izbę tortur. Ponoć jeszcze przed wojną była tu przymocowana misa z otworem, przez który spadała na więźnia woda. Długotrwałe i nieregularne opady kropli wody miały doprowadzać ofiarę do obłędu. Skuteczność tej tortury, wywodzącej się z Chin, została potwierdzona w popularnym programie telewizyjnym "Pogromcy mitów".

Nie zachowała się w ogóle zabudowa przedzamcza. Było ono otoczone murem z wieżami. Stały na nim przynajmniej 2 podłużne budynki, w tym stajnia od zachodu oraz niewielki budynek przy południowej baszcie ogniowej, nieznanego przeznaczenia.
Z zamkiem związanych jest kilka nieporozumień i błędnych interpretacji. Wnętrza zostały bowiem źle rozpoznane przez niemieckich badaczy w końcu XIX wieku, co skutkuje błędnymi opisami do dnia dzisiejszego. Nawet na oficjalnej stronie zamku komnaty są lokalizowane wg starych opracowań. Również sami Krzyżacy skomplikowali prace naukowcom stawiając fundamenty głównej wieży w różnych miejscach, ale ostatecznie porzucając jej budowę. Dlatego przez dziesięciolecia uważano, że zamek górny posiadał kwadratową wieżę w narożniku północno-zachodnim, zniszczoną gdzieś w XVI wieku. Współczesne badania pozwoliły ustalić, że owa wieża nigdy nie została zbudowana. Następnie kwadratowe fundamenty znalazły się w miejscu zachowanej do dziś okrągłej baszty, ale i tu wieża nie powstała, dopiero później postawiono na nich basztę ogniowa.


Mimo iż zamek Golub ma spore zasługi - w latach 70-tych narodził się tu polski ruch rycerski i tutaj odbywały się pierwsze turnieje, to pozostały mi po nim złe wspomnienia. Było to jednak dawno temu i zabytek czeka na ponowne odwiedziny. Golub okazał się pierwszym zamkiem, z którego wyszedłem zniesmaczony. Aby wejść na dziedziniec trzeba było zapłacić 10 zł (w 2003 r. niewiele więcej kosztowało zwiedzanie zamku w Pszczynie, Pieskowej Skale czy Kielcach!). Za to wraz z przewodnikiem zwiedzało się 4 (słownie cztery) komnaty bez żadnego oryginalnego wyposażenia. W jednej znajdowały się dawne narzędzia pracy, w kaplicy repliki mieczy (na sprzedaż) i flagi z herbami, w następnych ekspozycje ze sztuką współczesną, w tym malarstwo historyczne z portretem jaśnie pana kasztelana zamku (współczesnego) - mgr Z. Kwiatkowskiego na poczesnym miejscu.
Wkrótce potem sytuacja zmieniła się. Najpierw na gorsze - od 2004 roku nie można podejść do zamku, bo już przy parkingu żąda się zapłaty. Rok później zmienił się zarządca zamku, po śmierci Z. Kwiatkowskiego następcą został jego syn Piotr. Następnie oddano w końcu do zwiedzania kilka nowych sal, w tym lochy. Aktualnie trasa zwiedzania obejmuje: dziedziniec, gotyckie piwnice z ceglanymi posadzkami i sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, Muzeum Etnograficzne, palenisko hypokaustum (średniowieczny systemu ogrzewania), izba tortur, Końskie schody, loch głodowy, cela pokutnicza dla grzesznych braci zakonnych, dormitorium z wystawą archeologiczną "TAJEMNICE GÓRY ŚWIĘTEGO WAWRZYŃCA" (grodzisko we wsi Kałdus), refektarz z wystawą replik dawnej broni artyleryjskiej, kaplica, infirmeria (sala szpitalna), kapitularz (!).
W otoczeniu zamku postawiono kilka armat (docelowo ma ich być 120), a na skraju wzgórza usytuowany jest taras widokowy z interesującą panoramą okolicy.

Anna Wazówna Anna Wazówna, polsko-szwedzka królewna pełniąca urząd starosty golubskiego była siostrą króla Zygmunta III oraz wnuczką królowej Bony i Zygmunta Starego. Posiadała wszechstronne wykształcenie, władała 6 językami, w tym biegle polskim i łaciną. Wyznawała luteranizm jednak dobrze dogadywała się z bratem, który był żarliwym katolikiem. Po detronizacji Zygmunta w Szwecji odsunęła się od polityki i osiadła w Polsce. Wysłała list gratulacyjny do hetmana Chodkiewicza po zwycięskiej bitwie ze Szwedami pod Kircholmem. Była znaną miłośniczką zielarstwa i właśnie w Golubiu, gdzie spędzała najwięcej czasu podczas ostatnich 20 lat życia, założyła piękny ogród botaniczny. Hodowała w nim wiele leczniczych roślin w tym tytoń, którego wtedy jeszcze się nie paliło. Były to pierwsze uprawy tej rośliny w naszym kraju. Z ziół sporządzała lekarstwa i leczyła nimi mieszkańców zamku i okoliczną ludność. Pod jej rządami zamek jaki i całe starostwo golubskie bardzo dobrze się rozwijało. W Golubiu gościła wielu znanych ludzi swojej epoki oraz wspierała artystów i ludzi nauki. Mieszkańcy miasta szanowali ją i lubili za jej sprawiedliwość i prawość. Ona również darzyła sympatią tutejszych mieszkańców, starała się, aby żyli bezpiecznie i dostatnio.

1296 r. - wzmianka w historycznych dokumentach, iż Litwini zniszczyli wsie w okolicy "castrum Golubam" dowodzi istnienia w Golubiu wcześniejszej od obecnego zamku budowli obronnej
1306 r. - w Golubiu utworzono komturstwo, co świadczy iż zakończono główną fazę budowy zamku murowanego. Komtur Konrad von Sack gościł w swej siedzibie księcia dobrzyńskiego Siemowita
lata 1330 - pod zamek podeszły wojska litewskie pod wodzą Władysława Łokietka, ale zrezygnowano z oblężenia
ok. 1340 r. - ukończono budowę zamku górnego oraz drewniano-ziemnego przedzamcza (faza I). Zamek posiadał trzy kondygnacje naziemne. Najwyższa służyła jako spichrz. Na drugiej urządzono wszystkie ważne pomieszczenia jak refektarz, kapitularz, kaplica, szpital, dormitorium, komnaty komtura. Niższa służyła celom gospodarczym, mieściła się tu np. kuchnia. W piwnicach również były magazyny. Na środku dziedzińca wewnętrznego z drewnianymi krużgankami znajdowała się studnia. Od północy do muru przystawione było gdanisko na arkadzie, dostępne przez korytarz z krużganka.
ok. poł. XIV w. - drewniano-ziemne przedzamcze zostało zastąpione murowanym. Poszerzono je w kierunkach południowo wschodnim i zachodnim (faza II)
po 1390 r. - przed narożnikami zachodnimi zamku górnego dobudowano dwie baszty ogniowe przystosowane do użycia broni palnej (faza III)
pocz. XV w. - dostawienie do zachodniej ściany zamku górnego, po obu stronach bramy wjazdowej, dwóch budynków (faza IV). Do jednego z nich przeniósł swe komnaty komtur. Na podzamczu zaś zbudowano mały budynek przy fosie i baszcie południowo-zachodniej.
1410 r. - Golub został zajęty przez Polaków. Od króla Władysława Jagiełły otrzymał go rycerz Niemsta ze Szczytnik. Zakon zdołał odbić warownię, ale wkrótce wysłane przez króla wojska pod dowództwem husyckiego rycerza Dobiesława Puchałę rozgromiły Krzyżaków w bitwie pod Golubiem. Jednak na mocy pokoju toruńskiego zamek musiał zostać przekazany z powrotem zakonowi
1422 r. - podczas tzw. wojny golubskiej między Polską a Krzyżakami najpierw zostało zdobyte miasto, a następnie zamek. Zadecydowało skuteczne użycie przez Polaków artylerii, której ostrzał dokonał poważnych zniszczeń. Jak pisze Długosz "...król Jagiełło obległ zamek nad miastem na wysokim wzgórzu leżący i począł bić do niego z dział wielkich, a w czwartek rycerstwo uderzyło nań z całą mocą (...) Pięćdziesięciu rycerzy zakonnych legło pod mieczem między nimi komtur, czterdziestu wojennego żołnierza do niewoli zabrano...". Niedługo potem zamek został zajęty i odbudowany przez zakon. W bryle zamku górnego zmianie uległo gdanisko, które zyskało kształt zamkniętego czworobocznego budynku o szerokości 5 m (faza V)
1454 r. - po wybuchu wojny trzynastoletniej zamek Golub bez walki został przejęty przez Polaków. Stał się majątkiem królewskim zarządzanym przez starostę
1455 r. - dzierżawcą warowni był Grot z Ostrowa
1460 r. - najemne wojska krzyżackie podstępem zdobyły miasto, ale sam zamek był broniony przez 2 lata(!) przez wierną królowi załogę czeską pod dowództwem Andrzeja Puszkarza


1462 r. - mianowany już wcześniej starostą, ale wtrącony do więzienia w swoim kraju czeski rotmistrz Ulryk (Oldrzych) Czerwonka odbił miasto Golub z rąk krzyżackich
1466 r. - Golub na stałe już dostał się we władanie polskie
1511 r. - z rozkazu króla Zygmunta Starego zamek odremontował biskup Konopacki
1524 r. - na blisko 100 lat starostwo golubskie dostaje się rodowi Kostków
1527 r. - starosta Stanisław Kostka z Sztembergu (Szymbarku) rozpoczął remont zamku. Odnowił refektarz, w którym sklepienie zastąpiono stropami belkowymi i przebudował wnęki okienne pokryte polichromią co zapowiadało już renesans
1555 r. - po jego śmierci miasto przeszło w ręce Jana, późniejszego wojewody sandomierskiego, senatora, kandydata na króla Polski, kasztelana gdańskiego, podskarbiego Prus, ekonoma Malborka i sekretarza króla Zygmunta Augusta
1611 r. - starostwo golubskie otrzymała Anna Wazówna. Kilka lat później przystąpiła ona do przebudowy zamku gotyckiego w stylu renesansowym. Mury zwieńczono attyką, w narożach postawiono dwukondygnacyjne wieżyczki, mury ozdobiono sgraffitami. Przekształcona i powiększona została, zachowana do dziś przybudówka od frontu będąca pałacykiem Anny Wazówny. Na terenie opadającym ku Drwęcy powstały słynne piękne ogrody włoskie. Także wnętrza zyskały nowy wygląd.
1626 r. - pierwszy najazd Szwedów na zamek golubski
1655 r. - kolejny podczas "potopu". Zamek został zdewastowany. Odbudowa przeciągnęła się do pocz. XVIII w., a przeprowadził ją starosta Fryderyk Denhof, zmieniając wnętrza w duchu epoki baroku
poł. XVIII w. - w zamku stacjonowały wojska Moskali
1772 r.- po rozbiorze kraju zamek zajął pruski okupant. Siedzibę starostwa przeniesiono do Wąbrzeźna, a zamek golubski zaczął popadać w ruinę
XIX w. - zamek pełnił różne funkcje, m.in.: magazynu, szkoły, budynku mieszkalnego
1807 r. - wojska Napoleona po usunięciu z zamku Prusaków założyły tu szpital wojskowy
1842 r. - podczas huraganu nastąpił zawał attyki skrzydła wschodniego co spowodowało zniszczenie sklepień aż do piwnic
1867 r. - kolejna podobna katastrofa zdarzyła się w skrzydle północnym i częściowo południowym
lata 30 XX w. - częściowo odremontowano zamek, powstało tu muzeum
lata 1939-45 - zamek Golub mocno ucierpiał podczas działań wojennych. Niemcy utworzyli w nim m.in. ośrodek szkoleniowy Hitlerjugend
lata 1947-53 - przeprowadzono prace zabezpieczające
1967 r. - zakończono szczegółową inwentaryzację zamku pod kierunkiem Ireneusza Sławińskiego oraz wstępną odbudowę zamku górnego. Przekazano go miejscowemu oddziałowi PTTK
1976 r. - zakończono odbudowę zamku górnego. Zorganizowano pierwszy w kraju turniej rycerski
1989 r. - kolejne badania archeologiczne
2005 r. - rozpoczęto prace remontowe. Dokonano wymiany pokrycia krużganków i baszt, odtworzenia murów fosy, docieplenia poddasza, remontu kotłowni, hydroforni i drogi dojazdowej. Od nowego roku udostępniono nowe sale - na piętrze muzeum turniejów rycerskich oraz izba pamięci poświęcona długoletniemu zarządcy zabytku z ramienia PTTK mgr Z. Kwiatkowskiemu, w piwnicach natomiast będzie pokazywany krzyżacki loch głodowy. Prace kosztowały 1,4 mln zł i w 75% zostały sfinansowane ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.
2013 r. - zakończono kolejny etap prac remontowych. Skupiły się one na części hotelowej. Podniesiony został standard pokojów. Obecnie wszystkie posiadają własne łazienki, a w niektórych wystrój nawiązuje do renesansu.