Gołuchów

Zamek szlachecki przebudowany w pałac

Z początkami zamku gołuchowskiego wiąże się istotny problem. Od zawsze przyjmowano, że zamek, najpierw w postaci dworu wieżowego 4 basztami w narożach, wznieśli Leszczyńscy herbu Wieniawa ok. 1560 roku, a rozbudowali pół wieku później. Do czasu gdy odkryto relikty gotyckich murów wskazujących na XV-wieczną genezę tej siedziby. Przesunięto więc jej powstanie na 2. połowę XV wieku. Wtedy musiałaby być siedzibą innych Wieniawitów - Gołuchowskich. Jednak wydaje się, że w tym okresie nie było w Gołuchowie postaci, która podołałaby finansowo i koncepcyjnie budowie tej wcale nie skromnej siedziby.
Takie osoby pojawiły się wcześniej. Jeśli więc siedziba gołuchowska faktycznie miała formę dwupiętrowego dworu na planie prostokąta z czterema ośmiobocznymi wieżami w narożach już w XV wieku, to powstała zapewne w jego pierwszej połowie. W rękach Leszczyńskich Gołuchów był dopiero od 1507 roku.

Widok zamku gołuchowskiego od płn.-zach z ok. 1835 roku wg. rysunku J. Minutoliego

Leszczyński i skarby Inicjator renesansowej rozbudowy XVI-wiecznego zameczku gołuchowskiego Rafał V Leszczyński był jedną z barwniejszych postaci swojej epoki. Protestant, zwolennik braci czeskich (następcy husytów) i przywódca szlacheckiego ruchu egzekucyjnego skierowanego głównie przeciw magnaterii i duchowieństwu. Na znak protestu przeciw "kolekcjonowaniu" stanowisk zrzekł się godności wojewody brzesko-kujawskiego. Król Stefan Batory musiał mu bardzo ufać skoro w 1578 roku powierzył pieczę nad mennicą królewską. Jeszcze w 1714 roku we wschodnim skrzydle, na 2. piętrze zamku znajdowała się "kuźnia pieniężna". Fakt ten miał niekorzystny wpływ na budowlę, ponieważ kolejni po Leszczyńskich właściciele wierzyli, że gdzieś tu musi być ukryta masa pieniędzy. Nic oczywiście nie znaleziono, ale stan zamku został poważnie nadwątlony.

1408 r. - Gołuchów kupił Iwo (Iwan) z Karmina/Karnina. Wraz z bratem Stefanem był on protoplastą 2 rodów pieczętujących się herbem Wieniawa: Gołuchowskich i Leszczyńskich. Na pewno posiadał środki na wzniesienie pierwszej siedziby, ale mógł to być dwór drewniany.
ok. 1422 r. - po śmierci Iwo, Gołuchów przejął jego syn Rafał Gołuchowski. Był on jednym ze znaczniejszych możnych w Wielkopolsce (starosta odolanowski, podkomorzy kaliski i starosta generalny Wielkopolski) można więc założyć, iż to on wzniósł murowany dwór obronny.
ok. 1443 r. - po śmierci Rafała, w dworze gołuchowskim mieszkali jego 3 nieletni synowie (z drugiej żony Elżbiety): Jan, Andrzej, Cherubin. Ich opiekunem prawnym został krewny z drugiej linii Wieniawitów (syn Stefana) - Rafał I Leszczyński. Czwarty syn (z pierwszej żony Katarzyny) Iwo z Goliny i Przygodzic również zgłaszał pretensje do Gołuchowa i nawet najechał dwór w 1444 r. Wzmianka o tym wydarzeniu jest pierwszą informacją o tutejszej siedzibie
II połowa XV w - Gołuchów został podzielony między Iwo a Andrzeja i Cherubina (posiadali część z dworem)
ok. 1507 r. - bracia Rafał (III) i Jan Leszczyńscy stają się właścicielami Gołuchowa kupując majątek od Cherubina Gołuchowskiego. Cześć wsi po Iwo przejęli prawdopodobnie już wcześniej, po jego śmierci w 1482 r.
po 1560 r. - staroście radziejowskiemu i marszałkowi Sejmu Rafałowi (V) Leszczyńskiemu (czasem błędnie uznawany za IV Rafała w rodzie) do niedawna powszechnie przypisywało się budowę dworu obronnego z 4 narożnymi basztami. Jednak po przesunięciu datowania tego obiektu mógł on rozpocząć wielką rozbudowę dworu o część południową pod koniec swojego życia (zmarł w 1592 r.), bo badania archeologiczne wskazują, że prace trwały w XVI i na początku XVII stulecia.
pocz. XVII w. - nie wiadomo jaki udział w rozbudowie miał Wacław Leszczyński, późniejszy kanclerz wielki koronny. Pierwotnie jemu przypisywano cały zakres prac. Obecnie wydaje się to mało prawdopodobne. Być może dokończył prace rozpoczęte przez Rafała V, a być może tylko ozdobił mury i wnętrza nową kamieniarką, którą datuje się na ok. 1620 rok. Siedziba Leszczyńskich zyskała więc nowy jednopiętrowy budynek z masywną sześcioboczną wieżą i ryzalitem latrynowym od zachodu. Z dawnym dworem połączono go wąskimi bocznymi skrzydłami, tworząc w ten sposób zamknięte założenie z wewnętrznym dziedzińcem. Ten ozdobiono loggią (krużgankiem) na piętrze. Powierzchnia siedziby w Gołuchowie zwiększyła się ok. dwukrotnie. Powstała nowoczesna renesansowa rezydencja.
lata 1636-1669 - Gołuchów stanowił własność rodu Przyjemskich (Stanisław Przyjemski kupił włości od Leszczyńskich)
1669 r. - wojewoda podlaski Wacław Leszczyński odkupił Gołuchów od Andrzeja Przyjemskiego
1695 r. - zamek od Leszczyńskich kupiła Teresa z Gosiewskich Słuszka (wyszła za Józefa Słuszkę, hetmana polnego litewskiego). Następnie zamek przechodził z rąk do rąk (Gurowscy, Parczewscy, Swinarscy, Chlebowscy, Krzyccy, Suchorzewscy), stopniowo popadając w ruinę. Jedynie Anna ze Swinarskich Chlebowska przeprowadziła pewne prace budowlane i remontowe. W skrzydle południowym walącą się attykę zastąpiła dachem łamanym, basztę sześcioboczną podwyższyła, na dziedzińcu postawiła dwuramienne schody. Przebudowane zostały również wnętrza
1. poł. XIX w. - zamek był zdewastowany i porzucony. Z najstarszej części (północnej) zachowały się tylko ruiny baszt. Jeden z właścicieli - Wincenty Kalkstein jako pierwszy podjął decyzję o restauracji budowli. Zlecił nawet inwentaryzację, ale nie zrealizował planów
1853 r. - rozpoczął się nowy okres w dziejach rezydencji gołuchowskiej. Na licytacji od Wincentego Kalksteina zakupił ją znany działacz polityczny, mecenas nauki i sztuki, założyciel Biblioteki Kórnickiej i uczestnik powstań narodowych - Tytus Działyński dla swojego syna Jana Kantego, który chciał się usamodzielnić. Przy czym istnienie dawnego zamku Leszczyńskich w Gołuchowie było dla niego mniej istotne, chodziło głównie o majątek ziemski, który mógłby przynosić dochody z rolnictwa i hodowli. Założono nowy park i odtworzono dawne ogrody, zasadzono aleję lipowo-grabową oraz lipową.
lata 1854-1871 - pierwsze prace restauracyjne przy zamku. Jednak pobyt Działyńskiego na emigracji uniemożliwiał roboty w pełnym zakresie. Jego niezbyt rzetelni zarządcy prowadzili jedynie doraźne naprawy i niewielkie remonty, które nie polepszyły stanu budowli, a park doprowadzili do zdziczenia.
1872 r. - w ramach zwrotu pożyczki jaką udzieliła Izabella Działyńska swojemu mężowi na organizację powstania styczniowego otrzymała ona akt własności Gołuchowa oraz jego kolekcję waz antycznych. Od teraz każdy element rozbudowywanego założenia musiał być zaakceptowany przez Izabellę, choć pracami kierował Jan (do śmierci w 1880 r.) . Zaangażowano sprowadzonych z Paryża artystów, jak np. architekt Maurycy A. Ouradou, rzeźbiarz Karol Biberon, malarz Ludwik Breugnot czy polski architekt Zygmunt Gorgolewski. Konsultacji przy planach restauracyjnych udzielał nawet sam Eugeniusz Viollet le Duc, słynny architekt i konserwator francuski. Efekt końcowy to wspaniały zamek - pałac w stylu francuskiego neorenesansu z wieloma zachowanymi detalami zamku Leszczyńskich oraz elementami architektonicznymi pochodzącymi z różnych części Europy

Losy kolekcji gołuchowskiej Po wybuchu wojny Maria Ludwika Czartoryska wywiozła 18 skrzyń z dziełami sztuki do Warszawy. Schowano je w piwnicy kamienicy Czartoryskich przy ul. Kredytowej 12, ale Niemcy je odnaleźli w 1941 r. i rozproszyli. Część wywieźli do Krakowa, cześć do zamku Fischhorn w Austrii. Zbiory były także rozlokowane w Muzeum Narodowym w Warszawie, sporo też pozostało w zamku. Niemcy kradli je również w czasie powstania warszawskiego. Pod koniec wojny znajdowano je m.in. w katedrze w Poznaniu, i w bunkrach między Międzyrzeczem i Sulęcinem. Pewien fragment kolekcji udało się odzyskać. O dziwo, w 1946 r. władze muzealne Związku Sowieckiego powiadomiły Muzeum Narodowe w Poznaniu o rozpoznaniu części kolekcji gołuchowskiej i przekazały ją naszemu muzeum. Natomiast słynący z uwielbienia "praworządności" Niemcy robią wszystko, aby nie zwrócić tego co nakradli ich rodzice i dziadkowie. W 1953 r. w piwnicach kurii krakowskiej odnaleziono schowek z kolejnymi zabytkami z Gołuchowa. Było to 135 przedmiotów ze złota, kamieni półszlachetnych i szkła oraz pieczęci mezopotamskich. W 1956 r. kolekcja starożytności również odnalazła się u Sowietów. Zwrócił ją Ermitaż Leningradzki, a zbiory pochodziły z odkrytego schowka w kopalni soli w Niemczech. Były to greckie i zabytki sztuki egipskiej, ale bez biżuterii. Później pojedyncze egzemplarze z kolekcji były napotykane m.in. w USA, Francji, Szwajcarii, Izraelu, Hiszpanii. Cześć udało się odzyskać. Przedmioty nie zawsze wracają jednak do Gołuchowa. Obecnie kolekcja gołuchowska w Polsce jest rozlokowana również w oddziałach Muzeum Narodowego w: Warszawie, Poznaniu i Krakowie. Placówki te nie kwapią się do oddania cennych zabytków do zamku gołuchowskiego.

1874 - rozpoczęto budowę pałacu mieszkalnego - zwanego Oficyną. Wcześniej stojący tam budynek był gorzelnią. Budynek zamku został z czasem przeznaczony prawie w całości na cele muzealne. Izabella Działyńska odtworzyła w nim siedzibę magnacką z XVI/XVII wieku i udostępniła społeczeństwu
1893 r. - księżna Izabella stworzyła z Gołuchowa Ordynację Książąt Czartoryskich. Kolekcja dzieł sztuki miała zagwarantowaną niepodzielność, ogólną dostępność dla wszystkich oraz zabezpieczenie finansowe. Muzeum otwarło swoje bramy dla zwiedzających 2 lata wcześniej i działało bez przerwy aż do wybuchu II wojny światowej. Wycieczki pierwszych grup było opisywane w lokalnej prasie.
1894 r. - dwukrotne powiększenie obszaru parku o sąsiadujące z nim tereny leśne ze starodrzewiem.
1899 r. - po jej bezpotomnej śmierci Gołuchów odziedziczył bratanek Witold Kazimierz Czartoryski (I ordynat). Dawną barokową kaplicę zamkowa św. Jana Chrzciciela w parku zamieniono na mauzoleum, gdzie pochowano ks. Izabellę. Do zamku cały czas spływało wyposażenie sprowadzane z Francji oraz Włoch i nadal prowadzono prace nad dekoracjami.
1911 r. - Gołuchów przejął brat Witolda - ks. Adam Ludwik Czartoryski (II ordynat)
1937 r. - ostatnim ordynatem gołuchowskim został jego syn Władysław Maria Piotr Czartoryski, ale do czasu osiągnięcia pełnoletności majątkiem zarządzała jego matka - Maria Ludwika z Krasińskich Czartoryska
lata 1939-1945 - podczas wojny zamek został spustoszony przez Niemców. Czartoryscy opuścili go w 1939 roku.
1951 r. - zamek Gołuchów przejęło Muzeum Narodowe w Poznaniu, które do dzisiaj przeprowadziło dwukrotną konserwację całości oraz nieustannie zabiega o powrót rozproszonej kolekcji gołuchowskiej na swoje miejsce. Jednocześnie park przekazano Wyższej Szkole Rolniczej w Poznaniu, która zorganizowała tutaj placówkę naukową
1962 r. - otwarcie powojennej ekspozycji na zamku
lata 70 XX w. - w zabytku położono nowe instalacje, zabezpieczono zabytkowe stropy oraz wymieniono część podłóg
1986 r. - na terenie parku zamkowego powołano Ośrodek Kultury Leśnej i oficjalnie otwarto Muzeum Leśnictwa, choć od 3 lat istniała już tu pierwsza wystawa "Technika leśna"
pocz. XXI w. - remont generalny budynków parkowych zarządzanych przez Ośrodek Kultury Leśnej
28.12.2016 - Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego za 20 mln zł odkupiło zamek w Gołuchowie od spadkobierców Czartoryskich - obecnie to 3 przedstawicieli rodu Zamoyskich i Adam Karol de Burbonne. Wcześniej Naczelny Sąd Administracyjny uznał ich roszczenia do majątku, a następnie zatwierdził je wojewoda wielkopolski, przekazując prawa do Zamku, Oficyny, budynku Kasy, Mauzoleum i parku.
2022 r. - rozpoczął się remont budowli. Pierwszy etap to renowacja stolarki okiennej oraz drzwiowej. Wymienionych 100 okien, a 50 odnowiono
marzec 2023 r. - otwarcie sezonu zbiegło się z uroczystością powrotu do zamku skradzionych przez Niemców obrazów odnalezionych w Hiszpanii. Chodzi o dyptyk Dierica Boutsa "Mater Dolorosa" i "Ecce Homo". Dzieła zostały zidentyfikowane przez pracownika ministerstwa kultury w hiszpańskim muzeum. Wniosek restytucyjny ministra Glińskiego został spełniony po niecałych 2 latach.
kwiecień 2023 r. - dalszy etap prac. Remont dziedzińca, elewacji, elementów kamiennych.

Jan Kanty Działyński Urodził się w Kórniku. Kontynuował tradycję rodzinną jaki działacz polityczny, wydawca i mecenas sztuki. Był zaangażowany w działalność społeczną i niepodległościową. W powstaniu poznańskim przeciw Niemcom (1848 r.) wsławił się walecznością w oddziale ułańskim. Uczestniczył też w powstaniu styczniowym przeciw Moskalom (1863 r.). Założył w tym celu tzw. Komitet Działyńskiego aby wspomagać walczących funduszami, bronią i rekrutacją ochotników. Potem sam włączył się do walki w oddziale gen. Taczanowskiego. Mocno krytykował przy tym przywódców powstania, których obwiniał za błędne decyzje oraz swoich arystokratycznych przyjaciół unikających walki. Po klęsce musiał wyemigrować do Paryża. Władze pruskie wydały na niego zaoczny wyrok śmierci i obłożyły majątek sekwestrem. We Francji działał w stowarzyszeniach naukowych, fundował stypendia dla polskich studentów, założył Towarzystwo Nauk Ścisłych, skupiające polskich matematyków, fizyków, chemików. Po 6 latach udało mu się uzyskać amnestię i zwrot majątku. Małżeństwo z Izabellą Czartoryską było zaaranżowane przez rodziców. Przyszli małżonkowie nie darzyli się nawet szacunkiem. Jan ("ledwie hrabia") czuł się podobno upokarzany przez księżną Izabellę. Rzadko przebywali razem. Jan zamieszkiwał głównie na zamku w Kórniku. Jednak zbliżył ich wspólny pobyt na emigracji i plany restauracji zamku gołuchowskiego. W Gołuchowie Jan założył wspaniały park krajobrazowy i to on rozpoczął tworzenie kolekcji (przede wszystkim waz greckich), z której zasłynęła rezydencja. Miał także wpływ na ostateczny wygląd odbudowanego zamku, m.in. doradził zrezygnowanie z elementów neogotyckich, a zamiast wysokiego muru zamykającego dziedziniec postawienie balustrady, dzięki czemu powstał taras widokowy. Działyński podobnie jak jego rodzice, znany był z hojności dla biednych, którzy mieli zawsze otwarte drzwi na zamku kórnickim w tzw. "babińcu". W swoim gabinecie przyjmował też mieszczan i włościan, pomagając im rozwiązywać ich problemy, rozsądzać spory. Wspierał różne inicjatywy społeczne i kulturalne, angażował się w rozwój szkolnictwa wiejskiego. Dlatego był ogólnie bardzo szanowany, wręcz uwielbiany przez okoliczną ludność. Zmarł przed zamkiem w Kórniku wiosną 1880 r. Podobno wyciągał rękę z jałmużną do żebraka, który szedł do "babińca" i padł rażony paraliżem. Wraz z nim wymarł ród Działyńskich. Na pogrzebie, zgodnie z tradycją rycerską, August Zamoyski złamał na trumnie miecz, Władysław Czartoryski pieczęć rodową, a Marceli Żółtowski tarczę herbową Ogończyk. Agaton Giller przebywający z Janem na emigracji opisał go w następujący sposób: "Ile razy patrzyłem na Działyńskiego Jana, zdawało się mi, że czytam w jego głębokim i łagodnym spojrzeniu cierpienia i niepokój Polski. Był on uosobioną tęsknotą i boleścią ojczyzny. Trudno było sobie wyobrazić smętniejszą postać. Senatorska wspaniałość łączyła się w niej z pokorą pokutnika".