Zamek Herby

Herby
herbarze, heraldyka





Geneza herbów


Herb to znak dziedziczny w rodzie szlacheckim, używany jako pieczęć, umieszczany na chorągwiach, tarczach, budynkach. Nazwa pochodzi z języka niemieckiego "Erbe" - dziedzictwo.
Rodowód herbu wywodzi się z wczesnośredniowiecznych symboli rycerskich. Każdy oddział wojskowy musiał bowiem mieć jakiś znak rozpoznawczy, podobnie jak jest to dzisiaj. Podczas walki znaki takie służyły do odróżniania "swoich" rycerzy od wrogich. Dlatego malowano je na tarczach bojowych, gdzie były dobrze widoczne.
Z czasem znaki drużyn rycerskich stawały się znakami rodowymi, więc jednym herbem może się pieczętować wiele rodzin. Do najbardziej rozpowszechnionych na polskich ziemiach herbów należą: Jastrzębiec, Nałęcz, Awdaniec, Jelita, Lis - każdym z nich posługiwało się po kilkaset rodzin. Szlachta tego samego herbu zwracała się do siebie per "stryjcu". Można bowiem założyć, iż rody tym samym herbie miały wspólne pokrewieństwo w przeszłości, ale nie było to regułą. Wspólne herby odróżniają Polskę od krajów zachodniej Europy, gdzie każdy ród posiadał osobny herb. Inną charakterystyczną regułą obowiązują w naszym kraju było to iż herb nie przechodził wraz z dobrami na dziedziców spoza rodu zmarłego szlachcica.

W Polsce najwcześniejsze użycie herbów odnotowano na Śląsku w XIII stuleciu. Powszechność zyskały w wieku następnym. W sumie na kilkaset tysięcy rodów szlacheckich przypadało u nas szacunkowo 4000 - 5000 herbów (Francuzi mieli ich 20 tysięcy, a Niemcy aż 200 tysięcy!). Z tym że średniowiecznych (do XV wieku) naliczono tylko 270, reszta to twory późniejsze. Powstawały z chęci odróżnienia się poszczególnych linii rodowych, które zyskując na znaczeniu modyfikowały swój stary herb. Znak ten stał się bowiem oznaką prestiżu, więc potrzebny był symbol unikalny, nie "współużytkowany" z innymi rodzinami. Herby umieszczano na wszelkich fundowanych budowlach i przedmiotach jak np. naczynia liturgiczne. Wiele nowych herbów powstawało w procesie nobilitacji bogatych mieszczan i zasłużonych chłopów - żołnierzy. Nierzadkie były też przypadki błędnych przedstawień herbowych, które się utrwalały i stawały odrębnymi znakami.

Wygląd herbów w dawnej Polsce nie był regulowany przepisami czy ścisłymi zasadami. Wyjątkiem były herby wyższego duchowieństwa, które sformalizował kościół. Początkowo herb rycerski składał się z godła i tarczy, potem wzbogacano go o dodatkowe elementy jak hełm, wieńczący go klejnot, korona rangowa, trzymacze, postument itp. Herby kościelne posiadały z kolei szereg wyróżniających elementów jak np. kapelusz, paliusz, pastorał, mitra, biret, chwosty (frędzle). Ich obecność, liczba i kolor pozwalały precyzyjnie określić funkcje pełnione przez daną osobę.
Tarcza herbowa bywała dzielona, aby pomieścić większą liczbę herbów (tzw. herb złożony). Zwykle spotyka się podział na 4 lub 5 pól. Robili tak najpierw władcy, którzy oznaczali (np. na pieczęciach) swoje najważniejsze terytoria, potem również szlachta, chcąca podkreślić więzy krwi. Przedstawiano więc prócz herbu rodowego również herby przodków jego posiadacza lub małżonki.

Już w średniowieczu starano się prowadzić "ewidencję" herbów. Takie zestawienie (w formie rysunków i opisów) zwane jest herbarzem. W Europie jednym z najstarszych i najpopularniejszych był herbarz Gelrego z 2. poł. XIV wieku. Zawierał 22 herby polskie (spośród 1755 europejskich). Pierwszy polski herbarz wykonał 100 laty później kronikarz Jan Długosz. Dzieło pt. "Insignia seu Clenodia" zawierało opis 71 herbów rycerskich. Choć nie przedstawiało rysunków herbów, jest bardzo cenne, bo autor wzbogacił je o zestawienie genealogii rodów, a to nie było częste na zachodzie Europy.

Oprócz herbów rodowych istniały herby królewskie, ziemskie, miejskie, kościelne. Obecnie herby posiadają też różne organizacje i stowarzyszenia.
Miasta posługiwały się swoimi znakami na pieczęciach już od XIII stulecia. To z tych znaków powstały później herby. O ile herby miast królewskich były stałe, to miasta prywatne, posiadające w herbie symbolikę właściciela, wraz z przejściem w inne ręce, zmieniały również herb. W okresie międzywojennym polskie władze oficjalnie zatwierdziły 104 herby miejskie.

Herby są przedmiotem badań naukowych. Ich rozwojem, znaczeniem, zasadami kształtowania zajmuje się gałąź historii zwana heraldyką. Za ojca heraldyki polskiej (a także czeskiej) uważa się Bartosza Paprockiego, który w 1584 r wydał dzieło "Herby rycerstwa polskiego". Zasłużonym heraldykiem był również jezuita Kasper Niesiecki (XVIII w.) i Joachim Lelewel (XIX w.) i Adam Fredro-Boniecki (XIX/XX w.).


Przykłady herbów


Herb Władysława Jagiełły
Herb złożony - czteropolowy Władysława Jagiełły odtworzony z pieczęci królewskiej. Widać 4 herby: ziemi krakowskiej (i równocześnie Polski), Litwy, ziemi poznańskiej i ziemi kujawskiej.
Herb Czarneckich
Herb złożony - czteropolowy rodu Czarneckich herbu Prus III. Zawiera herby: Prus III, Szreniawa, Kolumna (Pierzchała), Łodzia.
Herb biskupa Antwerpii
Tarcza herbowa biskupa Antwerpii z kapeluszem zielonym (biskupim) i czerwonym (kardynalskim) oraz 12 chwostami z XVII-wiecznego herbarza z terenu Flandrii
Pocztówka heraldyczna
Heraldyczna pocztówka z początku XX wieku
Herb Sobieskich
Królewski herb Janina (na orle) Jana III Sobieskiego, rycina Ch. de La Haye'a (1693 r.) z dzieła dedykowanego polskiemu królowi. Godło tego herbu - tarcza - nałożona jest na orła, powyżej niego korona monarsza


Poniżej wybrane herby związane z bardziej znaczącymi polskimi rodami rycerskimi/szlacheckimi


ABDANK (AWDANIEC)
herb abdank
Wybrane nazwiska:
Białobrzeski, Bogucki, Buczacki, Chmielnicki, Chojeński, Dąbrowski, Jazłowiecki, Kołaczkowski, Konarski, Kunicki, Machowski, Malczewski, Obornicki, Oborski, Pękosławski, Rogoziński, Skarbek, Słomowski, Suchodolski, Trzebiński, Warszycki, Wyhowski

DĘBNO
herb dębno
Wybrane nazwiska:
Bochotnicki, Borowiecki, Czajka, Czajkowski, Czermiński, Czymiński, Gołogorski, Korejwa, Krzyżanowski, Oleśnicki, Sieniński, Stojewski, Skroński, Sulimowski
DOŁĘGA
herb adołęga
Wybrane nazwiska:
Babicki, Bychawski, Chodakowski, Cieszkowski, Dąbrowski, Dziedzicki, Górecki, Grabowski, Grabski, Jastrzębski, Jerzmanowski, Komorowski, Kowalewski, Mazowiecki, Makowiecki, Myśliborski, Niewiadomskl, Ossowski, Piskorski, Sierakowski, Słucki, Służowiecki, Szczepański, Szornel, Szyszka, Tochman, Turski, Zaleski
DRUŻYNA
herb druzyna
Wybrane nazwiska:
Lubomirski
GOZDAWA
herb gozdawa
Wybrane nazwiska:
Bal, Biedrzyński, Brzozowski, Godlewski, Gozdowski, Grot, Humięcki, Iwaszkiewicz, Jackowski, Jasieński, Kormanicki, Moczulski, Pac, Piotrowski, Przedborski, Rossowicz, Sulimowski, Suzin, Trzciński, Tyszkowski, Wąsowicz, Wołczyński, Zatorski
GRYF
herb gryf
Wybrane nazwiska:
Bąkowski, Bielicki, Bobowski, Branicki, Brzeziński, Bykowski, Dębicki, Gładysz, Komornicki, Konarski, Krobanowski, Krzeszowicki, Kwiatkowski, Małachowski, Marcinowski, Mielecki, Ossowski, Ostrowski, Otwinowski, Rożen, Skrzyszowski, Stanisławski, Zaporski, Żeromski, Żykowski
GRZYMAŁA
herb grzymała
Wybrane nazwiska:
Baranowski, Borkowski, Gasiński, Głogowski, Górski, Grabowiecki, Grudziński, Grzymała, Kazanowski, Kobyliński, Lityński, Machwicz, Mniszewski, Mniszewski, Modrzewski, Ostrowski, Siedlecki, Siemianowski, Skotnicki, Wieszczycki, Zaborowski, Zaleski, Zieleński
JANINA
herb janina
Wybrane nazwiska:
Bialobocki, Bielecki, Janikowski, Janowski, Jaroszewski, Maciejowski, Mszczuj, Pełka, Piasecki, Sobieski, Stojecki, Suchodolski, Tarnawski, Zawadzki, Zerzyński, Żylicki
JASTRZĘBIEC
herb jastrzębiec
Wybrane nazwiska:
Baranowski, Bartoszewski, Bełżecki, Chmielecki, Dąbrowski, Dębowski, Gerałtowski, Jastrzębiec, Kaczyński, Kamiński, Karski, Kozłowski, Leszczyński, Milewski, Mirski, Myszkowski, Nowomiejski, Nowowiejski, Strzembosz, Swięcicki, Zborowski
JELITA
herb jelita
Wybrane nazwiska:
Bielski, Dębowski, Głowa, Jasiński, Kaliński, Michałowski, Mirski, Modrzewski, Mokrski, Raciborowski, Romer, Zamoyski, Żeromski
KORCZAK
herb korczak
Wybrane nazwiska:
Barzi, Biernawski, Boratyński, Choiński, Dobraczyński, Drohojewski, Gorajski, Hyńko, Komorowski, Krupski, Krzeczowski, Lipski, Mleczko, Wasiutyński, Wołodyjowski, Zahorowski, Zajęczyński
KORYBUT
herb korybut
Wybrane nazwiska:
Wiśniowiecki
KRZYWDA
herb krzywda
Wybrane nazwiska:
Chrząstowski, Kieszkowski, Łazowski, Rzewuski, Sankowski, Sienicki, Święcicki
LELIWA
herb leliwa
Wybrane nazwiska:
Broniewski, Czapski, Czechowicz, Górka, Hłasko, Karśnicki, Krajewski Lisowski, Melsztyński, Młodkowski, Morsztyn, Pilecki, Piorun, Piotrowicz, Popławski, Pruski, Sieniawski, Stryjkowski, Tarnowski, Tyszkiewicz
LEWART
herb lewart
Wybrane nazwiska:
Broniewski, Firlej, Górski, Kczewski, Krwacki, Konarski, Markuszewski, Meglewski
LIS
herb lis
Wybrane nazwiska:
Biskupski, Bolestraszycki, Gliński, Grzegorzewski, Iliński, Jarnicki, Jeżewski, Korsak, Korzeniewski, Koziegłowski, Kozłowski, Ossendowski, Sapieha, Sikorski, Wańkowicz
LUBICZ
herb lubicz
Wybrane nazwiska:
Białobocki, Borowski, Borzechowski, Brzeziński, Brzozowski, Czartoryski, Głębocki, Gruszecki, Kobylański, Kurowski, Lipski, Lisowski, Niezabitowski, Orłowski, Siemiński, Szydłowski, Tylicki, Wierzbicki, Wierzbowski, Żółkiewski
ŁABĘDŹ
herb łabędź
Wybrane nazwiska:
Dowgird, Dunin, Jagiełłowicz, Jastrzębski, Kunczewicz, Kunicki, Modliszewski, Siemaszko, Skrzyński, Szpotański, Zawisza
ŁADA
herb łada
Wybrane nazwiska:
Bieńkowski, Bogdanowicz, Borzymowski, Brodowski, Czarnowski, Czerniakowski, Dobrzyszewski, Gnatowski, Grodzicki, Kowalewski, Lipski, Łada, Łazowski, Moczarski, Nowakowski, Proszkowski, Skrzyński, Zabłocki, Zaleski, Zawistowski
ŁODZIA
herb łodzia
Wybrane nazwiska:
Baranowski, Bieczyński, Bniński, Czarniecki, Górka, Górski, Grotowski, Iłłowiecki, Kobyliński, Kossowski, Opaliński, Poniński, Świerczewski
NAŁĘCZ
herb nałęcz
Wybrane nazwiska:
Grodziecki, Jeźowski, Korzeniowski, Koźmian, Małachowski, Marcinkowski, Mickiewicz, Nałęcz, Oborski, Odrzywolski, Raczyński, Zbąski, Złotopolski
NOWINA
herb nowina
Wybrane nazwiska:
Borkowski, Chrzanowski, Gliński, Goczałkowski, Jankowski, Kędzierzawski, Konopka, Kowalewski, Kożnicki, Krasuski, Kwiatkowski, Lisowski, Padniewski, Prządzewski, Sępiński, Sokolnicki, Szeligowski, Szlachciński, Żarczycki, Żeromski, Złotnicki
ODROWĄŻ
herb odrowąż
Wybrane nazwiska:
Bębnowski, Cedrowski, Górski, Jeleński, Kamieński, Karśnicki, Mieszkowski, Minkiewicz, Pacanowski, Pawłowicz, Pękalski, Pieniążek, Płoszowski, Pruszkowski, Przedworski, Ptaszyński, Siedliński, Sczekocki, Sypniewski, Szydłowiecki, Wanikowski
OKSZA
herb oksza
Wybrane nazwiska:
Brzeski, Chocimowski, Czechowski, Grabowski, Gramacki, Orzechowski, Pijanowski, Radoszewski, Rey, Rzuchowski, Strzelecki
OSTOJA
herb ostoja
Wybrane nazwiska:
Balicki, Baranowski, Bogusławski, Domaradzki, Kreza, Modrzejowski, Mosalski, Mrożek, Owsiany, Samborski, Starzycki, Stobiecki
PILAWA

Wybrane nazwiska:
Borowski, Buczacki, Drozdowski, Janowski, Kamieniecki, Kliczkowski, Moskorzewski, Pilawski, Potocki, Stanisławski, Zagórski
POBÓG

Wybrane nazwiska:
Dłużewski, Dmochowski, Grabowski, Koniecpolski, Krasnodębski, Malinowski, Olszewski, Suchodolski, Szydłowski, Wierzchowski, Zapolski, Zarzecki
POMIAN

Wybrane nazwiska:
Biesiekierski, Gliński, Grabski, Izdebski, Kaczkowski, Kaczyński, Łubieński, Milewski, Nowowiejski, Odrowski, Pomian, Przecławski, Sokołowski
PORAJ

Wybrane nazwiska:
Bukowski, Chrzanowski, Grzybowski, Jakubowski, Jankowski, Jeżowski, Mniszek, Poraj
PÓŁKOZIC

Wybrane nazwiska:
Błazowski, Bogusz, Brzostowski, Czyżowski, Ligęza, Mikołajewski, Rawicz, Rzeszowski, Skotnicki, Wielowiejski
PRUS III

Wybrane nazwiska:
Bogdański, Dawidowski, Dobrzyniecki, Jabłonowski, Łosowski, Miński, Mlącki, Młocki, Mroczkowski, Napiórkowski, Opacki, Osowiński, Pruszkowski, Rudziński, Skowroński, Słucki
RADWAN

Wybrane nazwiska:
Brandys, Braniecki, Dobrosielski, Dostojowski, Kowalewski, Pakosławski, Pełka, Radwański, Radziszewski, Rakowski, Rybiński, Stanisławski, Wierzbicki, Wołodkiewicz, Zebrzydowski
STARYKOŃ

Wybrane nazwiska:
Czartoryski, Gorzycki, Hynek, May, Nahojowski, Nawojewski, Szafraniec, Wielopolski
SZRENIAWA

Wybrane nazwiska:
Kmita, Kurowski, Kurzewski, Lipski, Lubomirski, Lubowicki, Oraczewski, Pisarski, Poniatowski, Sobieński, Stadnicki, Tęgoborski, Wieruski, Wilkowski, Żmigrodzki, Żmijewski
ŚLEPOWRON

Wybrane nazwiska:
Bogusławski, Horodyński, Jastrzębski, Krasiński, Krukowski, Kossakowski, Pułaski, Rembowski, Suchodolski, Symborski
TARNAWA

Wybrane nazwiska:
Borucki, Broniewski, Gałęzowski, Kleczkowski, Malczewski, Sinicki, Stryjeński, Tarczewski, Targowicki, Tudorowiecki, Zajączkowski
TOPÓR

Wybrane nazwiska:
Balicki, Boguski, Boratyński, Brzozowski, Jakubowski, Jasiński, Jezierski, Kamiński, Konarski, Koryciński, Krasnopolski, Matuszewski, Ossoliński, Ostrowiecki, Rabsztyński, ech, Tarło, Tarnowiecki, Tęczyński, Żegota
TRĄBY

Wybrane nazwiska:
Brzeziński, Dawidowicz, Iwaszkiewicz, Jordan, Radziwiłł, Rozwadowski
WIENIAWA

Wybrane nazwiska:
Bognarewicz, Brodnicki, Bronisz, Chmielewski, Długosz, Leszczyński, Szczepanowski, Węgierski, Wieniawski, Wojski, Zadorski
ZADORA

Wybrane nazwiska:
Bartoszewski, Bąk, Brohomir, Bychowski, Hołowczyc, Karwowski, Kieżgajło, Lanckoroński, Łączkowski, Majewski, Marszałkowicz, Przecławski, Zawisza, Życieński

(c) 2001-2024 bd - Kontakt - Polityka Prywatności
Wszelkie prawa do własnych zdjęć i tekstów zastrzeżone, nie mogą być one wykorzystywane bez mojej zgody. Nie udzielam pozwolenia na kopiowanie opisów.