Herby

herbarze, heraldyka

Herb to znak dziedziczny w rodzie szlacheckim, używany jako pieczęć, umieszczany na chorągwiach, tarczach, budynkach. Nazwa pochodzi z języka niemieckiego "Erbe" - dziedzictwo.
Rodowód herbu wywodzi się z wczesnośredniowiecznych symboli rycerskich. Każdy oddział wojskowy musiał bowiem mieć jakiś znak rozpoznawczy, podobnie jak jest to dzisiaj. Podczas walki znaki takie służyły do odróżniania "swoich" rycerzy od wrogich. Dlatego malowano je na tarczach bojowych, gdzie były dobrze widoczne.
Z czasem znaki drużyn rycerskich stawały się znakami rodowymi, więc jednym herbem może się pieczętować wiele rodzin. Do najbardziej rozpowszechnionych na polskich ziemiach herbów należą: Jastrzębiec, Nałęcz, Awdaniec, Jelita, Lis - każdym z nich posługiwało się po kilkaset rodzin. Szlachta tego samego herbu zwracała się do siebie per "stryjcu". Można bowiem założyć, iż rody tym samym herbie miały wspólne pokrewieństwo w przeszłości, ale nie było to regułą. Wspólne herby odróżniają Polskę od krajów zachodniej Europy, gdzie każdy ród posiadał osobny herb. Inną charakterystyczną regułą obowiązują w naszym kraju było to iż herb nie przechodził wraz z dobrami na dziedziców spoza rodu zmarłego szlachcica.

W Polsce najwcześniejsze użycie herbów odnotowano na Śląsku w XIII stuleciu. Powszechność zyskały w wieku następnym. W sumie na kilkaset tysięcy rodów szlacheckich przypadało u nas szacunkowo 4000 - 5000 herbów (Francuzi mieli ich 20 tysięcy, a Niemcy aż 200 tysięcy!). Z tym że średniowiecznych (do XV wieku) naliczono tylko 270, reszta to twory późniejsze. Powstawały z chęci odróżnienia się poszczególnych linii rodowych, które zyskując na znaczeniu modyfikowały swój stary herb. Znak ten stał się bowiem oznaką prestiżu, więc potrzebny był symbol unikalny, nie "współużytkowany" z innymi rodzinami. Herby umieszczano na wszelkich fundowanych budowlach i przedmiotach jak np. naczynia liturgiczne. Wiele nowych herbów powstawało w procesie nobilitacji bogatych mieszczan i zasłużonych chłopów - żołnierzy. Nierzadkie były też przypadki błędnych przedstawień herbowych, które się utrwalały i stawały odrębnymi znakami.

Wygląd herbów w dawnej Polsce nie był regulowany przepisami czy ścisłymi zasadami. Wyjątkiem były herby wyższego duchowieństwa, które sformalizował kościół. Początkowo herb rycerski składał się z godła i tarczy, potem wzbogacano go o dodatkowe elementy jak hełm, wieńczący go klejnot, korona rangowa, trzymacze, postument itp. Herby kościelne posiadały z kolei szereg wyróżniających elementów jak np. kapelusz, paliusz, pastorał, mitra, biret, chwosty (frędzle). Ich obecność, liczba i kolor pozwalały precyzyjnie określić funkcje pełnione przez daną osobę.
Tarcza herbowa bywała dzielona, aby pomieścić większą liczbę herbów (tzw. herb złożony). Zwykle spotyka się podział na 4 lub 5 pól. Robili tak najpierw władcy, którzy oznaczali (np. na pieczęciach) swoje najważniejsze terytoria, potem również szlachta, chcąca podkreślić więzy krwi. Przedstawiano więc prócz herbu rodowego również herby przodków jego posiadacza lub małżonki.

Już w średniowieczu starano się prowadzić "ewidencję" herbów. Takie zestawienie (w formie rysunków i opisów) zwane jest herbarzem. W Europie jednym z najstarszych i najpopularniejszych był herbarz Gelrego z 2. poł. XIV wieku. Zawierał 22 herby polskie (spośród 1755 europejskich). Pierwszy polski herbarz wykonał 100 laty później kronikarz Jan Długosz. Dzieło pt. "Insignia seu Clenodia" zawierało opis 71 herbów rycerskich. Choć nie przedstawiało rysunków herbów, jest bardzo cenne, bo autor wzbogacił je o zestawienie genealogii rodów, a to nie było częste na zachodzie Europy.

Oprócz herbów rodowych istniały herby królewskie, ziemskie, miejskie, kościelne. Obecnie herby posiadają też różne organizacje i stowarzyszenia.
Miasta posługiwały się swoimi znakami na pieczęciach już od XIII stulecia. To z tych znaków powstały później herby. O ile herby miast królewskich były stałe, to miasta prywatne, posiadające w herbie symbolikę właściciela, wraz z przejściem w inne ręce, zmieniały również herb. W okresie międzywojennym polskie władze oficjalnie zatwierdziły 104 herby miejskie.

Herby są przedmiotem badań naukowych. Ich rozwojem, znaczeniem, zasadami kształtowania zajmuje się gałąź historii zwana heraldyką. Za ojca heraldyki polskiej (a także czeskiej) uważa się Bartosza Paprockiego, który w 1584 r wydał dzieło "Herby rycerstwa polskiego". Zasłużonym heraldykiem był również jezuita Kasper Niesiecki (XVIII w.) i Joachim Lelewel (XIX w.) i Adam Fredro-Boniecki (XIX/XX w.).





Poniżej wybrane herby związane z bardziej znaczącymi polskimi rodami rycerskimi/szlacheckimi