Iłża

Średniowieczny zamek biskupi, później rozbudowany

Niektórzy badacze uważają, iż początki zamku sięgają końca XIII wieku, gdy w drewnianym grodzie wzniesiono murowaną, cylindryczną wieżę. Nie zostało to jednak w pełni dowiedzione. Pewne jest natomiast, że całkowitej przebudowy grodu w zamek dokonał w I połowie XIV wieku biskup krakowski Jan Grot. Rezydencja była główną siedzibą administracyjno-sądową na sporym obszarze będącym we władaniu biskupów krakowskich.

Biskup kontra król Budowniczy zamku w Iłży bp Jan Grot rozpoczynał karierę u króla Władysława Łokietka. Jego wiedzę i gruntowne wykształcenie m.in. na uczelni w Bolonii, docenił także Kazimierz Wielki, który wysłał go na rokowania z Krzyżakami do Awinionu. Wkrótce jednak stracił przychylność królewską z powodu prowadzenia własnej polityki nie uzgodnionej z monarchą, a także sporu o płacenie dziesięciny. Biskup rzucił na Kazimierza Wielkiego klątwę, przez co musiał się odsunąć się od wielkiej polityki i schronić w swoim zamku w Iłży. Król wysłał bowiem rycerstwo, aby pojmało krnąbrnego biskupa, jednak nie udało im się sforsować murów tutejszej warowni.

lata 1327-1347 - budowa zamku murowanego
1334 r. - pierwsza wzmianka w dokumentach o zamku w Iłży
ok. poł. XIV w. - wojska króla Kazimierza Wielkiego bezskutecznie oblegały warownię
koniec XIV w. - bp Florian Mokrski otoczył Iłżę murem obronnym z wieżami, być może wzmocnił też zamek br /> I poł. XV w. - rozbudowa zamku o warowny wjazd z dwiema wieżami i mostem zwodzonym. Przypisuje się ją bp. Zbigniewowi Oleśnickiemu
II poł. XV w. - zamek w Iłży najechał brat cioteczny bp Oleśnickiego, Jan Krzyżanowski. Porwał on Jadwigę Księską, którą przeznaczono na żonę synowca Oleśnickiego
XVI w. - po wielkim pożarze zamek odbudował bp Jan Konarski
ok. 1560 r. - po gruntownej przebudowie przez bp Filipa Padniewskiego warownia iłżecka stała się piękną renesansową rezydencją otoczoną fortyfikacjami bastejowymi. Dawne przedzamcze zamienione zostało w zamek dolny. Nad całością wciąż górowała wieża - praktycznie jedyna pozostałość starej średniowiecznej twierdzy, ale z nowym zwieńczeniem w formie hełmu

Królowe i dostojnicy W 1410 r. na zamku Iłża zatrzymał się w drodze do Sandomierza król Władysław Jagiełło ze stryjecznym bratem żony hr. Hermanem Cylijakiem. Bywał tu jeszcze kilkakrotnie w latach 1420, 1424, 1452. Kazimierz Jagiellończyk odwiedził budowlę w drodze na swą koronację w 1501 r. 10 lat później bp Jan Konarski zaprosił na ucztę do Iłży króla Zygmunta Starego, hetmana koronnego Firleja i innych dostojników. W 1565 r. był tu nuncjusz papieski Commendoni, a w 1596 legat papieski kardynał Caetano z 300-osobowym orszakiem. W 1607 r. po bitwie pod Guzowem w warowni gościł Zygmunt III Waza. Stąd wyruszył dziękować Bogu za zwycięstwo na Święty Krzyż. W 1637 r. do iłżeckiego zamku przybyła arcyksiężna Cecylia Renata, przyszła małżonka króla Władysława IV Wazy. Król zjawił się również, ale incognito i początkowo niczym nie odróżniał się od reszty szlachty. Dopiero gdy uścisnął dłoń arcyksiężnej ta rozpoznała go i padła przed nim na kolana.

1618 r. - kolejna rozbudowa dokonana przede wszystkim przez bp Marcina Szyszkowskiego. Zamek górny zwieńczony został attyką, a wieża zyskała nowy hełm. Powstała wtedy kurtyna północna, basteja w narożniku północno-zachodnim oraz kilka budynków gospodarczych
1655 r. - podczas "potopu" Szwedzi zajęli bez problemu Iłżę. Sam zamek nie był broniony, lecz tylko miasto. Widać obiekt pełnił bardziej funkcję rezydencjonalną niż obronną. Rok później opuszczając Iłżę i idąc na Warszawę, spalili wszystko co tylko mogli. Dzieła zniszczenia dokończył w kolejnym roku książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy
od 1670 r. - po wielkich zniszczeniach zamek odbudowywali kolejni biskupi Andrzej Trzebicki, Jan Lipski, Andrzej Załuski, Kajetan Sołtyk
1782 r. - mieszczanie wybudowali na wzgórzu zamkowym zachowaną do dziś kaplicę
1789 r. - ówczesna lustracja mówi o złym stanie zamku Iłża: podłogi pogniłe, okna bez szyb, brak drzwi, piece rozwalone. Tylko dach był w miarę dobry, bo kładziony w roku 1782. W komnatach zamkowych nikt już nie mieszkał, a obiekt wykorzystywano w celach gospodarczych. W dawnym więzieniu pod basztą przechowywano smołę, na dziedzińcu znajdowały się 3 kurniki, 2 chlewy i 1 stajnia.
1791 r. - wschodnia część budowli została zniszczona przez pożar, co niedługo potem spotkało całą warownię
XIX w. - zaborcy austriaccy urządzili w ruinach szpital wojskowy. Później mieszkańcy Iłży uporządkowali kilka komnat i wykorzystywali je do zabaw publicznych. Podczas jednej z nich wybuchł pożar, który zniszczył zachowane jeszcze portrety kolejnych właścicieli zamku

Poeci Iłżę upodobali sobie również poeci. Na zamku często gościł Jan Kochanowski z pobliskiego Czarnolasu. Przyjaźnił się bowiem z bp Filipem Padniewskim i napisał tu nawet kilka fraszek. W 1. połowie XX wieku latem przyjeżdżał do Iłży Bolesław Leśmian. Pod wpływem piękna okolicy pisał swoje wiersze. Poznał tutaj także swą miłość Teodorę Lebenthal.

1873 r. - ruinę iłżecką na licytacji kupił Jan Tadeusz Lubomirski. Chciał powstrzymać dewastację zabytku, ale myślał również o jego odbudowie
1909 r. - jego syn Zdzisław Lubomirski przekazał obiekt Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie
1910 r. - pierwsze prace zabezpieczające ruiny, głównie wieży, pod kierunkiem Oskara Sosnkowskiego
ok. 1920 r. - na bastei powyżej kapliczki postawiono duży krzyż na cześć odzyskania niepodległości. Ruiny były pilnowane i bardzo dobrze utrzymane. Na zamku dolnym odbywały się zabawy
1927 r. - Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości sprzedało ruiny gminie Iłża
po 1939 r. - niemieccy okupanci wydzierżawili zamek niejakiemu Janowi Kuliukowi, który pasł tam krowy. Nastąpił okres dewastacji zabytku
1960 r. - basztę opasano dwiema obręczami wzmacniającymi. Później przeprowadzano szereg prac archeologicznych i konserwatorskich. W planach była odbudowa zamku, ale nie dokonano tego z powodu braku funduszy
2012 r. - rozpoczęto 3-letnie prace restauracyjne zamku górnego. Najpierw zajęto się południowym skrzydłem zamku, przylegającym bezpośrednio do baszty. Odbudowane skrzydło zostało zadaszone, a trzy pomieszczenia w nim się znajdujące wykorzystane do celów muzealnych i gospodarskich. W jednym z pomieszczeń znajduje się odkryta w 2010 roku w trakcie prac badawczych głęboka na 28 metrów studnia.
2014 r. - ruszył kolejny etap prac rewitalizacyjnych
2021 r. - na zamku biskupów krakowskich w Iłży rozpoczęto kolejne prace konserwatorskie, związane z zabezpieczeniem zabytku i jego uatrakcyjnieniem.
wrzesień 2022 r. - oficjalne otwarcie zamku po remoncie. Powstały 3 zadaszone komnaty z prezentacją multimedialną, gablotki z eksponatami, tarasy widokowe

Legendy i podania

Bibliografia