Plan wg J. Lewickiego
A - zamek górny, B- zamek dolny, C - wieża główna, D - filary mostu, E - resztki czworobocznej wieży przedbramnej, F - brama do zamku górnego, G- bastion bramny
iektórzy badacze uważają, iż początki zamku sięgają końca XIII wieku, gdy w drewnianym grodzie wzniesiono murowaną, okrągłą wieżę. Nie zostało to jednak w pełni dowiedzione. Pewne jest natomiast, że całkowitej przebudowy grodu w zamek dokonał w I poł. XIV wieku biskup krakowski Jan Grot. Rezydencja była główną siedzibą administracyjno-sądową na sporym obszarze będącym we władaniu biskupów krakowskich.
Biskup kontra król
Budowniczy zamku bp Jan Grot rozpoczynał karierę u króla Władysława Łokietka.
Jego wiedzę i gruntowne wykształcenie m.in. na uczelni w Bolonii, docenił także Kazimierz Wielki, który wysłał go na rokowania z Krzyżakami do Awinionu. Wkrótce jednak stracił przychylność królewską z powodu prowadzenia własnej polityki nie uzgodnionej z monarchą, a także sporu o płacenie dziesięciny. Biskup rzucił na Kazimierza Wielkiego klątwę, przez co musiał się odsunąć się od wielkiej polityki i schronić w swoim zamku w Iłży. Król wysłał bowiem rycerstwo, aby pojmało krnąbrnego biskupa, jednak nie udało im się sforsować murów tutejszej warowni.
|
lata 1327-1347 - budowa zamku murowanego
1334 r. - pierwsza wzmianka w dokumentach o zamku w Iłży
ok. poł. XIV w. - wojska króla Kazimierza Wielkiego bezskutecznie oblegały zamek
koniec XIV w. - bp Florian Mokrski otoczył miasto i zamek murem obronnym z wieżami
II poł. XV w. - zamek najechał brat cioteczny bp Zbigniewa Oleśnickiego, Jan Krzyżanowski. Porwał on Jadwigę Księską, którą przeznaczono na żonę synowca Oleśnickiego
XVI w. - po wielkim pożarze zamek odbudował bp Jan Konarski
ok. 1560 r. - po gruntownej przebudowie przez bp Filipa Padniewskiego zamek stał się piękną renesansową rezydencją otoczoną fortyfikacjami bastejowymi. Dawne przedzamcze zamienione zostało w zamek dolny. Nad całością wciąż górowała wieża - praktycznie jedyna pozostałość starej średniowiecznej warowni
Królowe i dostojnicy
W 1410 r. na zamku zatrzymał się w drodze do Sandomierza król Władysław Jagiełło ze stryjecznym bratem żony hr. Hermanem Cylijakiem. Bywał tu jeszcze kilkakrotnie w latach 1420, 1424, 1452. Kazimierz Jagiellończyk odwiedził zamek w drodze na swą koronację w 1501 r. 10 lat później bp Jan Konarski zaprosił na ucztę do Iłży króla Zygmunta Starego, hetmana koronnego Firleja i innych dostojników. W 1565 r. był tu nuncjusz papieski Commendoni, a w 1596 legat papieski kardynał Caetano z 300 osobowym orszakiem. W 1607 r. po bitwie pod Guzowem w zamku gościł Zygmunt III Waza. Stąd wyruszył dziękować Bogu za zwycięstwo na Święty Krzyż. W 1637 r. do iłżeckiego zamku przybyła arcyksiężna Cecylia Renata, przyszła małżonka króla Władysława IV Wazy. Król zjawił się również, ale incognito i początkowo niczym nie odróżniał się od reszty szlachty. Dopiero gdy uścisnął dłoń arcyksiężnej ta rozpoznała go i padła przed nim na kolana.
|
I poł. XVII w. - kolejna rozbudowa dokonana przede wszystkim przez bp Marcina Szyszkowskiego. Zamek górny zwieńczony został attyką, a wieża zyskała nowy hełm. Powstała wtedy kurtyna północna, basteja w narożniku północno-zachodnim oraz kilka budynków gospodarczych
1655 r. - podczas "potopu" Szwedzi zajęli bez problemu Iłżę. Sam zamek nie był broniony lecz tylko miasto. Widać obiekt pełnił bardziej funkcję rezydencjonalną niż obronną. Rok później opuszczając Iłżę i idąc na Warszawę, spalili wszystko co tylko mogli. Dzieła zniszczenia dokończył w kolejnym roku książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy
od 1670 r. - po wielkich zniszczeniach zamek odbudowywali kolejni biskupi Andrzej Trzebicki, Jan Lipski, Andrzej Załuski, Kajetan Sołtyk
1782 r. - mieszczanie wybudowali na wzgórzu zamkowym zachowaną do dziś kaplicę
1789 r. - ówczesna lustracja mówi o złym stanie: podłogi pogniłe, okna bez szyb, brak drzwi, piece rozwalone. Tylko dach był w miarę dobry, bo kładziony w roku 1782. W komnatach zamkowych nikt już nie mieszkał, a obiekt wykorzystywano w celach gospodarczych. W dawnym więzieniu pod basztą przechowywano smołę, na dziedzińcu znajdowały się 3 kurniki, 2 chlewy i 1 stajnia.
1791 r. - wschodnia część zamku została zniszczona przez pożar co niedługo potem spotkało całą warownię
XIX w. - zaborcy austriaccy urządzili w ruinach szpital wojskowy. Później mieszkańcy Iłży uporządkowali kilka komnat i wykorzystywali je do zabaw publicznych. Podczas jednej z nich wybuchł pożar, który zniszczył zachowane jeszcze portrety kolejnych właścicieli zamku
Litografia Napoleona Ordy z końca XIX wieku
Poeci
Iłżę upodobali sobie również poeci. Na zamku często gościł Jan Kochanowski z pobliskiego Czarnolasu. Przyjaźnił się bowiem z bp Filipem Padniewskim i napisał tu nawet kilka fraszek. W I poł. XX wieku latem przyjeżdżał do Iłży Bolesław Leśmian. Pod wpływem piękna okolicy pisał swoje wiersze. Poznał tutaj także swą miłość Teodorę Lebenthal.
|
1837 r. - ruiny na licytacji kupił Jan Tadeusz Lubomirski. Planował odbudować zamek
1909 r. - Zdzisław Lubomirski przekazał obiekt Towarzystwu opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie
1911 r. - pierwsze prace zabezpieczające ruiny
ok. 1920 r. - na bastei powyżej kapliczki postawiono duży krzyż na cześć odzyskania niepodległości. Ruiny były pilnowane i bardzo dobrze utrzymane. Na zamku dolnym odbywały się zabawy
po 1939 r. - niemieccy okupanci wydzierżawili zamek niejakiemu Janowi Kuliukowi, który pasł tam krowy. Nastąpił okres dewastacji ruin
1960 r. - basztę opasano dwiema obręczami wzmacniającymi. Później przeprowadzano szereg prac archeologicznych i konserwatorskich. W planach była odbudowa zamku, ale nie dokonano tego z powodu braku funduszy
2012 r. - rozpoczęto 3-letnie prace restauracyjne zamku górnego. Najpierw zajęto się południowym skrzydłem zamku, przylegającym bezpośrednio do baszty.
Odbudowane skrzydło zostanie zadaszone, a trzy pomieszczenia w nim się znajdujące zostaną wykorzystane do celów muzealnych i gospodarskich.
W jednym z pomieszczeń znajduje się odkryta w 2010 roku w trakcie prac badawczych głęboka na 28 metrów studnia.
2013 r. - wieża została zamknięta dla turystów, skrzydło przy baszcie zyskało już dach
2014 r. - ruszył kolejny etap prac rewitalizacyjnych
Obraz A. Schouppego z 1882 r.
Odkrycia archeologiczne
Kilkakrotne prace archeologiczne doprowadziły do odkrycia fundamentów budynku starościńskiego w północno zachodniej części zamku dolnego, a także bruku dziedzińcowego, kuchni, spiżarni i stajni. Natrafiono na kilka śladów pożarów, z których największy miał miejsce podczas "potopu" szwedzkiego.
Ze znalezisk należy wymienić kafle z różnych okresów, naczynia gliniane, przedmioty metalowe (sierp, okucia, zawiasy) oraz 6 monet.
Wykopaliska pozwoliły też odkryć znacznie starsze ślady działalności człowieka, takie jak narzędzia z krzemienia i kości zwierząt co znaczy, że nasi przodkowie polowali tu już kilkadziesiąt tysięcy lat temu.
|
egenda mówi iż zamek zbudowała księżna Odosława i jej rycerze. Okrutna to była kobieta. Przez lata rabunków i zbójowania zgromadziła ogromny majątek. Warownia miał służyć do ukrycia i bezpiecznego ich przechowywania. Dlatego też pod zamkiem kazała wykuć sieć korytarzy. Po latach podstarzała już księżna wyszła podczas jednej z jesiennych nocy na wysoką basztę i widok okolicy w świetle księżyca tak ją oczarował, iż zrobiła nieopatrzny krok i runęła w dół. Po tym fakcie dokładnie przeszukano cały zamek, a przede wszystkim podziemia, ale nie udało się odnaleźć skarbów Odosławy. Za to co roku na Boże Narodzenie, kto wejdzie na Górę Zamkową zobaczyć może otwarte wrota a za nimi wypełnione złotem skrzynie. Jeśli jednak spróbuje przekroczyć wrota zostaje za nimi zamknięty na zawsze. Któregoś dnia na Górę Zamkową zaciągnął swą matkę pewien chłopiec. Było akurat Boże Narodzenie i widok ośnieżonej okolicy był wspaniały. Naraz u podnóża baszty ujrzeli otwartą bramę i błysk kosztowności. Kobieta ruszyła w ich kierunku. Gdy już dochodziła do skrzyń usłyszała okropny śmiech i brama zamknęła się na głucho. Na próżno wołała swego synka i próbowała wyjść z otaczającej ją ciemności. W końcu usiadła i tak długo płakała, aż u stóp wzgórza utworzyło się jeziorko. Wypłynął z niego strumyk nazwany przez miejscowych Jej-łzą. Z czasem nazwę ta przejęła rozwijająca się tutaj osada. Potem nazwa uległa zmienia na Iłża.
