IłżaŚredniowieczny zamek biskupi
Możesz ocenić:
Iłża (woj. mazowieckie) - Średniowieczny zamek biskupi, później rozbudowany
 Zwyczaje zamkowe
Biskup Zbigniew Oleśnicki nakazał, aby w czasie pobytu na zamku w Iłży hierarchów kościelnych co wieczór na wieży grała orkiestra, a armaty oddawały ognistą salwę, co było znakiem do spoczynku po dziennej pracy. Msze w kaplicy zamkowej odbywały się codziennie o godz. 6 rano, a na obiad mogli przyjść wszyscy ubodzy jacy byli w tym czasie w okolicy. Bp Kajetan Sołtyk rozszerzył jeszcze te obyczaje o pieśń poranną odśpiewywaną przed mszą przez 20 młodzieńców na wieży.
|
Na wysokiej górze we wschodniej części miasta, stoją widoczne już z daleka ruiny potężnego niegdyś zamku biskupów krakowskich.
Pełnił on funkcję centrum administracyjnego dóbr biskupich i sądu grodowego dla ich poddanych, a później także siedziby starostwa.
Jego wizytówką jest dziś wysoka na 25 metrów cylindryczna wieża zadaszona czymś w rodzaju parasola. Praktycznie wszystkie zdjęcia pokazują tylko ją, ale pozostałości zamku jest tam znacznie więcej.
Całe założenie podzielone jest na zamek górny i dolny. Na dolnym widać niewielkie resztki murów obwodowych, 3 baszt w różnym stopniu zachowania i bastionu bramnego (beluardu). Niegdyś stały tam liczne drewniane budynki gospodarcze i dom starosty. Całość miała kształt nieregularny i otoczona była murem o długości ponad 400 m.
Zamek górny był oddzielony suchą fosą, posiadał kształt i wielkość dostosowane do warunków terenowych. Na owalnym planie wzniesiono trzy skrzydła zabudowy mieszkalnej,
wieżę od wschodu, od zachodu wieżę bramną oraz studnię na niewielkim dziedzińcu. Mur obwodowy tej części warowni miał 150 m długości.
Wieża posiadała grubość murów dochodzącą do 2,5 metra, zwieńczona była drewnianą izbicą, a po przebudowie w 1560 roku dekoracyjnym hełmem. Wraz z murem obwodowym i budynkiem w skrzydle północnym (dom główny) jest najstarszym XIV-wiecznym elementem zamku. Prócz typowych funkcji strażniczych była miejscem ostatniej obrony - wejście znajdowało się kilka metrów nad ziemią po drewnianych schodach, które można było szybko zniszczyć i prowadzić dalej obronę z niedostępnej baszty, nawet gdy wróg zdobył zamek.
Gotycka warownia w Iłży została w pełni ukształtowana w XV wieku, gdy umocniono wjazd wieżą bramną, kolejną nieco niższą wieżą przybramną oraz mostem w dwóch miejscach zwodzonym.
Wieża bramna posiadała 3 kondygnacje i była drugim pod względem wysokości obiektem na zamku. Wzmocniono ją dwiema mocnymi szkarpami.
Na jej piętrze mieściła się kaplica. Była ona otwierana w stronę miasta, tak by mieszkańcy mogli uczestniczyć u podnóża zamku w nabożeństwach odprawianych przez biskupów.
Z przekazów wiadomo, że cała kaplica była ozdobiona malowidłami. Najwyższa kondygnacja prawdopodobnie służyła do obsługi zwodzonego mostu.
Ok. 150 lat później warownię tę przebudowano na rezydencję renesansową. Powstały dalsze budynki mieszkalne na zamku górnym i obszerny zamek dolny z fortyfikacjami przystosowanymi do broni palnej. Również ta budowla została dokończona dopiero w następnym stuleciu, gdy utworzono nowy wjazd od wschodu, broniony nowoczesną fortyfikacją bastionową.
Rezydencja biskupów w Iłży była bogato wyposażona i dekorowana zarówno wewnątrz jak i z zewnątrz. Niestety nic z tego nie da się dziś zobaczyć. Można jedynie wejść na wieżę, skąd rozciąga się piękny widok na okolicę i ruiny oraz pochodzić pośród kamiennych murów wysokich na ok. 2-3 m. Widać też wgłębienie po studni i wejście do piwnic.
Aktualizacja
Po przeprowadzeniu na zamku górnym prac konserwacyjnych i restauracyjnych ta część warowni została nadbudowana. Powstały zadaszone komnaty z ekspozycją dotycząca dziejów warowni i prezentacją multimedialną, przywrócono głęboką na 25 metrów studnię zamkową. Ruiny posiadają też efektowną iluminację nocną, wycięto roślinność, zainstalowano drewniane tarasy widokowe. Jest więc dużo więcej do zwiedzania.
Ruiny zamku w Iłży od wschodu - akwarela Teodora Chrząńskiego z polowy XIX wieku - Albumy Stronczyńskiego
Opis Chądzyńskiego
W "Opisie miast starożytnych w ziemi sandomierskiej leżących" Chądzyńskiego czytamy o Iłży: Na zamku, na wysokiej wapiennej górze istnieją szczątki zamczyska, w którym w wiekach upłynionych chwilowo przemieszkiwali panowie Iłży, biskupi krakowscy, a częstokroć i królowie szukali spoczynku po mozolnych pracach dla dobra narodu podjętych. Rzuć okiem wędrowcze na te zgliszcza, staraj się poznać ich historyję, że nie ma nic na świecie trwałego, że duma z wielkości częstokroć gorzkie tylko wyradza wspomnienia. I zamek iłżecki był dumny z baszt działami najeżonymi, z mieszkańców złotem i diamentami strojonych, których w swych murach pomieszczał, a dzisiaj i z tego jest kontent, gdy pasterz siądzie na odłamku jego murów i na piszczałce rzewną dumkę zanuci lub gdy żebrak skryje się pod jego sklepieniem przed burzą".
|
Ruiny zamku w Iłży od zachodu - akwarela Teodora Chrząńskiego z polowy XIX wieku - Albumy Stronczyńskiego
Rysunek Czesława Thulliego z powiększonym fragmentem bramy głównej. Widok od strony północno-zachodniej. Jest to odrys z nieznanego dziś oryginału i najdokładniejszy widok zamku w Iłży.
Plan zamku Iłża wg J. Lewickiego. Na niebiesko najstarsze mury XIV-wiecznego zamku.
A - zamek górny, B - zamek dolny, C - wieża główna, D - skrzydło południowe, E - skrzydło zachodnie, F - najstarsze skrzydło północne (dom główny), G - wieża bramna do zamku górnego, H - relikty filarów mostu, I - wieża przedbramna, J - baszta-basteja południowo-zachodnia, K - bastion bramny, L - baszta-basteja zachodnia, M - baszta-basteja północno-zachodnia, N - kapliczka
| Historia, wydarzenia | |
Niektórzy badacze uważają, iż początki zamku sięgają końca XIII wieku, gdy w drewnianym grodzie wzniesiono murowaną, cylindryczną wieżę. Nie zostało to jednak w pełni dowiedzione. Pewne jest natomiast, że całkowitej przebudowy grodu w zamek dokonał w I połowie XIV wieku biskup krakowski Jan Grot. Rezydencja była główną siedzibą administracyjno-sądową na sporym obszarze będącym we władaniu biskupów krakowskich.
Iłża z zamkiem na grafice E. Dahlbergha podczas najazdu szwedzkiego w 1656 roku
Biskup kontra król
Budowniczy zamku w Iłży bp Jan Grot rozpoczynał karierę u króla Władysława Łokietka. Jego wiedzę i gruntowne wykształcenie m.in. na uczelni w Bolonii, docenił także Kazimierz Wielki, który wysłał go na rokowania z Krzyżakami do Awinionu. Wkrótce jednak stracił przychylność królewską z powodu prowadzenia własnej polityki nie uzgodnionej z monarchą, a także sporu o płacenie dziesięciny. Biskup rzucił na Kazimierza Wielkiego klątwę, przez co musiał się odsunąć się od wielkiej polityki i schronić w swoim zamku w Iłży. Król wysłał bowiem rycerstwo, aby pojmało krnąbrnego biskupa, jednak nie udało im się sforsować murów tutejszej warowni.
|
lata 1327-1347 - budowa zamku murowanego
1334 r. - pierwsza wzmianka w dokumentach o zamku w Iłży
ok. poł. XIV w. - wojska króla Kazimierza Wielkiego bezskutecznie oblegały warownię
koniec XIV w. - bp Florian Mokrski otoczył Iłżę murem obronnym z wieżami, być może wzmocnił też zamek
br /> I poł. XV w. - rozbudowa zamku o warowny wjazd z dwiema wieżami i mostem zwodzonym. Przypisuje się ją bp. Zbigniewowi Oleśnickiemu
II poł. XV w. - zamek w Iłży najechał brat cioteczny bp Oleśnickiego, Jan Krzyżanowski. Porwał on Jadwigę Księską, którą przeznaczono na żonę synowca Oleśnickiego
XVI w. - po wielkim pożarze zamek odbudował bp Jan Konarski
ok. 1560 r. - po gruntownej przebudowie przez bp Filipa Padniewskiego warownia iłżecka stała się piękną renesansową rezydencją otoczoną fortyfikacjami bastejowymi. Dawne przedzamcze zamienione zostało w zamek dolny. Nad całością wciąż górowała wieża - praktycznie jedyna pozostałość starej średniowiecznej twierdzy, ale z nowym zwieńczeniem w formie hełmu
Królowe i dostojnicy
W 1410 r. na zamku Iłża zatrzymał się w drodze do Sandomierza król Władysław Jagiełło ze stryjecznym bratem żony hr. Hermanem Cylijakiem. Bywał tu jeszcze kilkakrotnie w latach 1420, 1424, 1452. Kazimierz Jagiellończyk odwiedził budowlę w drodze na swą koronację w 1501 r. 10 lat później bp Jan Konarski zaprosił na ucztę do Iłży króla Zygmunta Starego, hetmana koronnego Firleja i innych dostojników. W 1565 r. był tu nuncjusz papieski Commendoni, a w 1596 legat papieski kardynał Caetano z 300-osobowym orszakiem. W 1607 r. po bitwie pod Guzowem w warowni gościł Zygmunt III Waza. Stąd wyruszył dziękować Bogu za zwycięstwo na Święty Krzyż. W 1637 r. do iłżeckiego zamku przybyła arcyksiężna Cecylia Renata, przyszła małżonka króla Władysława IV Wazy. Król zjawił się również, ale incognito i początkowo niczym nie odróżniał się od reszty szlachty. Dopiero gdy uścisnął dłoń arcyksiężnej ta rozpoznała go i padła przed nim na kolana.
|
1618 r. - kolejna rozbudowa dokonana przede wszystkim przez bp Marcina Szyszkowskiego. Zamek górny zwieńczony został attyką, a wieża zyskała nowy hełm. Powstała wtedy kurtyna północna, basteja w narożniku północno-zachodnim oraz kilka budynków gospodarczych
1655 r. - podczas "potopu" Szwedzi zajęli bez problemu Iłżę. Sam zamek nie był broniony, lecz tylko miasto. Widać obiekt pełnił bardziej funkcję rezydencjonalną niż obronną. Rok później opuszczając Iłżę i idąc na Warszawę, spalili wszystko co tylko mogli. Dzieła zniszczenia dokończył w kolejnym roku książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy
od 1670 r. - po wielkich zniszczeniach zamek odbudowywali kolejni biskupi Andrzej Trzebicki, Jan Lipski, Andrzej Załuski, Kajetan Sołtyk
1782 r. - mieszczanie wybudowali na wzgórzu zamkowym zachowaną do dziś kaplicę
1789 r. - ówczesna lustracja mówi o złym stanie zamku Iłża: podłogi pogniłe, okna bez szyb, brak drzwi, piece rozwalone. Tylko dach był w miarę dobry, bo kładziony w roku 1782. W komnatach zamkowych nikt już nie mieszkał, a obiekt wykorzystywano w celach gospodarczych. W dawnym więzieniu pod basztą przechowywano smołę, na dziedzińcu znajdowały się 3 kurniki, 2 chlewy i 1 stajnia.
1791 r. - wschodnia część budowli została zniszczona przez pożar, co niedługo potem spotkało całą warownię
XIX w. - zaborcy austriaccy urządzili w ruinach szpital wojskowy. Później mieszkańcy Iłży uporządkowali kilka komnat i wykorzystywali je do zabaw publicznych. Podczas jednej z nich wybuchł pożar, który zniszczył zachowane jeszcze portrety kolejnych właścicieli zamku
Zamek Iłża na litografii Napoleona Ordy z końca XIX wieku
Poeci
Iłżę upodobali sobie również poeci. Na zamku często gościł Jan Kochanowski z pobliskiego Czarnolasu. Przyjaźnił się bowiem z bp Filipem Padniewskim i napisał tu nawet kilka fraszek. W 1. połowie XX wieku latem przyjeżdżał do Iłży Bolesław Leśmian. Pod wpływem piękna okolicy pisał swoje wiersze. Poznał tutaj także swą miłość Teodorę Lebenthal.
|
1873 r. - ruinę iłżecką na licytacji kupił Jan Tadeusz Lubomirski. Chciał powstrzymać dewastację zabytku, ale myślał również o jego odbudowie
1909 r. - jego syn Zdzisław Lubomirski przekazał obiekt Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie
1910 r. - pierwsze prace zabezpieczające ruiny, głównie wieży, pod kierunkiem Oskara Sosnkowskiego
ok. 1920 r. - na bastei powyżej kapliczki postawiono duży krzyż na cześć odzyskania niepodległości. Ruiny były pilnowane i bardzo dobrze utrzymane. Na zamku dolnym odbywały się zabawy
1927 r. - Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości sprzedało ruiny gminie Iłża
po 1939 r. - niemieccy okupanci wydzierżawili zamek niejakiemu Janowi Kuliukowi, który pasł tam krowy. Nastąpił okres dewastacji zabytku
1960 r. - basztę opasano dwiema obręczami wzmacniającymi. Później przeprowadzano szereg prac archeologicznych i konserwatorskich. W planach była odbudowa zamku, ale nie dokonano tego z powodu braku funduszy
2012 r. - rozpoczęto 3-letnie prace restauracyjne zamku górnego. Najpierw zajęto się południowym skrzydłem zamku, przylegającym bezpośrednio do baszty.
Odbudowane skrzydło zostało zadaszone, a trzy pomieszczenia w nim się znajdujące wykorzystane do celów muzealnych i gospodarskich.
W jednym z pomieszczeń znajduje się odkryta w 2010 roku w trakcie prac badawczych głęboka na 28 metrów studnia.
2014 r. - ruszył kolejny etap prac rewitalizacyjnych
2021 r. - na zamku biskupów krakowskich w Iłży rozpoczęto kolejne prace konserwatorskie, związane z zabezpieczeniem zabytku i jego uatrakcyjnieniem.
wrzesień 2022 r. - oficjalne otwarcie zamku po remoncie. Powstały 3 zadaszone komnaty z prezentacją multimedialną, gablotki z eksponatami, tarasy widokowe
Zamek w Iłży na obrazie A. Schouppego z 1882 r.
Odkrycia archeologiczne
Kilkakrotne prace archeologiczne na terenie zamkowym w Iłży doprowadziły do odkrycia fundamentów budynku starościńskiego w północno zachodniej części zamku dolnego, a także bruku dziedzińcowego, kuchni, spiżarni i stajni. Natrafiono na kilka śladów pożarów, z których największy miał miejsce podczas "potopu" szwedzkiego.
Ze znalezisk należy wymienić kafle z różnych okresów, naczynia gliniane, przedmioty metalowe (sierp, okucia, zawiasy) oraz 6 monet.
Wykopaliska pozwoliły też odkryć znacznie starsze ślady działalności człowieka, takie jak narzędzia z krzemienia i kości zwierząt co znaczy, że nasi przodkowie polowali tu już kilkadziesiąt tysięcy lat temu.
|
| Legendy i podania | |
Legenda mówi, iż zamek zbudowała księżna Odosława i jej rycerze. Okrutna to była kobieta. Przez lata rabunków i zbójowania zgromadziła ogromny majątek. Warownia miał służyć do ukrycia i bezpiecznego ich przechowywania. Dlatego też pod zamkiem kazała wykuć sieć korytarzy. Po latach podstarzała już księżna wyszła podczas jednej z jesiennych nocy na wysoką basztę i widok okolicy w świetle księżyca tak ją oczarował, iż zrobiła nieopatrzny krok i runęła w dół. Po tym fakcie dokładnie przeszukano cały zamek, a przede wszystkim podziemia, ale nie udało się odnaleźć skarbów Odosławy. Za to co roku na Boże Narodzenie, kto wejdzie na Górę Zamkową zobaczyć może otwarte wrota, a za nimi wypełnione złotem skrzynie. Jeśli jednak spróbuje przekroczyć wrota zostaje za nimi zamknięty na zawsze. Któregoś dnia na Górę Zamkową zaciągnął swą matkę pewien chłopiec. Było akurat Boże Narodzenie i widok ośnieżonej okolicy był wspaniały. Naraz u podnóża baszty ujrzeli otwartą bramę i błysk kosztowności. Kobieta ruszyła w ich kierunku. Gdy już dochodziła do skrzyń usłyszała okropny śmiech i brama zamknęła się na głucho. Na próżno wołała swego synka i próbowała wyjść z otaczającej ją ciemności. W końcu usiadła i tak długo płakała, aż u stóp wzgórza utworzyło się jeziorko. Wypłynął z niego strumyk nazwany przez miejscowych Jej-łzą. Z czasem nazwę ta przejęła rozwijająca się tutaj osada. Potem nazwa uległa zmianie na Iłża.
Zamek Iłża na pocztówce z roku 1908
Jest jeszcze inna legenda, choć kończy się podobnie. Pewnego razu, gdy teren Iłży porastała jeszcze puszcza, przybyła tu stara królowa i rozkazała na wzgórzu wybudować zamek. Trudno tam było o wodę, wywiercono więc w skale bardzo głęboką studnię. Mówiono, że królowa chciała opłakiwać śmierć męża, ale ona wyprawiała wystawne uczy i obmyślała plany pozbycia się znienawidzonej synowej, którą królewicz poślubił wbrew jej woli. W końcu wraz z czarownikiem uknuła okrutną intrygę. Wysłała do młodego króla posłańca, iż tęskni za rodziną i prosi o odwiedziny. Król przybył wraz z małżonką myśląc, że to zakończy niesnaski z matką. Niebawem jednak dostał wiadomość o pilnej naradzie i musiał opuścić zamek, ale na prośbę matki pozostawił przy niej żonę. Teraz zgodnie z planem czarownik rzucił na nią zaklęcie i zamienił w białą kaczkę. W takiej postaci królewna została wrzucona do studni zamkowej. Nieszczęśliwa kaczka tak długo roniła łzy, aż ich potok rozmył skały i wypłynął u stóp wieży jako strumyk. Kaczka również wypłynęła z prądem na powierzchnię a tam anioł odmienił ją z powrotem w dziewczynę i przywiódł wprost w ramiona króla. Wtedy stara królowa została zamieniona w czarną kaczkę, a jej goście i słudzy we wrony i kruki. Zamek jej zaś zniszczony został przez wielką nawałnicę i pioruny, tylko wieża się ostała. Strumyk, który wypływa u stóp Góry Zamkowej na pamiątkę królowej, z której łez powstał nazwali ludzie "Jej łza". Z czasem nazwę przerobiono na Iłżę.
Do dzisiaj ludowa ceramika w Iłży zdobiona jest tzw. łezkami, czyli wieloma warstwami podłużnych kropel wyglądających niczym łzy królowej lub kobiety szukającej swego dziecka z przedstawionych legend.
Stara pocztówka z widokiem zamku w Iłży w 2. połowie XIX wieku
ADRES I KONTAKT
Zamek Biskupów Krakowskich - ul. Podzamcze, Iłża
CZAS
Z centrum miasta lub parkingu miejskiego idzie się 5 minut. Oglądnięcie ruin zajmuje ok. 50 minut.
WSTĘP
Zamek dolny jest dostępny bezpłatnie i codziennie od godz. 06:00 do 22:00. Wieża oraz zamek górny od kwietnia do listopada i płatne - 10 zł (5 zł ulg.) Bilet rodzinny (2+2) 24 zł. Godziny otwarcia w sezonie 10:00-17:00, w weekendy dłużej.
Ponieważ informacje o godzinach otwarcia, a przede wszystkim cenach biletów szybko się dezaktualizują, sprawdź je na stronie oficjalnej opisywanego zamku/dworu:
Zamek w Iłży
dodatkowe informacje
Ruiny zamku Iłża w 1836 r. Staloryt wg rysunku Ales, pochodzący z dzieła Leonarda Chodźko "La Pologne historique..."
Południowa część woj. mazowieckiego. 27 km na południe od Radomia, 33 km na północ od Ostrowca Świętokrzyskiego. Zobacz na mapie.
Miejscowość leży przy drodze krajowej między Radomiem a Rzeszowem, tak więc z dojazdem nie ma problemu.
Ruiny są widoczne z daleka. Wejście do nich znajduje się przy wąskiej ulicy odchodzącej z głównej drogi przy zakręcie pod Górą Zamkową. Samochód można zaparkować u podnóża tej góry.
Współrzędne geograficzne: Otwórz w: Google Maps, Bing Maps, Openstreet Maps
format D (stopnie): N51.16230833°, E21.24091944°
format DM (stopnie, minuty): 51° 9.7384998'N, 21° 14.4551664'E
format DMS (stopnie, minuty, sekundy): 51° 09' 44.31''N, 21° 14' 27.31''E Zdjęcie ruin zamku iłżeckiego z okresu międzywojennego H. Poddębskiego
Bednarczyk Adam - Dzieje zamku iłżeckiego
Guerquin Bohdan - Zamki w Polsce
Jurasz Tomasz - Zamki i ich tajemnice
Kaczyńscy Izabela i Tomasz - Polska - najciekawsze zamki
Kajzer Leszek, Kołodziejski Stanisław, Salm Jan - Leksykon zamków w Polsce
Kuczyński Janusz - Zamki województwa kieleckiego
Rogiński Ryszard - Zamki i twierdze w Polsce - historia i legendy
Sypkowie Agnieszka i Robert - Zamki i warownie ziemi sandomierskiej
Zdjęcie lotnicze z lat międzywojennych
Klikając w zdjęcie otrzymasz jego powiększenie w nowym oknie. Okno to można zamknąć kliknięciem w dowolny punkt POZA zdjęciem. |
|
Zamek Biskupów Krakowskich - ul. Podzamcze, Iłża
