Janowiec

Bastejowy zamek magnacki

Janowiec na obrazie A. W. Malinowskiego z 2. połowy XIX wieku

Zamek i miasto Janowiec w połowie XVII w. na rysunku E. Dahlbergha, szwedzkiego kartografa z czasu "potopu"

Drzeworyt z zamkiem Janowiec na rycinie z Tygodnika Ilustrowanego, 1866 r.

Plany i rekonstrukcje

Plan zamku Janowiec wg T. Augustynka. 1 - budynek bramny, 2 - szyja przedbramia, 3 - fosa, 4 - most, 5 - baszta płd.-wsch. (pierwotnie baszta puntone), 6 - pałac A. Firleja - amfilada południowa, część wschodnia 7 - wieża mieszkalna południowa na podwalu, 8 - pałac Tarłów - amfilada południowa, część zachodnia, 9 - wieża zachodnia (F. Krasińskiej), 10 - apartament zachodni, 11 - mur obronny północny, 12 - Dziedziniec Mały, 13 - kaplica ze studnią, 14 - krużganki, 15 - wieża mieszkalna północna (rozebrana w XVII w.), 16 - zabudowa czeladna, 17 - dom północny - muzeum, 18 - Dziedziniec Wielki, 19 - Wielka Basteja, 20 - skrzydło wschodnie, 21 - wieża na podwalu.


Pierwotny zamek w Janowcu z początku XVI wieku wg T. Augustynka z 1994 r.


Rekonstrukcja zamku w Janowcu z 3. ćwierci XVI wieku wg T. Augustynka z 1994 r.
Źródło: Domy Pańskie na Lubelszczyźnie, Irena Rolska-Boruch, KUL 2003

Budowę zamku w Janowcu rozpoczął w 1. połowie XVI w. Mikołaj Firlej herbu Lewart, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski. Jego dzieło kontynuował syn Piotr, wojewoda lubelski. Jako budulec wykorzystano kamień i cegłę. Wcześniej, gdy właścicielem tych ziem był ród Janowieckich, także mógł istnieć tu jakiś obiekt obronny.

Przegrany zamek W II poł. XVIII wieku zamkiem władał książę Marcin Lubomirski. Była to barwna postać mająca w swoim życiorysie pobyt w więzieniu, dezercję, rozbójnictwo, walki w wojsku pruskim, udział w konfederacji barskiej, zarządzanie teatrem warszawskim, piastowanie wysokich stanowisk za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i dowództwo gwardii Jakuba Franka - przywódcy popularnej sekty żydowskiej uznającej chrzest. Jednakże tym co doprowadziło go do zguby był hazard. Namiętnie grywał w karty, głównie w Faraona i to na najwyższe stawki. Grał zawsze uczciwie, stąd zwykle przegrywał z różnymi szulerami. W ten sposób stracił cały majątek, w tym zamek w Janowcu na rzecz Mikołaja Piaskowskiego (który również był hazardzistą i niedługo potem sam doszczętnie się spłukał) oraz Pałac pod Blachą w Warszawie. Wbrew temu co wzmiankowane jest w niektórych publikacjach raczej nie przegrał zamku w jednej partii, czy podczas jednej nocy, lecz majątek został przejęty za długi.

1537 r. - ukończono budowę zamku. Zajmował on całe wzgórze i posiadał budynek bramny, który pełnił też funkcję mieszkalną i bastei, niewielką basztę na płd.-wsch., oraz dwie wieże po środku skrzydeł północnego i południowego także o funkcjach mieszkalno-obronnych. Od strony wschodniej wykopano fosę ponad którą przebiegał most. Całość otaczał mur
II poł. XVI w. - Andrzej Firlej - syn Piotra, przebudował warownię w renesansową rezydencję. Zatrudnił do tego słynnego włoskiego architekta Santi Gucciego. Dobudowano kilka budynków mieszkalnych, m.in. pałac przy południowym skrzydle, mury ozdobiono attyką, wzniesiono Wielką Basteję, budynek bramny pomalowano w ciemnoczerwone pasy. Zamek posiadał wtedy 2 dziedzińce, 7 wielkich sal i 98 komnat

Kilka znaczących wydarzeń Zamek janowiecki wielokrotnie był miejscem ważnych wydarzeń historycznych i odwiedzin znaczących postaci. W drugiej poł. XVI w. wielokrotnie przebywał w nim Jan Kochanowski, który przyjaźnił się z Andrzejem Firlejem. Na początku XVII w. natomiast właśnie pod tą warownią doszło do pojednania między wojewodą krakowskim Mikołajem Zebrzydowskim, który wywołał rokosz a królem Zygmuntem III Wazą. W 1672 r. gdy hetman wielki koronny Jan Sobieski usiłował zebrać wojsko do obrony kraju przed najazdem turecko-tatarskim, w Janowcu przebywał król Michał Korybut Wiśniowiecki. Przybył tu z całym orszakiem, ucztował i zbierał pospolite ruszenie, nie po to jednak aby wesprzeć nim Sobieskiego, lecz w obawie o swoje życie zagrożone rzekomo przez opozycję z hetmanem na czele. Robił ponadto wszystko żeby pozbawić hetmana wojska. W najazd turecko-tatarski nie wierzył, a walki bardzo nielicznych oddziałów Sobieskiego z Tatarami uważał za zmyślone. Tymczasem ten, pomysłowo organizując szybkie podjazdy niszczące zgrupowania wojsk tatarskich zdołał uwolnić blisko 80 tysięcy ludzi z Jasyru i zahamować inwazje wielokrotnie liczniejszej armii! Gdy było już po wszystkim król Wiśniowiecki triumfalnie opuścił zamek w Janowcu. Przedtem dużymi kosztami i nakładem prac okolicznej ludności kazano zbudować na jego cześć specjalny most na Wiśle, który zaraz po przejeździe orszaku królewskiego zawalił się. Natomiast w 1716 r., w czasie wojny domowej król August II wydał w Janowcu rozkaz ustąpienia Sasów z kraju.

1593 r. - kolejnymi właścicielami Janowca zostali Tarłowie. Postawili oni budynek, który widać po prawej stronie wejścia do zamku - między bramą a Wielką Basteją i ozdobili go malowidłami piechurów. Ich dziełem są też zabudowania czeladne we wnęce w północnym skrzydle zamku. Tylko ten budynek wyszedł poza pierwotną line murów zamku Firlejów. Poza tym w skrzydle południowo zachodnim wybudowali amfiladę czyli szereg komnat połączonych ze sobą przejściami na jednej osi oraz dwie cylindryczne baszty przy skrzydle południowym: zachodnią i wschodnią.
ok. 1654 r. - zamek przejęli Lubomirscy i postawili w nim kaplicę, prawdopodobnie zaprojektowaną przez goszczącego na ich dworze włoskiego architekta Tylmana z Gameren
1655 r. - Szwedzi pod dowództwem Karola Gustawa zniszczyli i ogołocili zamek. Lubomirscy odbudowali go jednak
lata 1727-1761 - pod wpływem Anny Zofii z Ożarowskich, żony Antoniego Lubomirskiego, w zamku Janowiec dokonano wiele przeróbek, m.in. w elewacji południowej zamku, attyka została przebudowana, dodano dekoracje rokokowe,
1783 r. - zamek od Lubomirskich przejął Mikołaj Piaskowski, późniejszy przeciwnik Konstytucji 3 Maja i targowiczanin
1791 r. - następnym właścicielem był Jan Potocki
lata 1809-1813 - zamek był w tym okresie niszczony przez wojska austriackie i rosyjskie. Zaczęto czerpać z niego materiał budowlany pod inne budowle
1810 r. - następnymi właścicielami przez 75 lat była rodzina Osławskich, a potem August Zawisza i ponownie na dłużej Ćwirko-Godyccy. Zamek był już ruiną bez dachów
1914 r. i 1944 r. - kolejne zniszczenia Janowca nastąpiły podczas obu wojen światowych
koniec lat 20 XX w. - Ćwirko-Godyccy rozparcelowali swój majątek. Janowiec kupiła pochodząca z Wielkopolski Paulina Wiktoria Ewa z Zielonków Zieleniewska
1928 lub 1931 r. - zamek odkupił od niej Leon Kozłowski i był jego właścicielem przez blisko 50 lat
1944 r. - okolice Janowca były miejscem zaciętych walk sowiecko-niemieckich. W zajętym przez Niemcy zamku funkcjonował punkt obserwacyjny. Potem budowlę zajęli sowieci.
1975 r. - Kozłowski sprzedał zamek Muzeum w Kazimierzu Dolnym
1976 r. - rozpoczęto prace archeologiczne, przez następne lata wykonano 55 wykopów. Badaniami kierowały m.in. Maria Sydoruk i Maria Supryn. Wkrótce w pustym parku zamkowym rozpoczęto tworzenie zespołu dworskiego na bazie budowli przenoszonych z okolicznych wsi.
1983 r. - otwarto muzeum wnętrz we dworku ze wsi Moniaki
lata 90 XX w. - zostały rozpoczęte zaplanowane na bardzo długi okres prace konserwacyjno - restauratorskie. W zamku mają funkcjonować: hotel, restauracja, estrada i lapidarium.
1995 r. - zakończono zagospodarowywanie otoczenia zamku. Powstało ogrodzenie, w parku wyleczono starodrzew, wytyczono ścieżki, parking, wycięto drzewa na zboczach wzgórza zamkowego
1998 r. - odbudowano 3/4 budynku północnego z przeznaczeniem na muzeum