Możesz ocenić: Jawor (woj. dolnośląskie) - Średniowieczny zamek książęcy, później rozbudowany
Opis i stan obecny
Olbrzymia bryła zamku w Jaworze stoi w południowo-zachodnim krańcu starego miasta nad Nysą Szaloną. Jednak, mimo że miasto jest przyjaźnie nastawione do turystów - są tablice informacyjne i znaki kierujące do różnych zabytków, to próżno szukać informacji o zamku.
Nic w tym dziwnego, bo w obecnym stanie warownia chluby miastu nie przynosi i widać władze doszły do wniosku, iż lepiej pomijać milczeniem jej istnienie. Jest to karygodne zaniedbanie, ale z drugiej strony fundusze potrzebne do restauracji tak potężnego obiektu musiałyby być ogromne. Dla chcącego nie ma jednak nic trudnego (vide sukcesywny remont klasztoru w Lubiążu).
Widzimy więc obiekt w połowie opuszczony, w połowie zamieniony na mieszkania i zajmowany przez jakieś warsztaty, magazyny, punktu usługowe, a nawet instytucje publiczne.
Całość jest szpetnie odrapana i przekształcona, wszędzie brud i śmieci, powybijane szyby etc.
Rezydencja godna cesarza
Starosta prowincji jaworsko - świdnickiej hrabia Otton von Nostitz podjął próbę upodobnienia zamku w Jaworze do rezydencji cesarskiej w Wiedniu. Trudno dziś stwierdzić na ile mu się to udało. Wiadomo, że długo nie cieszył się swoją rezydencją, bo wkrótce po zakończeniu prac zmarł. Zgromadził jednak w zamku cenną kolekcję starodruków i dzieł sztuki. Najcenniejsze egzemplarze przechowywane były na 3. kondygnacji skrzydła zachodniego. Należał do nich m.in. rękopis "O obrotach sfer niebieskich" Mikołaja Kopernika i biblia Jana Gutenberga. Jak wiadomo dzieło to było wpisane na indeks i za posiadanie groziły surowe kary. Nostitz kupił go ok. 1660 roku od czeskiego filozofa i biskupa sekty braci czeskich Jana Amosa Komensky'ego, wygnańca który korzystał z polskiej gościnności, a jak się później okazało był agentem szwedzkim i robił co mógł aby doprowadzić do rozbiorów Rzeczpospolitej. Z kolei katolicki ród Nostitzów był nastawiony bardzo życzliwie do Polski, wiadomo, że wcześniej wspierał Polskę własnym oddziałem podczas wojny trzynastoletniej. Rękopis pozostawał w zamku do śmierci Ottona. Jego syn Wenzel nie szczególnie doceniał jego wartość i wywiózł go do Pragi, gdzie przeleżał w bibliotece aż do XX wieku. W 1956 roku Czesi przekazali go Polsce.
Należy pamiętać, że wielkość, a głównie wysokość zamku nie można uznać za w pełni oryginalną. Jest to skutek nadbudów i przekształceń budowli trwających od połowy XVIII wieku przez Prusaków. Utworzone przez nich więzienie zatarło ślady ważnej warowni, najpierw piastowskiego księstwa jaworskiego, a potem jaworsko - świdnickiego, które przeszło pod władanie Czech (zamek w Jaworze zawsze był jego główną siedzibą).
O ponurej przeszłości, nie tylko więzienia ale i miejsca kaźni przypomina pomnik na dziedzińcu, upamiętniający bojowniczki ruchu oporu z Francji i Norwegii
zamordowane na zamku przez Niemców. W ramach ówczesnej akcji zaprowadzania praworządności w Europie, oddziały Wehrmachtu deportowały jeńców na wschód. Kobiety głównie do Jawora, gdzie były męczone i zabijane wg standardów naszych postępowych i pacyfistycznych "przyjaciół" zza Odry.
Po II wojnie św. komuniści kontynuowali tę tradycję - torturowali i mordowali na zamku żołnierzy podziemia niepodległościowego.
Warownia jaworska była związana z Polską w sumie tylko przez 1,5 wieku, ale jej dzieje są o tyle ciekawie, że zaczynały się od niewielkiej wieży mieszkalno-obronnej, a zakończyły na wyjątkowo okazałym gmachu z kilkoma przybudówkami. Pierwotny budynek wieżowy miał wymiary zaledwie 6,3x7,6 m i zbudowany był z drewna na kamiennym fundamencie, ewentualnie na kamiennym przyziemiu. Obok stał jeszcze drewniany budynek gospodarczy, a całość otoczona była fosą i wałem.
Miejsce po tej wieży zostało zlokalizowane na dziedzińcu, przy wspomnianym pomniku. Grubość murów wynosiła tylko 65 cm. Jednak jeszcze w XIII wieku postawiono większy budynek wieżowy, w całości murowany o rozmiarach 10x11m, a grubość muru wzrosła do 110 cm. Warownię otoczono następnie murem obwodowym sprzężonym z fortyfikacjami miejskimi.
Na początku XIV wieku warownia składała się z głównego budynku od zachodu i gospodarczego od południa.
Skrzydło zachodnie postawiona na planie prostokąta 25x10 m. Była to budowla piętrowa z 2 wielkimi salami o sklepieniu kolebkowym na parterze. Ściany zewnętrzne były równocześnie murem obronnym i miały aż 2,5 m grubości oraz strzelnice.
Skrzydło południowe składało się z 6 pomieszczeń z osobnymi wyjściami na dziedziniec. Ten fakt jak i bliskość studni skłania do przypuszczeń, że był to budynek gospodarczy. Reszta zabudowy była drewniana.
Wjazd do warowni nie zmienił się od XIII wieku i tak jak dziś prowadził od wschodu (od XIX wieku istniała podwójna brama, ponieważ skrzydło wschodnie poprzedzono wtedy parterową dobudówką z nową neogotycką bramą). Od miasta zamek oddzielała fosa i wał.
W XVI wieku budowlę przystosowano do używania broni artyleryjskiej. Na przedłużeniu skrzydła południowego wzniesiono wielką basteję nadająca dziś zadziorności smutnej bryle zamku - więzienia. Niegdyś miała ona dwie lub trzy kondygnacje naziemne, w całości przystosowane do prowadzenia ognia z broni palnej. Dziś jest ona podwyższona, otwory strzelnicze zamurowane, a od wschodu przylega piętrowy budynek, lecz widać wyraźnie charakterystyczny mocno wydłużony kształt, identyczny jak w bastei miejskiej zwanej "Zamkiem Anioła" znajdującej się przy szkole niedaleko rynku. Widać, że obie powstały w tym samym czasie wg tego samego planu.
Następnie wzniesiono wysoką wieżę między skrzydłami zachodnim i południowym. Po umieszczeniu na niej zegara w końcu XVII wieku zwana była wieżą zegarową.
Dalszy stały rozwój zamku sprawił, że w II połowie XVI wieku plan całego założenia zyskał już podobny do dzisiejszą formę nieregularnego trójkąta z wewnętrznym dziedzińcem i ośmioboczną wieżą, a ostateczny kształt nadano 100 lat później podczas przebudowy barokowej.
Kolejne przebudowy, to już głównie zeszpecenia, nadbudowa istniejących budynków i dostawianie nowych od zewnątrz.
W bryle zamku Jawor można dostrzec 2 inne obiekty wieżo-podobne - cylindryczna na dziedzińcu mieszcząca klatkę schodową i czworoboczna na zewnątrz od północnego zachodu. To późniejsze dobudówki, bez funkcji obronnych.
W części wschodniej skrzydła południowego wyróżnia się budynek z wysokimi oknami, będący dawną kaplicą zamkową. Wejście do tego skrzydła z dziedzińca prowadzi przez portal z 1656 r.
Do rezydencji książęcej i starościńskiej w Jaworze należały także tereny od wschodu (cześć ul. Zamkowej i Chrobrego) stanowiące Podzamcze, a z drugiej strony w dole (ul. Dąbrowskiego) rozplanowane były ogrody zamkowe, dziś to miejskie targowisko.
Aktualizacja. Zamkiem zarządza Muzeum Regionalne. Można już zwiedzać jego fragment oraz wejść na 25-metrową wieżę z punktem widokowym.
Na poddaszu znajduje się wystawa poświęcona historii zamku, twórczości regionalnych artystów oraz jaworskie losy rękopisu Kopernika "O obrotach sfer niebieskich".
Zamek na rycinie z 1887 r.
Zdjęcie z lotniczego skanowania laserowego terenu zamkowego w Jaworze. A -zamek, B - wielka basteja, NS - rzeka Nysa Szalona
Plany i rekonstrukcje
Plan zamku Jawor wg J. Pilcha + własne dodatki. 1 - pierwsza wieża mieszkalno-obronna z drewna,
2 - druga wieża mieszkalno-obronna murowana,
A - dom główny - skrzydło zachodnie,
B - skrzydło południowe,
Bb - kaplica w skrzydle południowym,
C - wieża zegarowa,
D - wielka basteja,
E - dobudówka pruska do bastei z XIX w.,
F - neogotycka brama dobudowana w XIX w.,
G - przejazd bramny oryginalny,
H - wieża cylindryczna z klatką schodową,
I - skrzydło wschodnie,
J - parterowa przybudówka od wschodu z XIX w.,
K - miejsce po studni,
L - wieża północno-zachodnia,
M - skrzydło zachodnie.
Szwedzki plan Jawora z XVII w., widok od zachodu. 1 - zamek, 2 - brama Bolkowska, 3 - klasztor bernardynów, 4 - brama Strzegomska, 5 - brama Legnicka, 6 - kościół św. Marcina, 7 - rynek, 8 - brama Złotoryjska, 9 - rzeka Nysa Szalona, 10 - rzeka Młynówka
Plan Jawora z 1868 r. Zamek pod nr 24 w narożniku południowo-zachodnim
Plan miasta od północy z ok. połowy XVIII wieku wg F. B. Wernera. Zamek zaznaczony
Historia, wydarzenia
Pierwotna wieża mieszkalno-obronna, z której powstał z czasem zamek, zbudowana została w I połowie XIII w. Była to niewielka drewniana strażnica otoczona fosą i wałem przy brodzie na Nysie Szalonej.
Istnieją hipotezy, że teren zamku zajmował gród już w IX stuleciu.
Najstarszy widok Jawora z 1562 r. od strony dzisiejszej ulicy Głuchej autorstwa wrocławskiego malarza Jakuba Waltera. Zamek jeszcze bez wieży stoi po lewej stronie, między dwiema bramami. Widać najstarsze skrzydła południowe i zachodnie. Charakterystyczna jest nazwa miejscowości pisana po polsku - Jawor, a nie zniemczone "Jauer". Poniżej powiększenie
1224 r. - pierwsza wzmianka o jaworskiej warowni.
Jednak istnienie jaworskiej kasztelanii i przypisywanie jej rycerzowi Radosławowi z Bolesławca, powtarzane za literaturą niemiecką, jest obecnie kwestionowane przez niektórych badaczy jako błędna interpretacja starego dokumentu
1241 r. - zniszczenie miasta i zameczku przez Mongołów wracających spod Legnicy. Warownię odbudowano
1274 r. - Jawor stał się stolicą odrębnego księstwa wydzielonego z księstwa legnickiego przez Bolesława II Rogatkę dla syna Henryka. Ówczesny zameczek został więc rozbudowany - przy drewnianej wieży mieszkalnej postawiono większą, murowaną.
po 1280 r. - za panowania Bolka I zbudowano miejskie mury obronnych. Następnie fortyfikacje zamku (fosa i wał) zostały zastąpione grubym murem obronnym połączonym z fortyfikacjami miejskimi. Zamek zapewne też został rozbudowany, bo książę scalił swoje ziemie w rozległe księstwo jaworsko-świdnickie. Zamek jaworski był jego główną siedzibą w latach 1279-1287. W XIII-wiecznych dokumentach Bolko I zwany jest "książę Śląska", "książę z Jawora" i "pan na Jaworze".
1292 r. - przy okazji informacji o wybudowanym młynie pojawia się kolejna wzmianka o zamku
1301 r. - następnym księciem jaworsko-świdnickim został Bernard, syn Bolka I. Główną jego siedzibą był jednak Lwówek
1312 r. - po ponownym wydzieleniu księstwa jaworskiego dla Henryka I, władca ten panował już w miejscowym zamku, złożonym z dwóch prawdopodobnie 2-kondygnacyjnych budynków: zachodniego i południowego
1346 r. - po śmierci Henryka I, zjednoczonym ponownie księstwem jaworsko-świdnickim władał jego bratanek Bolko II Mały. Burgrabim zamku był Peczolde von Betschau, a od 1377 r. Gunther Rohnau
od 1392 r. - po śmierci małżonki Bolka II - Agnieszki (Agnes) księstwo przeszło pod rządy czeskie. Jawor zyskał tytuł miasta królewskiego, a za zamku przez kolejnych 350 lat rezydował starosta, czyli naczelnik prowincji jaworsko-świdnickiej. Pierwszym był Benesz z Chuśnika
Panorama Jawora na miedziorycie Fryderyka Kühna z 1615 r. 4 - zamek, 11 - furta do zamkowych ogrodów. Obok 1 - kościół św. Marcina, 2 - wieża ratusza. Poniżej powiększenie zamku
Bunt na zamku
15 maja 1527 roku w zamku Jawor doszło do głośnej awantury wywołanej przez dużą grupę chłopów z pobliskich Piotrowic.
Domagali się oni uwolnienia protestanckiego kaznodziei, którego aresztowano z rozkazu starosty Hansa von Zedlitza za przejście z katolicyzmu na luteranizm i złamanie celibatu. Chłopi wdarli się do komnaty starosty uzbrojeni w długie noże i pobili zarówno jego jak i służbę. Prowodyrów zajścia ścięto w Świdnicy, reszta napastników ocalała dzięki wstawiennictwu burmistrza miasta. Mieszkańcy Piotrowic musieli się jednak ukorzyć przed starostą, idąc na klęczkach ze świecami w rękach od bramy strzegomskiej aż do zamku błagając o wybaczenie. Za karę nie mogli też używać sprawnych, naostrzonych noży przez okres 10 lat, stąd powiedzenie "ostry jak piotrowicki nóż". Najnowsze badania traktują jednak część tej opowieści jako legendę i propagandę protestantów. W rzeczywistości powody buntu były inne - chodziło o wysokość pańszczyzny mieszkańców Piotrowic wobec feudała Fryderyka von Nimptsch. Spór miał być rozsądzony w Jaworze, lecz chłopi nie wierząc w pozytywny werdykt przybyli tłumnie na zamek i zaczął się tumult.
Ponieważ był to okres wojny chłopskiej i różnych buntów, potraktowano ich łagodnie, nikt nie został ścięty, a najcięższą karą była banicja. Zakaz używania noży faktycznie zapadł.
1393 r. - w zamku Jawor odbyło się pierwsze posiedzenie sejmu prowincji 1408 r. - zakończono rozbudowę obiektu przez króla Czech Wacława IV. Skrzydło południowe zyskało trzecią kondygnację oraz kaplicę. Prawdopodobnie powstały też murowane zaczątki pozostałych skrzydeł, które później zamknęły dziedziniec ze wszystkich stron i baszty w murach obwodowych
1427 r. - pod Jawor podeszli Husyci. Zniszczyli okolicę, ale dobrze ufortyfikowanego miasta z zamkiem nie odważyli się zaatakować. Sytuacja powtórzyła się 2 lata później
1459 r. - w zamku gościł król Czech Jerzy z Podiebradu
1488 r. - wzmianka w ówczesnym dokumencie o kaplicy zamkowej pw. św. Jadwigi z dwoma ołtarzami
1490 r. - król czeski Władysław Jagiellończyk przyjął Jaworze hołd stanów miejskich. Uroczystość odbywała się najpierw na rynku, potem w zamku
przełom XV/XVI w. - jako starosta wymieniony jest książę cieszyński i głogowski Kazimierz
po 1510 r. - rozbudowa fortyfikacji miejskich oraz zamkowych. Warownię przystosowano do użycia broni palnej. Prócz fortyfikacji bastejowych otaczających zamek, powstała również zachowana do dziś w przekształconej postaci basteja na przedłużeniu skrzydła zachodniego
1527 r. - Jawor wraz całym Śląskiem przeszedł pod władanie austriackie (Habsburgów)
1572 - zakończono przebudowę warowni w stylu renesansowym, m.in. wybudowano wysoką wieżę w pustym dotychczas narożniku południowo-zachodnim i podwyższono istniejące budynki, w tym skrzydło zachodnie. Na zamku gościł elektor saski Albrecht von Wettin
1587 r. - zapiski mówią, że na zamku Jawor wystawnie podejmowano księcia legnickiego wraz z małżonką
1602 r. - cesarz Rudolf Habsburg sprzedał zamek stanom prowincji jaworsko - świdnickiej za 20 tys. talarów śląskich
1612 r. - rezydencję użytkował naczelnik prowincji(starosta) Casparowi von Wahrnedorf
1648 r. - podczas wojny 30-letniej warownia uległa spaleniu z prawie całym miastem podczas odbicia go z rąk szwedzkich przez Austriaków pod wodzą płk. Villaniego
1656 r. - kolejne zniszczenia w wyniku wielkiego pożaru
lata 1663-65 - ówczesny starosta - hrabia Otto von Nostitz odbudował i rozbudował w stylu barokowym zamek, a raczej już rezydencję starościńską. Wieża wzbogaciła się o dzwonu, który zachował się do dziś. Widnieje na nim napis "Ave Mariae" i data 1665
Panorama Jawora z 1819 roku autorstwa C. F. Stuckarta. Zamek oznaczony
1673-1674 r. - wzmianka w dokumentach mówi, iż zamek jaworski prowadził sprzedaż piwa, a skrzydło południowe zyskało manierystyczny portal zachowany do dziś
1677 r. - teren należący do zamku został uszczuplony. Miasto odkupiło od starosty całe podzamcze wraz z ogrodami 1687 r. - w zamku jaworskim nocowała królowa Marysieńka Sobieska, będąc w drodze do Cieplic, gdzie udawała się na leczenie. Nocowała tu również w drodze powrotnej do Wilanowa. Dwór królowej składał się z 700 powozów i 1800 koni
1746 r. - po przejęciu Jawora przez Prusy, Fryderyk II nakazał urządzić w zamku szpital dla obłąkanych, a następnie również główne więzienie Dolnego Śląska. Przez następne 100 lat obiekt został znacznie przekształcony, szczególnie wnętrza. Skrzydła wschodnie i zachodnie nadbudowano, a przed wjazdem dodatkowo postawiono parterową przybudówkę z neogotycką bramą, przez która wchodzi się odtąd na dziedziniec, przebudowano południową część zamku, podwyższając ją i urządzając tam dalsze cele więzienne. Wieża zegarowa została wzniesiona na nowo w 1751 r., prawdopodobnie w celu lepszej kontroli więźniów
lata 20-te XIX - w zamku wybuchł bunt przeciw trudnym warunkom panującym w tutejszym więzieniu
poł. XIX w. - skrzydło południowe zostało całkowicie przebudowane
lata 1888-1945 - więzienie w zamku przeznaczone zostało tylko dla kobiet
1945 r. - z maksymalnie przepełnionego więzienia (1555 kobiet z wielu krajów europejskich na 500 miejsc) rozpoczęto wywózki z obozu koncentracyjnego w Ravensbruck i więzienia w Aichach
po 1945 - po wojnie zamek był zakładem pracy przymusowej
2004 r. - w Jaworze powstało Stowarzyszenie Zamek Piastowski 2012 r. - remont wieży i przyległych pomieszczeń
2013 r. - zarządzające zamkiem Muzeum Regionalne udostępniło turystom odremontowaną część południowo – zachodniego skrzydła zamku wraz z punktem widokowym na wieży
Rycina z panoramą Jawora z 1840 r. Zamek po lewej
Informacje praktyczne
ADRES I KONTAKT Zamek Piastowski - ul. Zamkowa 1, Jawor
CZAS Oglądnięcie z zewnątrz wraz z obejściem dookoła zajmuje ok. 30 minut. Zwiedzanie udostępnionego fragmentu również ok. 30 minut.
WSTĘP Wolny na dziedziniec. Płatny do południowo – zachodniego skrzydła z punktem widokowym - 2 zł. Otwarte w miesiącach maj - październik od środy do niedzieli w godz. 12:00 i 15:00.
Zamek w Jaworze ok. połowy XIX wieku na starej pocztówce. Widok na skrzydło południowe z kaplicą po prawej
Położenie i dojazd
Centralno - północna część woj. dolnośląskiego. 17 km na południe od Legnicy. Zobacz na mapie. Zamek stoi w południowo zachodnim krańcu dawnego Jawora, ok. 300 metrów od ratusza. Tuż obok jest przystanek PKS i duży parking przy drodze do Jeleniej Góry, ale nie warto od razu uciekać z miasta, bo rynek i zabytki Jawora są naprawdę warte oglądnięcia.
Współrzędne geograficzne:
Otwórz w: Google Maps, Bing Maps, Openstreet Maps
format D (stopnie): N51.04986667° E16.19075278°
format DM (stopnie, minuty): 51° 2.9920002'N 16° 11.4451668'E format DMS (stopnie, minuty, sekundy): 51° 02' 59.52''N 16° 11' 26.71''E
Bibliografia
Pacak Piotr - Kalendarium Historii Jawora
Chorowska Małgorzata - Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne
Guerquin Bohdan - Zamki w Polsce
Guerquin Bohdan - Zamki śląskie
Kajzer Leszek, Kołodziejski Stanisław, Salm Jan - Leksykon zamków w Polsce
Mazurska Teresa, Rachwalski Eugeniusz, Załęski Jerzy - Zamki Dolnego Śląska
Galeria zdjęć
Klikając w zdjęcie otrzymasz jego powiększenie w nowym oknie. Okno to można zamknąć kliknięciem w dowolny punkt POZA zdjęciem.
Zdjęcia wykonane: latem 2006
Filmy wideo
Zamek piastowski w Jaworze z drona
Noclegi
Jawor - Hotel Jawor, ul. Staszica 10, tel. (0..76) 871-06-24
Jawor - Hotel Sportowy, ul. Parkowa 7, tel. (076) 870-21-41
Jawor - Motel, ul. Dąbrowskiego 15, tel. (076) 870-29-39
Jawor - Internat przy PCKZ, ul. Starojaworska 7, tel. (076) 870-28-39
Jawor - Camping, ul. Myśliborska 15, tel. (076) 870-38-13
Proponujemy wyszukanie noclegu w opisywanej miejscowości lub jej okolicy w serwisach noclegowych.
Oferty cenowe online są zwykle atrakcyjniejsze niż rezerwacje telefoniczne!
Miniforum
Zapraszam do przesyłania swoich wypowiedzi i komentarzy odnośnie opisywanego zamku. Ukazują się one na stronie od razu po wpisaniu do formularza.
Ostatnie wpisy
Re: Brakuje zdjęcia w Historii Autor: zamki.res.pl Data: 2016-05-05 13:30:06
dziękuję, poprawione
Brakuje zdjęcia w Historii Autor: Anonim Data: 2016-05-05 11:58:41
W kodzie strony wkradł się błąd i niestety nie wyświetla się zdjęcie "Rekonstrukcja lub stary widok zamku jawor" z podpisem "Najstarszy widok miasta z 1562 r. Zamek jeszcze bez wieży stoi po lewej stronie, między dwiema bramami" - http://zamki.res.pl/foto10/jawor-r3.jpg
znane Autor: Anonim Data: 2012-01-08 22:34:23
piekne miasteczko turystyczne ,tylko trzeba zainwestowac.,zreszta moje rodzinne.
(c) 2001-2024 bd - Kontakt - Polityka Prywatności Wszelkie prawa do własnych zdjęć i tekstów zastrzeżone, nie mogą być one wykorzystywane bez mojej zgody. Nie udzielam pozwolenia na kopiowanie opisów.
Wykryto blokadę reklam :-(
ZamkoMania.pl to prywatny, niezależny serwis historyczno-krajoznawczy. Nie finansuje nas żadna firma ani instytucja. Pozwalając na wyświetlenie paru nienarzucających się reklam wspierasz nasze dalsze funkcjonowanie i aktualizację informacji.
Dlatego prosimy o wyłączenie blokowania reklam na tej stronie (instrukcja jak to zrobić w: AdBlock, Adblock Plus, Ghostery, uBlock Origin).