Jawor

Średniowieczny zamek książęcy

Plan zamku Jawor wg J. Pilcha + własne dodatki.
1 - pierwsza wieża mieszkalno-obronna z drewna, 2 - druga wieża mieszkalno-obronna murowana, A - dom główny - skrzydło zachodnie, B - skrzydło południowe, Bb - kaplica w skrzydle południowym, C - wieża zegarowa, D - wielka basteja, E - dobudówka pruska do bastei z XIX w., F - neogotycka brama dobudowana w XIX w., G - przejazd bramny oryginalny, H - wieża cylindryczna z klatką schodową, I - skrzydło wschodnie, J - parterowa przybudówka od wschodu z XIX w., K - miejsce po studni, L - wieża północno-zachodnia, M - skrzydło zachodnie.


Szwedzki plan Jawora z XVII w., widok od zachodu. 1 - zamek, 2 - brama Bolkowska, 3 - klasztor bernardynów, 4 - brama Strzegomska, 5 - brama Legnicka, 6 - kościół św. Marcina, 7 - rynek, 8 - brama Złotoryjska, 9 - rzeka Nysa Szalona, 10 - rzeka Młynówka


Plan Jawora z 1868 r. Zamek pod nr 24 w narożniku południowo-zachodnim


Plan miasta od północy z ok. połowy XVIII wieku wg F. B. Wernera. Zamek zaznaczony

Pierwotna wieża mieszkalno-obronna, z której powstał z czasem zamek, zbudowana została w I połowie XIII w. Była to niewielka drewniana strażnica otoczona fosą i wałem przy brodzie na Nysie Szalonej. Istnieją hipotezy, że teren zamku zajmował gród już w IX stuleciu.


1224 r. - pierwsza wzmianka o jaworskiej warowni. Jednak istnienie jaworskiej kasztelanii i przypisywanie jej rycerzowi Radosławowi z Bolesławca, powtarzane za literaturą niemiecką, jest obecnie kwestionowane przez niektórych badaczy jako błędna interpretacja starego dokumentu
1241 r. - zniszczenie miasta i zameczku przez Mongołów wracających spod Legnicy. Warownię odbudowano
1274 r. - Jawor stał się stolicą odrębnego księstwa wydzielonego z księstwa legnickiego przez Bolesława II Rogatkę dla syna Henryka. Ówczesny zameczek został więc rozbudowany - przy drewnianej wieży mieszkalnej postawiono większą, murowaną.
po 1280 r. - za panowania Bolka I zbudowano miejskie mury obronnych. Następnie fortyfikacje zamku (fosa i wał) zostały zastąpione grubym murem obronnym połączonym z fortyfikacjami miejskimi. Zamek zapewne też został rozbudowany, bo książę scalił swoje ziemie w rozległe księstwo jaworsko-świdnickie. Zamek jaworski był jego główną siedzibą w latach 1279-1287. W XIII-wiecznych dokumentach Bolko I zwany jest "książę Śląska", "książę z Jawora" i "pan na Jaworze".
1292 r. - przy okazji informacji o wybudowanym młynie pojawia się kolejna wzmianka o zamku
1301 r. - następnym księciem jaworsko-świdnickim został Bernard, syn Bolka I. Główną jego siedzibą był jednak Lwówek
1312 r. - po ponownym wydzieleniu księstwa jaworskiego dla Henryka I, władca ten panował już w miejscowym zamku, złożonym z dwóch prawdopodobnie 2-kondygnacyjnych budynków: zachodniego i południowego
1346 r. - po śmierci Henryka I, zjednoczonym ponownie księstwem jaworsko-świdnickim władał jego bratanek Bolko II Mały. Burgrabim zamku był Peczolde von Betschau, a od 1377 r. Gunther Rohnau
od 1392 r. - po śmierci małżonki Bolka II - Agnieszki (Agnes) księstwo przeszło pod rządy czeskie. Jawor zyskał tytuł miasta królewskiego, a za zamku przez kolejnych 350 lat rezydował starosta, czyli naczelnik prowincji jaworsko-świdnickiej. Pierwszym był Benesz z Chuśnika

Bunt na zamku 15 maja 1527 roku w zamku Jawor doszło do głośnej awantury wywołanej przez dużą grupę chłopów z pobliskich Piotrowic. Domagali się oni uwolnienia protestanckiego kaznodziei, którego aresztowano z rozkazu starosty Hansa von Zedlitza za przejście z katolicyzmu na luteranizm i złamanie celibatu. Chłopi wdarli się do komnaty starosty uzbrojeni w długie noże i pobili zarówno jego jak i służbę. Prowodyrów zajścia ścięto w Świdnicy, reszta napastników ocalała dzięki wstawiennictwu burmistrza miasta. Mieszkańcy Piotrowic musieli się jednak ukorzyć przed starostą, idąc na klęczkach ze świecami w rękach od bramy strzegomskiej aż do zamku błagając o wybaczenie. Za karę nie mogli też używać sprawnych, naostrzonych noży przez okres 10 lat, stąd powiedzenie "ostry jak piotrowicki nóż". Najnowsze badania traktują jednak część tej opowieści jako legendę i propagandę protestantów. W rzeczywistości powody buntu były inne - chodziło o wysokość pańszczyzny mieszkańców Piotrowic wobec feudała Fryderyka von Nimptsch. Spór miał być rozsądzony w Jaworze, lecz chłopi nie wierząc w pozytywny werdykt przybyli tłumnie na zamek i zaczął się tumult. Ponieważ był to okres wojny chłopskiej i różnych buntów, potraktowano ich łagodnie, nikt nie został ścięty, a najcięższą karą była banicja. Zakaz używania noży faktycznie zapadł.

1393 r. - w zamku Jawor odbyło się pierwsze posiedzenie sejmu prowincji
1408 r. - zakończono rozbudowę obiektu przez króla Czech Wacława IV. Skrzydło południowe zyskało trzecią kondygnację oraz kaplicę. Prawdopodobnie powstały też murowane zaczątki pozostałych skrzydeł, które później zamknęły dziedziniec ze wszystkich stron i baszty w murach obwodowych
1427 r. - pod Jawor podeszli Husyci. Zniszczyli okolicę, ale dobrze ufortyfikowanego miasta z zamkiem nie odważyli się zaatakować. Sytuacja powtórzyła się 2 lata później
1459 r. - w zamku gościł król Czech Jerzy z Podiebradu
1488 r. - wzmianka w ówczesnym dokumencie o kaplicy zamkowej pw. św. Jadwigi z dwoma ołtarzami
1490 r. - król czeski Władysław Jagiellończyk przyjął Jaworze hołd stanów miejskich. Uroczystość odbywała się najpierw na rynku, potem w zamku
przełom XV/XVI w. - jako starosta wymieniony jest książę cieszyński i głogowski Kazimierz
po 1510 r. - rozbudowa fortyfikacji miejskich oraz zamkowych. Warownię przystosowano do użycia broni palnej. Prócz fortyfikacji bastejowych otaczających zamek, powstała również zachowana do dziś w przekształconej postaci basteja na przedłużeniu skrzydła zachodniego
1527 r. - Jawor wraz całym Śląskiem przeszedł pod władanie austriackie (Habsburgów)
1572 - zakończono przebudowę warowni w stylu renesansowym, m.in. wybudowano wysoką wieżę w pustym dotychczas narożniku południowo-zachodnim i podwyższono istniejące budynki, w tym skrzydło zachodnie. Na zamku gościł elektor saski Albrecht von Wettin
1587 r. - zapiski mówią, że na zamku Jawor wystawnie podejmowano księcia legnickiego wraz z małżonką
1602 r. - cesarz Rudolf Habsburg sprzedał zamek stanom prowincji jaworsko - świdnickiej za 20 tys. talarów śląskich
1612 r. - rezydencję użytkował naczelnik prowincji(starosta) Casparowi von Wahrnedorf
1648 r. - podczas wojny 30-letniej warownia uległa spaleniu z prawie całym miastem podczas odbicia go z rąk szwedzkich przez Austriaków pod wodzą płk. Villaniego
1656 r. - kolejne zniszczenia w wyniku wielkiego pożaru
lata 1663-65 - ówczesny starosta - hrabia Otto von Nostitz odbudował i rozbudował w stylu barokowym zamek, a raczej już rezydencję starościńską. Wieża wzbogaciła się o dzwonu, który zachował się do dziś. Widnieje na nim napis "Ave Mariae" i data 1665

1673-1674 r. - wzmianka w dokumentach mówi, iż zamek jaworski prowadził sprzedaż piwa, a skrzydło południowe zyskało manierystyczny portal zachowany do dziś
1677 r. - teren należący do zamku został uszczuplony. Miasto odkupiło od starosty całe podzamcze wraz z ogrodami
1687 r. - w zamku jaworskim nocowała królowa Marysieńka Sobieska, będąc w drodze do Cieplic, gdzie udawała się na leczenie. Nocowała tu również w drodze powrotnej do Wilanowa. Dwór królowej składał się z 700 powozów i 1800 koni
1746 r. - po przejęciu Jawora przez Prusy, Fryderyk II nakazał urządzić w zamku szpital dla obłąkanych, a następnie również główne więzienie Dolnego Śląska. Przez następne 100 lat obiekt został znacznie przekształcony, szczególnie wnętrza. Skrzydła wschodnie i zachodnie nadbudowano, a przed wjazdem dodatkowo postawiono parterową przybudówkę z neogotycką bramą, przez która wchodzi się odtąd na dziedziniec, przebudowano południową część zamku, podwyższając ją i urządzając tam dalsze cele więzienne. Wieża zegarowa została wzniesiona na nowo w 1751 r., prawdopodobnie w celu lepszej kontroli więźniów
lata 20-te XIX - w zamku wybuchł bunt przeciw trudnym warunkom panującym w tutejszym więzieniu
poł. XIX w. - skrzydło południowe zostało całkowicie przebudowane
lata 1888-1945 - więzienie w zamku przeznaczone zostało tylko dla kobiet
1945 r. - z maksymalnie przepełnionego więzienia (1555 kobiet z wielu krajów europejskich na 500 miejsc) rozpoczęto wywózki z obozu koncentracyjnego w Ravensbruck i więzienia w Aichach
po 1945 - po wojnie zamek był zakładem pracy przymusowej
2004 r. - w Jaworze powstało Stowarzyszenie Zamek Piastowski
2012 r. - remont wieży i przyległych pomieszczeń
2013 r. - zarządzające zamkiem Muzeum Regionalne udostępniło turystom odremontowaną część południowo – zachodniego skrzydła zamku wraz z punktem widokowym na wieży