Kórnik

Średniowieczny zamek rycerski przebudowany w pałac

Kórnik to jeden z tych zamków, które trzeba zobaczyć obowiązkowo, szczególnie że w Wielkopolsce nie ma ich zbyt wiele. Obiekt stoi na terenie nizinnym przy Jeziorze Kórnickim i jest otoczony wciąż nawodnioną fosą. Prezentuje się niezwykle interesująco, choć widać, że przydałby się remont elewacji. W smukłej sylwetce budowli odnajdziemy bogactwo różnych elementów architektonicznych jak wieże, wieżyczki, ryzality, loggie, wykusze, strzelnice i wiele dekoracyjnych detali. Obiekt zarządzany od ponad pół wieku przez Polską Akademię Nauk, oddany jest do zwiedzania dla turystów indywidualnych bez przewodnika. Sporą jego część zajmuje słynna biblioteka założona przez Tytusa Działyńskiego, mająca również filię w pałacu Działyńskich w Poznaniu.

Biblioteka zamkowa Założona przez Tytusa Działyńskiego biblioteka jest stale powiększana i liczy obecnie ponad 350 tys. woluminów. Najcenniejsze w zbiorach są dzieła istniejące tylko w 1 egzemplarzu jak np. średniowieczny "Ars Moriendi", "Szachy" Jana Kochanowskiego, "Żywot Józefa" Mikołaja Reya. Sporo miejsca zajmują rękopisy, z których najstarszy pochodzi z Francji z przełomu IX/X wieku. Z polskich dzieł wymienić należy rękopisy Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, odpisy kronik Kadłubka (XV w.) i Długosza (XVI w.) oraz zbiór odpisów wszystkich pism z kancelarii króla Zygmunta Augusta. W Kórniku znajduje się również największa ilość dokumentów dotyczących wojen polsko-krzyżackich. Te jak inne materiały były sukcesywnie publikowane przez Działyńskich oraz Zamoyskich i nadal są wydawane przez PAN w ilości w sumie grubo ponad 1000 tytułów

Kto odwiedził wcześniej Gołuchów nie może nie zauważyć bliźniaczych podobieństw obu miejsc. I tu i tu w XIX wieku ród Działyńskich nadał rezydencjom nowy charakter. Obie budowle otaczały ogrody i park z egzotycznymi uprawami, które z czasem przerodziły się w arboreta, w obu zamkach urządzone są wspaniałe muzea wnętrz, a niedaleko od nich zlokalizowane jest jezioro z kąpieliskiem. Niestety w Kórniku razi obecne usytuowanie zamku, spowodowane skandalicznym poprowadzeniem szosy tuż przy fosie, między zamkiem a jeziorem. Przy okazji zniszczono też dawny dziedziniec. Tak więc, o ile w Gołuchowie wszystkie budowle zamkowe są integralną częścią parku, to w Kórniku stojący tuż przy drodze zamek został z niego wydzielony (osobne wejście i bilety), a oficyny de facto leżą już poza obszarem całego założenia.

Na przestrzeni wieków kórnicka warownia kilkukrotnie zmieniała swe oblicze. Najpierw był to skromny zamek z obwodem murów i basztą - donżonem od płn.-wschodu. Potem powstały równolegle położone budynki mieszkalne (XV wiek). Tak uformowana gotycka siedziba została następnie rozbudowana w renesansową rezydencję obronną do maksimum wykorzystującą przestrzeń ograniczoną przez fosą (XVI wiek). Nie wykluczone, że i wyspa zamkowa została powiększona. Dwa skrzydła mieszkalne połączono wtedy dachem likwidując w ten sposób otwarty dziedziniec (vide rekonstrukcje). Mury zwieńczono attyką, przebudowano również ryzalit bramny. Sporną kwestią pozostaje druga mniejsza baszta od płn.-zachodu. Niektórzy badacze datują ją na średniowiecze, jako II etap budowy zamku,

Babiniec XIX-wieczna dobudówka do frontu zamku zwana "babińcem" była schronieniem dla biednych. Mogli się tu ogrzać i dostać jałmużnę. Służba powiadamiała Działyńskich o ich obecności i Tytus albo jego żona Celestyna lub syn Jan schodzili, aby ich wspomóc. Dostępność rezydencji hrabiowskiej dla biednych była niecodziennym zjawiskiem, wspominanym przez gości zamku.

ale nowsze analizy wskazują, że powstała w okresie rozbudowy XVI-wiecznej.
W XVIII wieku zamek zyskał zupełnie nowy wygląd barokowego pałacu. Dużej zmianie uległa elewacja frontowa (północna) z 2 ryzalitami połączonymi budynkiem z tarasem. Założenie wzbogaciło się o oficyny i wspaniałe ogrody francuskie. Ostatnia przebudowa z XIX wieku nadała zamkowi charakter romantycznej rezydencji w stylu gotyku angielskiego z elementami orientalnymi, otoczonego parkiem krajobrazowym w stylu angielskim. Istnienie średniowiecznego donżonu, zachowanego już w XVIII wieku tylko w przyziemiu zaakcentowano wysoką ceglaną basztą kontrastująca czerwonym kolorem z jasnym tynkiem reszty zamku. Elewacja ogrodowa - południowa zyskała monumentalny charakter dzięki 3 wysokim ryzalitom z wieżyczkami. Całość podwyższono o drugie piętro i zwieńczono krenelażem. Zamek nie zmienił wyglądu od tego czasu, z wyjątkiem dobudówki ("babińca") przed wejściem, którą rozebrano ze względu na zły stan.

Dom noblistki W jednej z oficyn folwarcznych położonych kilkaset metrów dalej na południe od zamku kórnickiego w 1923 r. urodziła się laureatka nagrody Nobla Wisława Szymborska. Jej ojciec pracował dla Władysława Zamoyskiego, który tuż przed urodzeniem pisarki uczynił go zarządcą dóbr kórnickich. Szymborska nie mogła jednak niczego z Kórnika zapamiętać, bowiem jeszcze przed ukończeniem pierwszego roku życia, cała rodzina przeniosła się do Torunia, a potem Krakowa (gdzie sławiła Józefa Stalina i PZPR). Dom Szymborskich wciąż istnieje pośród zabudowań folwarcznych na tzw. Prowencie.

Wejście prowadzi od północy przez ceglany most. Zwiedzanie wnętrz kórnickich zaczyna się od sieni, gdzie kupuje się bilety. Na prawo mamy Pokój Władysława Zamoyskiego. Wcześniej mieszkał tu także Jan Działyński. Najcenniejszym wyposażeniem jest szafa gdańska z XVII w. ale warto też zwrócić uwagę na obraz nad stojakiem na mapy - to "Zwiastowanie" z 1529 r. z klęczącym Łukaszem Górką, panem zamku z pocz. XVI w. Kolejna komnata to Pokój Generałowej zamieszkiwany przez różne kobiety - od Teofili Działyńskiej, przez Celinę z Zamoyskich Działyńską do jej córki Jadwigi, żony generała Władysława Zamoyskiego i matki także Władysława, ostatniego właściciela zamku. Znajdują się tu cenne XVII i XVIII-wieczne meble oraz rodzinne pamiątki Celiny. Dalej mamy Salon czyli salę reprezentacyjną ze złoconą sztukaterią na suficie i imponującymi drewnianymi portalami. Następna jest Czarna Sala. Nazwa postała od czarnej posadzki, dziś zamienionej na biało-czarną. Pokój ten powstał z dawnej sieni zamku barokowego. Sala Jadalna zwana też herbową wyróżnia się pięknym drewnianym stropem z ponad 70 herbami rycerstwa polskiego. Kolejna komnata to Pokój Marii Zamoyskiej. Również tutaj mieszkały kobiety - najpierw Izabella żona Jana Działyńskiego, potem Maria - siostra Władysława Zamoyskiego. Ciekawym pomysłem Tytusa Działyńskiego było ozdobienie sufitu motywami orientalnymi i napisem "Nie ma zwycięzcy ponad Allacha". Brzmi złowrogo, ale był to tylko wyraz sympatii dla Turcji - państwa które jako jedyne nie uznało rozbiorów Polski. Idąc na piętro wchodzimy do najoryginalniejszej części zamku - Sali Mauretańskiej. Powstała ona z połączenia 3 komnat. Przeznaczona pierwotnie na bibliotekę przez Tytusa Działyńskiego zamieniona została przez jego syna Jana na salę muzealną z pamiątkami narodowymi (tak jest do dzisiaj). Dzięki motywom mauretańskim z białym portykiem kolumnowym sala ma naśladować rezydencję arabską. W zamkniętej galerii na piętrze znajdują się najstarsze zbiory biblioteczne.
To najważniejsze pomieszczenia w zamku w Kórniku. Są oczywiście jeszcze inne, ale nie ma sensu ich wszystkich tu opisywać. Polecam zakup w kasie broszury z dokładnym opisem (kiedyś za symboliczną złotówkę) "Zamek kórnicki i jego wnętrza" (o ile wciąż jest dostępna).
Na podzamczu od północy stoją trzy zabytkowe XVIII-wieczne oficyny. Najstarsza i największa jest wschodnia. Oryginalnie umieszczono tam stajnię, powozownię i pokoje służby, a w okresie międzywojennym Szkołę Domowej Pracy Kobiet. Dziś są tu mieszkania pracowników PAN. Budynek naprzeciw, blisko jeziora, to oficyna zwana "Australią". Funkcjonowały w niej mieszkania służby i pomieszczenia gospodarcze, ale po 1869 Jan Działyński przebudował obiekt aby pomieścił część kórnickiego księgozbioru. Nazwa pochodzi od umieszczenia tu później pamiątek etnograficzno-przyrodniczych z podróży do Australii Władysława Zamoyskiego. Trzecia, najmłodsza z nich i najmniejsza zwana jest Klaudynówką i ponieważ urodziła się tam Klaudyna z Potockich Działyńska. Przeznaczona była na cele mieszkalne, a od 1827 r. dla administracji majątku. W XX wieku zwana była "Domkiem Pani Hrabiny", bo korzystała z niej Maria Zamoyska, utworzyła tu m.in. tkalnię kilimów. Obecnie organizowane są tu wystawy.
Do obiektów wpisanych na listę zabytków należy jeszcze Prowent, czyli zabudowania folwarczne położone nad jeziorem, 300 m na południe od zamku. Kiedyś stał tu cały zespół budynków, z którego czerpano spore dochody, m.in. kuźnia, spichlerz, browar i gorzelnia. Do dziś przetrwało 6 domów, a w największym z nich działa Kórnicki Ośrodek Kultury.
W parku kórnickim zamienionym na arboretum przez Instytut Dendrologii PAN, którego tradycja eksperymentalnych upraw sięga aż XV wieku, warto zwrócić uwagę na najstarszą aleję lipową z XVII wieku po prawej stronie od zamku. Przy niej stoi XVIII-wieczny pawilon zwany Rotundą, z powodu kształtu ośmiobocznej wieży. W XIX wieku Tytus Działyński dobudował do niej budynek przeznaczony na bibliotekę. Dziś jest to budynek Muzeum Dendrologicznego. Pierwotnie w pobliżu stał drugi taki pawilon, ale nie przetrwał. Z kolei za jeziorem znajduje się druga aleja lipowa zwana Aleją Generałowej Zamoyskiej. Planującym odwiedzenie Kórnika doradza się przybycie do arboretum na wiosnę lub jesień, wtedy jest ono najpiękniejsze. Do zwiedzania udostępniana jest także XIX-wieczna wozownia na podzamczu, a więc przed wejściem po drugiej stronie ulicy. Nie wiem czy jest warta zobaczenia, ponieważ sam nie zdążyłem do niej wejść...

Aktualizacja. Zamek wygląda nieco inaczej, elewacje i okna zostały odnowione. Posiadają wygląd dokładnie taki jak w XIX wieku zaplanowali Działyńscy