Krasnystaw

Gotycki zamek królewski, później renesansowy szlachecki

Całkowicie zniszczony krasnostawski zamek stał nad rzeką Wieprz. Obecnie jest to rejon ulicy Zaułek Nadrzeczny, na jego miejscu znajduje się Zespół Szkół Zawodowych oraz miejski amfiteatr, którego budowa w latach 70-tych XX w. doprowadziła do zagłady części reliktów warowni ukrytych pod ziemią.
Rów przy amfiteatrze będący starym korytem Wieprza był jednocześnie fosą zamkową. Resztki fundamentów można by jeszcze znaleźć pod powierzchnią ziemi. Prawdopodobne jest również, że dwie stajnie carskie (czyli budynki szkolne) zbudowano wykorzystując mury kurtynowe zamku.

Zamek Krasnystaw był schronieniem dla okolicznej ludności podczas wojen, głównie najazdów tatarskich. Z czasem wykształciło się przy nim podgrodzie, na którym zamieszkali kupcy i rzemieślnicy. Sama warownia wg opisu z XVII wieku otoczona była podwójnym murem z gankami strażniczymi łączącymi się z basztami oraz systemem wałów i fos. Sporych rozmiarów wieża bramna miała dwie kondygnacje z dwiema komnatami na dole i aż ośmioma na górze. Odbywały się w nich posiedzenia sądu. Zamek ozdobiono później attyką i utworzono trzecią kondygnację mieszkalną.

Kilka pozostałości po zamku można zobaczyć w Muzeum Regionalnym w Krasnymstawie. Są to nadproża wydobyte z Wieprza, fragment późnogotyckiego portalu wkomponowanego w pałac biskupi przy kościele św. Franciszka w Krasnymstawie i nadproże z bramy zamkowej wywiezione przez Izabelę Czartoryską do Puław.

Ze starych dokumentów Od 2. połowy XVI wieku Krasnystaw przeżywał okres rozkwitu. Zamek był uznawany za jeden z bardziej okazałych i warownych w kraju. W regestrze z ok. 1572 roku "most przez przekop, brama z izbami, po prawej stronie bramy mur i baszta otworzysta murowana, mur idzie do domu wielkiego murowanego. Z obu stron domu wieże, w nich piwnice na każdą stronę [...] Po prawej: bramy 2 baszty murowane niezakryte". W Kronice A. Gwagnina z 1578 roku czytamy "Krasnystaw miasto murowane nad jeziorem [...] zamek w równinie nad tamże jeziorem murowany". Z roku 1582 pochodzi wzmianka: "Krasnystaw miasto murowane nad stawem najwspanialszym położone, zamek na równinie murowany, kędy spławna rzeka Wieprz przepływa. W nim królewski starosta generalny rezyduje". Po uwięzieniu w wieży zamkowej arcyksięcia Maksymiliana Krasnystaw pojawił się w korespondencjach dostojników kościelnych. Arcybiskup neapolitański i nuncjusz w Polsce Annibal z Kapui pisał: "Uradzono, że P. Kanclerz [Jan Zamoyski[ zaprowadzi N. Maximiliana na Ruś do zamku zwanego Krasnymstawem, nader warownego z położenia swego, a do tego dobrze opatrzonego". Z kolei kardynał Pucci pisał tak: "Trzymają go w mieście o 30 mil stąd odległym, zwanym Krasnystaw, i otoczonym murem, co niemało znaczy w Polsce. Mieszka w fortecy otoczonej rowami, i ma 300 żołnierzy na straży. Apartament jego składa się z dwóch pokojów. (...) Każdego rana wychodzi z zamku na mszę, potem przechadza się i gra w piłkę za miastem. Gubernator i Dowódca żołnierzy są dla niego z wielkim uszanowaniem, a obaj zależą od Kanclerza". W dokumencie z 1632 roku, zapisano: "Krasnystaw nad rzeką Wieprzem położony, gdzie jest i katedra biskupia, i zamek z pałacem nowszej architektury".

Krasnystaw został założony w XII wieku przez rycerza Szczeka. Gród od jego nazwiska nosił wtedy nazwę Szczekarzew. Był on wielokrotnie najeżdżany przez Tatarów. Przyjmuje się, że murowany zamek powstał w XIV wieku z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, być może na miejscu drewnianego. Po badaniach archeologicznych jest to jednak kwestionowane - nie odnaleziono przekonujących dowodów na piastowską genezę obiektu. Bardziej realistyczny wydaje się wiek XV. Pozostał jednak pewien obszar niezbadany (przy wieży Maksymiliańskiej), który mógłby być miejscem niewielkiego założenia obronnego z XIV wieku.



1356 r. - wg najpopularniejszej hipotezy powstania zamku, król Kazimierz Wielki nakazał budowę warowni nad Wieprzem, w odległości ok. 700 m na południe od dawnego grodu ruskiego. Aby zapewnić zamkowi wystarczającą ilość wody wykopano duży staw. Od niego podobno powstała później nazwa Krasnystaw
1426 r. - król Władysław Jagiełło lecząc nogę złamaną na polowaniu ufundował na zamku kaplicę św. Anny
1449 r. - przypuszcza się, że warownia została zniszczona przez Tatarów, ponieważ zrobili to z pobliskim klasztorem Augustianów. Szkody miał naprawić dość szybko król Kazimierz Jagiellończyk
1490 r. - zamek Krasnystaw był siedzibą biskupów chełmskich (po Hrubieszowie)
przełom XV / XVI w. - kolejne najazdy tatarskie doprowadziły warownię do ruiny
1505 r. - król Aleksander Jagiellończyk odbudował i zmodernizował zamek. Otoczył dodatkowym pierścieniem fos i wałów oraz odseparował od miasta
II poł. XVI - zamek był własnością hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Przebudował on średniowieczną warownię dodając m.in. jedno piętro, nową linię murów obwodowych i lepszy system obronny z fosami oraz wałami
1558 r. - w 3 letnich miesiącach w zamku gościł król Zygmunt August. Stąd organizował obronę Rusi przed Tatarami i tu zwołał zjazd senatorów z całego kraju
1588 r. - w zamku osadzono wziętego do niewoli arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Odwiedził go tu król Zygmunt III Waza z całym dworem i kilkoma senatorami. Podarował więźniowi piękną karocę z zaprzęgiem złożonym z 8 białych koni (król potajemnie knuł plany zrzeczenia się polskiej korony na rzecz Habsburgów za sporą gratyfikację). Na pamiątkę tego wydarzenia dwukondygnacyjną wieżę bramną w której trzymano arcyksięcia nazwano Maksymiliańską. Zamek zyskał w tym czasie fortyfikacje bastionowe
1616 r. - wielki pożar spustoszył zamek
XVI - XVII w. - miasto w tym i zamek było pustoszone przez najazdy wojsk szwedzkich, saskich, moskiewskich, kozackich oraz przez zarazy.
lata 1661-1665 - lustracja z tego okresu mówi: "zamek nad rzeką Wieprzem murem wkoło obwiedziony. Brama jest z przyjazdu Maksymilianowską nazwana, w której było izdeb 2 i komnat 2 i górne mieszkania funditius popalone i w niwecz obrócone, de novo potrzeba restaurować. Z tej bramy Maksymilianowskiej idąc, drzwi do pokojów ósmi, w którech się sądy odprawowały, i te spalone i wniwecz obrócone. Ganki dookoła i baszt 3 i te popalone. W samym murze zamek, w którym są na dole izby: stołowa i drugie pokojowe z komnatami, alkierzami; także i górne takoweż izby z pokojowemi komnatami i alkierzami. Sklepy także dolne pod temiż izbami murowane. Do tych izdeb teraz piece, okna. posadzki, kominy i wszytkie necessaria preparują i gotują, bo przez ogień ten zamek był spustoszał i zrujnowany został, który WJMP starosta naprawuje, w tymże dziedzińcu izdebek 2 murowanych pod murem przy bramie drugiej. W jednej izdebce mieszkanie p. burgrabiego i komnatka, które było popalone, ale teraz nowo pobudowane. w drugiej kancelaryja i ta spalona była funditus, ale teraz nowo restaurowana. WJMP starosta krasnostawski (Szczęsny z Potoka Potocki) łoży i dalej jeszcze łożyć będzie na reparacyją zamku spustoszałego krasnostawskiego".
1671 r. - zniszczony zamek został odbudowany, m.in. dzięki przywilejom królewskim Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego. Jego wygląd uległ jednak zmianie.
1782 r. - w miejscowej księdze grodzkiej znajduje się opis zamku z fosą, dwiema bramami i domem murowanym z gankiem. Dalej naisano: "Wieża maximilianowska w kwadrat murowana żadnego nie mająca sklepienia ani mieszkania, opustoszała w której po bokach chlewiki dwa nowe dla bydła służące pokryte. W tej wieży niejako w bramie jest wrót podwójnych dwoje z poręczami i kunami żelaznymi od zamykania dziedzińca zamkowego"
1787 r. - po drodze do Kaniowa, w zamku Krasnystaw zatrzymał się wraz z dworem król Stanisław August Poniatowski podejmowany przez starostę Kickiego. Jak wspomina Adam Naruszewicz "zamek ten starożytny w całości swojej utrzymany zawsze i nowemi murami powiększony, dostatecznym był dla wygód JK Mości, i objął wszystkich domowników i sług". Jest to ostatnia wzmianka o zamku w stanie świetności
1794 r. - w czasie powstania kościuszkowskiego wojska carskie pod dowództwem gen. Otto Derfeldena zajęły miasto i spaliły zamek
1811 r. - w mieście wybuchł wielki pożar. Rozebrano wtedy zrujnowany już zamek i wykorzystano jako budulec do odbudowy części spalonych kamienic i ratusza
1816 r. - wg ówczesnej relacji z zamku krasnostawskiego pozostały tylko dwie ściany, a 8 lat później, z rozkazu generała brygady ułanów ks. Adama Wirtemberskiego teren wyrównano i wybudowano na jego miejscu 2 stajnie dla garnizonu rosyjskiego stacjonującego w budynkach klasztoru augustianów
lata 1984-85 - badania archeologiczne doprowadziły do odkrycia resztek fundamentów zamku
1998 r. - przy dawnej stajni carskiej (dziś budynek szkolny) przeprowadzono badania archeologiczne związane z budową wiaty (do budowy nie doszło)
2011 r. - kolejne zachowawcze prace archeologiczne w zwiazku z pracami ziemnymi na tzw. "Muszli Koncertowej"

Słynny więzień Zamkiem w Krasnymstawie zwykle nie zajmuje się literatura fachowa, jest natomiast niekiedy wymieniamy przy okazji osadzenia w nim arcyksięcia Maksymiliana, choć i tu spotkałem błędnie podany Zamość. Wydarzenie to było konsekwencją słynnej bitwy pod Byczyną (1588 r.), gdzie hetman wielki koronny Jan Zamoyski pokonał wojska starającego się o polski tron po śmierci Stefana Batorego arcyksięcia Maksymiliana Habsburga (Zamoyski jak i większość szlachty popierał Zygmunta Wazę). W dużej mierze była to bitwa bratobójcza, ponieważ u boku Austriaka walczyło wiele polskich oddziałów, którymi dowodzili przeciwnicy Wazy i Zamoyskiego, jak np. rodzina Zborowskich, S. Górka, S. Czarnkowski. Po zwycięstwie hetman nakazał przewieźć Habsburga i jego wyższych rangą żołnierzy do swojego zamku w Krasnymstawie, aby ostatecznie przesądzić sprawę polskiej korony na rzecz Zygmunta Wazy. W obozie pokonanego znaleziono duże łupy, które podzielono między żołnierzy, ale wszystkie przedmioty służące do użytku Maksymiliana np. zastawy stołowe zostały mu zwrócone. W Krasnymstawie opiekę nad więźniami powierzono Markowi Sobieskiemu, dziadkowi przyszłego króla Polski, który miał dbać aby niczego im nie zabrakło. Stopniowo uwięzieni Austriacy i Niemcy przekonywali się do Zamoyskiego, a nawet zaczęli wychwalali jego "ludzkość". Z podziwem też mawiali, że Zamoyski sypia tylko 4 godziny, a przez resztę czasu pracuje. Natomiast jego przeciwnik Zborowski, z którym wcześniej przebywali, tylko 4 godziny pracował, a przez resztę czasu balował i spał. Dla arcyksięcia sam fakt kilkumiesięcznego uwięzienia był jednak bardzo upokarzający, wysłał więc poselstwo do Rzymu i dopiero interwencja papieża spowodowała podpisanie układu w będzińsko-bytomskiego, na mocy którego więźniowie zostali uwolnieni.

Bibliografia