Kruszwica

Średniowieczny zamek królewski

Za sprawą legend o złym władcy Popielu, którego zjadły w wieży myszy i Piaście Kołodzieju jest to jeden z najsłynniejszych zamków w kraju, choć kojarzony głównie ze stołpem zwanym "Mysią Wieżą". Zamek w Kruszwicy jest jednak młodszy niż mówi legenda i nie może pamiętać czasów wczesnopiastowskich. Jednakże kamienna baszta stała tu ponad sto lat przed zamkiem. Była częścią ważnego grodu piastowskiego nad jeziorem Gopło, więc jak w każdej legendzie i w tej tkwi jakaś cząstka prawdy.
Stan wiedzy o zamku kruszwickim jest znacząco wysoki, na co wpływ miały niedawne badania archeologiczne, zachowana grafika z XVII wieku z dokładnym przedstawieniem wyglądu budowli oraz nieco wcześniejszy dokument z lustracji obiektu.

Bzdety o czakramie z Graalem Kruszwicę próbuje się wypromować jako "miejsce mocy". Ma się tu jakoby znajdować czakram czyli hinduski "gruczoł ziemi" - kamień emitujący pozytywną energię i leczniczo działający na ludzi. Na świecie jest tylko 7 czakramów w tym jeden pod Wawelem, ale zakłada się prawdopodobieństwo istnienia czakramów pomocniczych i na takim właśnie stoi "Mysia Wieża". Skąd się tu dostał? Ponoć przeniesiono go z Krakowa, gdzie był jeszcze w XIV wieku, choć dyrekcja Wawelu zaprzecza, żeby kiedykolwiek znajdował się on pod tamtejszą kaplicą. Druga hipoteza mówi, że przywieźli go ze sobą Tatarzy z Indii. Możliwe nawet, że olbrzymia siła jego oddziaływania (odwiedzającym znacznie polepsza się samopoczucie, a nawet mijają drobne dolegliwości) bierze się z faktu, iż ma w sobie kielich świętego Graala. Taki właśnie bełkot zarządca zamku, czyli PTTK, podawał turystom podczas mojego pobytu na biletach wstępu, zamiast rzetelnej informacji o historii zamku. A prawda o "miejscach mocy" i "czakramach" jest taka, iż wymyślono je w 1. połowie XX wieku na fali zainteresowania kulturą Azji. Jeszcze w XIX stuleciu nikt o czymś takim na Wawelu czy w Kruszwicy nie słyszał...

Zamek od początku był bardzo mocną warownią, najokazalszą na Kujawach. W założeniach miał bronić pogranicza polsko-krzyżackiego i być wygodną rezydencją, by często mogli w niej gościć monarchowie i ich rodziny. Dlatego nie było konieczności powiększać pierwotnej powierzchni budowli. Rozbudowy były rzadkie i nie wprowadzały wiele zmian.
Warownię założono na rzucie nieregularnego wieloboku z murem obwodowym o grubości odchodzącej do 3 metrów i wysokości 11 metrów, który otaczał obszar 0,37 ha. Całość stanęła na południowej części starego grodu kasztelańskiego, który odcięto od reszty przekopem i podwyższono o ponad 4 metry. W ten sposób powstało wzgórze zamkowe. Mur obwodowy dostawiono do starszej owianej legendami, wolno stojącej baszty - stołpu (Mysiej Wieży). Była to okrągła budowla zbudowana z głazów narzutowych z lochem głodowym w najniższej kondygnacji. Ponieważ poziom dziedzińca został podwyższony baszta ta tkwiła w sporej części po powierzchnią, więc została rozebrana i na jej fundamentach wzniesiono nową wieżę ośmioboczną (w środku jest okrągła), ale mury pierwotnej Mysiej Wieży tkwią w piwnicach w obecnej, która również posiada loch głodowy. Dodatkowo, głazy z rozebranej XIII-wiecznej baszty zostały wykorzystane przy budowie i można je zobaczyć w dolnych partiach ośmiobocznej wieży. Ma ona wysokość ponad 30 metrów i 7 kondygnacji, ósma z drewnianą hurdycją do celów obronnych i obserwacyjnych nie zachowała się. Wieża pełniła funkcje więzienne, magazynowe i punktu ostatniej obrony. Dlatego wejście do niej prowadziło nie z powierzchni ziemi, lecz z ganku na murach obronnych, dziś natomiast wchodzi się po zakręcanych schodach zewnętrznych.
Głównym budynkiem zamkowym był dom główny, czyli Pałac, zwany w dokumentach "Budowanie Nowe" położony w południowo zachodniej części założenia. Stanowił go budynek o wymiarach ok. 16,5 x 39 m, podpiwniczony, dwupiętrowy z dwoma traktami. W narożniku posiadał własną wieżę, ewentualnie wielką przyporę. Ogrzewany był piecem hypokaustycznym. W piwnicach znaleziono ślady po kajdanach, co dowodzi istnienia tam celi więziennej. Na piętrze znajdowała się reprezentacyjna sala wielka, gdzie odbywały się m.in. rozprawy sądowe, komnaty królewskie i kaplica. Na 2. piętrze zaś pomieszczenia dla służby.
Do Pałacu przylegało skrzydło zachodnie. Powstało ono w wyniku rozbudowy XV-wiecznej, prawdopodobnie z polecenia króla Władysława Jagiełły. W dwukondygnacyjnym budynku bez piwnic o wymiarach 10 x 13 m znalazły się bowiem nowe komnaty królewskie (pokoje królowej nadal mieściły się we wschodniej części Pałacu).
Z drugiej strony, od wschodu, Pałac sąsiadował z budynkiem kuchennym, który podczas wspomnianej rozbudowy zyskał szachulcowe obejście, dzięki któremu kuchnia posiadała aż 13 okien.
Zamek posiadał jeszcze drugi budynek mieszkalny - od wschodu. Zwany był Kamienicą lub Budowaniem Starym. Nie znaczy to, że był starszy od Pałacu, lecz raczej że rzadziej go remontowano. Przeznaczony był na mieszkania dla urzędników zamkowych. Posiadał dwie kondygnacje z dużą izbą stołową na parterze i piwnice z 7 izbami. W XVIII wieku rozpoczęto rozbiórkę zamku od tej budowli i zrobiono to tak dokładnie, iż archeologom nie udało się znaleźć jego fundamentów.
Z Kamienicą sąsiadował wyższy od niej budynek bramny z przedbramiem i drewnianym mostem zwodzonym nad nawodnioną fosą. Budynek ten posiadał wrota i spuszczaną kratę (bronę). Mury całego systemu bramnego zostały odsłonięte podczas prac archeologicznych w 2008 roku i częściowo wyeksponowane. Wjazd zabezpieczała jeszcze wieża stojąca na drugim końcu mostu (tzw. wieża przedmościa), za fosą na podzamczu. Była to czworoboczna wieża bramna, po której nie ma obecnie śladu i której reliktów dotychczas nie szukano.


Podzamcze, położone na północ od zamku, otoczone było palisadą. Wiadomo że stał na nim zamkowy browar.
XVI-wieczne przekształcenia warowni sprowadzały się głównie do renesansowych zdobień, jak szczyty czy wieżyczki na budynkach, ulepszono też most zwodzony. Istniały plany rozbudowy zamku w twierdzę bastionową, nigdy niestety nie zrealizowane. Dlatego też warownia nie oparła się najeźdźcom szwedzkim podczas "potopu".

Popularny plener W literaturze Kruszwicę rozsławili Juliusz Słowacki w Balladynie oraz Józef Ignacy Kraszewski w Starej Baśni. "Mysią Wieżę" uwieczniali także liczni malarze i rysownicy tacy jak np. N. Orda, Podbielski, Dietrich, Minutoli, A. Oleszczyński, Jentsch, T. Mielcarzewicz, G, Simon, F.B. Chotomski.

Dziś, poza "Mysią Wieżą", zachowały się przylegające do niej odcinki muru obwodowego, piwnice domu głównego, mury bramy i odtworzony most zwodzony. W piwnicy pokazano kilka scenek historycznych z figurami (kupców rycerzy), a most jest fajnie wykonany, choć brakuje prezentacji jego działania. To wszystko efekt niedawnych prac archeologicznych i rewitalizacyjnych, po których atrakcyjność zabytku znacznie wzrosła. Przybyło sporo murów, bo odsłonięte fundamenty zostały zabezpieczone na powierzchni ziemi, tak aby widać było obrys całej warowni, choć nie tworzą one zamkniętego kształtu i wyglądają zbyt nowocześnie. Z wieży rozciąga się rozległy widok na malowniczą okolicę, jednak aby zwiedzanie Kruszwicy nie trwało zbyt krótko, warto przepłynąć się regularnie kursującym po Gople stateczkiem, co pozwoli zobaczyć wieże z dalszej perspektywy, przespacerować się po półwyspie obsadzonym kwiatami z plażą na końcu oraz odwiedzić małe muzeum w neogotyckim budynku pod wzgórzem zamkowym. W samej wieży do oglądania jest niewiele - kilka plansz, zdjęć i rysunków. Warto zwrócić uwagę na liczne otwory w murach obwodowych i wieży - są to oryginalne pozostałości po rusztowaniach, wykorzystywanych przez budowniczych zamku.