Możesz ocenić: Lęczyca (woj. łódzkie) - Średniowieczny zamek królewski
Opis i stan obecny
Warownia w Łęczycy należy do typu zamków miejskich, kiedyś zamykała ufortyfikowane miasto od strony płd.-wsch. Od miasta oddzielała ją fosa z drewnianym mostem. Z zewnątrz chroniona była bagnistymi brzegami przepływającej niedaleko Bzury.
Zamek zbudowano na planie czworokąta o powierzchni 2600 m2 i przez wieki nie była powiększana. Najbardziej okazałe jest skrzydło zachodnie z wysokim murem obwodowym, wieżą bramną, dostawionym do niej trzykondygnacyjnym budynkiem zwanym Domem Nowym i zwieńczoną attyką wieżą narożną w połowie na planie kwadratu, a wyżej ośmioboczną. Ostatnia składowa warowni to stojący od wschodu dwukondygnacyjny dom zwany Prochownią.
Wieża Szlachecka
Dominująca nad zamkiem wieża narożna nazywana jest Szlachecką, ponieważ mieściło się pod nią więzienia dla szlachty. Wg opisów posiadało ono ciasne zejście na dół, z jednym tylko okienkiem dobrze okratowanym. Ciężkie drzwi miały doczepioną kunę, czyli obręcz, do której przykuwano za rękę lub szyję więźnia.
Do takiego więzienia trafić mógł jedynie szlachcic trudniący się rozbojem lub skazany za najcięższe przestępstwa typu morderstwo czy gwałt. Cele w wieżach miały ujednolicone prawem warunki, np. nie mogło być w nich pieca (staroście który złamał ten przepis groziła kara 400 grzywien), a pojedyncze okno musiało być umieszczone minimum 12 łokci (ponad 7 metrów) od podłoża. Posiłek, który musiał stanowić tylko chleb i woda, spuszczano na sznurze.
W XVIII w. łęczycka wieża była w tak złym stanie, że podczas bezkrólewia po zgonie króla Augusta III, więźniowie zdołali z niej uciec.
Mimo że dziś to zupełnie nieciekawy budynek, to warto zwrócić na niego uwagę.
Niegdyś stał w tym miejscu gotycki Dom Stary. Był to główny budynek zamkowy złożony z 3 części.
Północna to trójkondynacyjna część administracyjna i archiwalna. Ulokowano tu kancelarię burgrabiego, izbę pisarską, przechowywano akta grodzkie i ziemskie
Środkową stanowiła trójkondynacyjna sień. Południowa o 2 kondygnacjach mieściła 2 duże sale, w tym reprezentacyjną, wyższą od pozostałych pomieszczeń.
Tutaj odbywały się posiedzenia sądu starościńskiego i zjazdy rady królewskiej. Budynek ten był częściowo podpiwniczony, lustracja z 1616 r, tak to opisuje:
"piwnica wielka na dwóch murowanych filarach, słupami dębowymi podparta, drzwi do niej z wrzeciądzem i skoblem, nieopodal sklepów ziemnych trzy, o jednych drzwiach, o oknie zakratowanem".
Dom Stary został on zmodernizowany w XVI wieku przy okazji budowy Domu Nowego, a w końcu XVIII stulecia zaborca pruski zburzył część środkową i południową, przekształcając część administracyjną w nowy budynek, nazwany później "Prochownią". Archeolodzy doszukali się w nim murów zarówno z XVIII, XVI jak i XIV wieku.
Mur obwodowy ma do 10 m wysokości, ale w dużej części jest zrujnowany i niższy. Od strony wschodniej (czyli Domu Starego) był wsparty rzędem przypór (dziś widać tylko jedną, środkową). Mur posiadał ganek strażniczy.
Wysoka na ponad 20 metrów wieża narożna i udostępniona jest dla turystów, niestety w chwili moich odwiedzin była okresowo zamknięta ze względu na prace konserwacyjne, więc nie wiem jaki jest z niej widok.
Zamek dotrwał do XX wieku mocno zrujnowany w każdym elemencie, więc to co widzimy obecnie to efekt odbudowy latach 40-tych i 70-tych XX wieku. Niestety, rekonstrukcja z jakiegoś powodu nie objęła Domu Starego, co było de facto kastracją tego zabytku. Pozostawienie w jego miejscu szpetnej Prochowni to chyba najgorsze co można było zrobić. Z kolei wieża bramna wygląda jak część Domu Nowego, szczególnie widać to od strony dziedzińca. Z pewnością nie jest to prawidłowe odwzorowanie historycznego wyglądu zamku. Zdecydowanie lepiej budowla wygląda na graficznej rekonstrukcji Łęczycy wykonanej przed wojną (patrz poniżej).
W zamku funkcjonuje Muzeum Ziemi Łęczyckiej z ciekawą ekspozycją dotycząca głównie historii regionu i sztuki ludowej. Wyjątkowa w skali kraju jest wystawa poświęcona... diabłu! Oczywiście chodzi o Borutę, który podobno nie jest wcale taki zły i woli żyć z ludźmi w zgodzie, niż z nimi wojować. Na dziedzińcu zamkowym co roku odbywają się popularne turnieje rycerskie.
Zamek w Łęczycy od strony południowo - zachodniej w połowie XIX wieku - Albumy Kazimierza Stronczyńskiego
Zamek w Łęczycy od zachodu na rycinie z końca XIX wieku
Plany i rekonstrukcje
Plan Łęczycy z początku XVIII wieku po przekształceniach w pruską twierdzę. Zamek oznaczony cyfrą 9. Widać przerwę w obwodzie murów - to brama na bastion przebita przez Prusaków
Plan Łęczycy z końca XVIII wieku. 1 - zamek, 2 - klasztor dominikanów, 3 - ratusz, 4 - kościół farny
Plan zamku średniowiecznego wg T. Poklewskiego, E. Grabarczyk
oraz jego rekonstrukcja wg J. Salma. I - wieża narożna, II - wieża bramna, III - Dom Stary (przerywaną linią nieistniejące mury, jego północna część to zachowana do dziś Prochownia).
Dom Stary wg T. Poklewskiego i E. Grabarczyk. 1 - część reprezentacyjna z 2 kondygnacjami, 2 - sień, 3 - trójkondygnacyjna część administracyjna
Plan zamku Łęczyca wg B. Guerquina sprzed odbudowy. 1 - wieża narożna Szlachecka, 2 - Dom Nowy, 3 - zniszczona wieża bramna 4 - Prochownia
Rekonstrukcja XVI-wiecznej Łęczycy, prawdopodobnie wg. Jana Gumowskiego z 1937 r.
Powiększenie zamku z powyższej rekonstrukcji
Historia, wydarzenia
Obecny zamek łęczycki wzniesiono w II połowie XIV wieku z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Tworzył on wraz z miejskimi fortyfikacjami wspólny system obronny, choć oddzielony był od miasta fosą z mostem zwodzonym. Tradycje budownictwa obronnego w Łęczycy sięgają znacznie wcześniejszego okresu. Pierwszy gród znajdował się być może już w VI stuleciu na wzniesieniu zwanym Szwedzką Górą. W XII wieku na terenie dzisiejszej wsi Tum, na wschód od miasta położony był mocno warowny gród książęcy, najechany w 1241 roku przez Tatarów i w 1294 przez Litwinów. U podnóża grodu rozwinęła się z czasem osada, która wraz z nim została spalona przez Krzyżaków w 1331 roku.
Najstarsze przedstawienie zamku Łęczyca z początku XIX wieku. Widać tu jeszcze ścianę z oknami Domu Starego
1352 - Kazimierz Wielki doprowadził do włączenia księstwa łęczyckiego do Polski. Wkrótce potem rozpoczął budowę zamku oraz fortyfikowanie miasta. Warownię postawiono na sztucznie usypanym kopcu o wysokości 5 m. Jako budulec użyto kamieni i cegły gotyckiej. Obiekt składał się z wieży narożnej zwanej Szlachecką, wieży bramnej, budynku mieszkalnego w skrzydle wschodnim zwanego Domem Starym o 2 kondygnacjach, bliżej nie określonych budynków drewnianych oraz otaczającego całość muru obwodowego. Od miasta zamek oddzielony był murem i fosą zasilaną wodą z Bzury
Potop szwedzki
Podczas szwedzkiego najazdu Łęczyca została zdobyta we wrześniu 1655 r. przez gen. Douglasa, jednak załoga pod dowództwem starosty Jakuba Olbrychta Szczawińskiego nie poddała się tak łatwo jak inne miasta. Utrzymanie go przez kilka dni pozwoliło królowi Janowi Kazimierzowi na koncentrację wojsk pod Piątkiem. Niedługo później miasto zostało odbite przez pospolite ruszenie pod wodzą braci Zaleskich, nie zdobyto jednak zamku. Szwedzi wysłali więc posiłki z Łowicza, które z powrotem zajęły i ograbiły miasto. Na wiosnę 1656 r. pod Łęczycą stanął z oddziałami partyzanckimi Stefan Czarniecki. Bez artylerii nie był jednak w stanie dokonać oblężenia. Dopiero 2 października, gdy Czarniecki leczył rany odniesione w jednej z bitew, armia koronna pod dowództwem samego króla podeszła pod miasto i 2 dni później zdobyła go szturmem. Zamek w Łęczycy skapitulował 7 października. Te wydarzenia poważnie nadwątliły stan warowni (ucierpiał zwłaszcza Dom Stary), którą przez długie lata nikt nie kwapił się odbudować. Również miasto zostało doszczętnie zniszczone - przetrwały tylko 3 domy...
1406 r. - Krzyżacy spalili zamek, jednak został on szybko odbudowany
1410 r. - po bitwie pod Grunwaldem część jeńców krzyżackich została osadzona w zamku łęczyckim
II poł. XV w. - I poł. XVI - warownię w Łęczycy nawiedzały wyniszczające pożary
Widok zamku Łęczyca od zachodu w II połowy XIX wieku wg. Napoleona Ordy. Nie ma wieży bramnej, a wieża narożna zachowana w części kwadratowej posiada parterową dobudówkę
lata 1563-65 - starosta łęczycki i podskarbi królewski Jan Lutomirski gruntownie wyremontował i przebudował zamek na wygodniejszą siedzibę starościńską, za 3000 florenów pożyczonych ze skarbca królewskiego. Przy bramie postawił tzw. Dom Nowy z 3 kondygnacjami, odnowił wieżę bramną i dostawił do niej klatkę schodową oraz jedno piętro, wzmocnił mury obwodowe, dobudował do nich ganki strażnicze. Powiększona została Wieża Szlachecka, którą zwieńczono renesansową attyką, a Dom Stary został odnowiony. Przekształceniu uległy stare gotyckie okna i wystrój wnętrz
II poł. XVI - z rozkazu króla Stefana Batorego w zamku łęczyckim uwięziono posłów ze zbuntowanego Gdańska
1606 r. - Łęczyca została spalona przez rokoszan Zebrzydowskiego. O zamku nie wspomina się, ale zapewne również ucierpiał, bo kolejne lustracje mówią o potrzebie wielu pilnych napraw
poł. XVII w. - miasto dotknęły kolejne okrutne klęski - pożar i zaraza, dlatego Szwedzi mieli ułatwione zadanie podczas "potopu" w 1655 r. Łęczyca została zdobyta, choć dzielnie się broniła.
1705 r. - Szwedzi dokończyli dzieła zniszczenia podczas kolejnej wojny północnej. Z zamku pozostała ruina. Ówczesna lustracja stwierdza, że "starożytności i ozdoby - in rudera obrócone, żadnego prawie okna nie ma"
1789 r. - kolejna lustracja określa zamek jako ruinę, z której trzeba było ewakuować archiwum grodzkie do klasztoru oo. Dominikanów. W zdewastowanym Domu Starym pozostawiono jeszcze archiwum ziemskie, ale bardzo obawiano się o jego los
lata 70-te XVIII w. - częściowo zabezpieczono mury zamkowe, w tym wieżę przed całkowitym zawaleniem, choć jak pokazały następne wypadki - niezbyt skutecznie
1788 r. - zawaliła się wieża bramna
1793 r. - w czasach zaborów Łęczyca weszła w skład Prus. Prusacy rozpoczęli przekształcać ówcześnie graniczne w miasto w twierdzę. W tym celu wykuli w murze obwodowym nową bramę prowadzącą do nowo wybudowanego bastionu miejskiego przy narożniku południowo-wschodnim zamku (widać ją od wschodu do dzisiaj) i wykopali drogę działową biegnącą przez jego teren. Dom Stary częściowo zburzyli i przekształcili jego północny fragment w nowy piętrowy budynek.
1806 r. - Łęczyca pozbyła się Prusaków i została zajęta przez gen. Dąbrowskiego. Weszła w skład Księstwa Warszawskiego utworzonego przez Napoleona
1814 r. - runęła część wieży szlacheckiej
1815 r. - po Kongresie wiedeńskim ziemie Księstwa Warszawskiego przejęła Rosja. Łęczyca stała się częścią autonomicznego Królestwa Polskiego.
W zamku kwaterowało polskie wojsko, a w budynku na miejscu Domu Starego postawiono skład amunicji i laboratorium prochowe, stąd jego nazwa "Prochownia
". Przy murze północnym postawiono drewniany budynek gospodarczy
1831 r. - burmistrz łęczycki zezwolił na rozbiórkę murów zamkowych. W ten sposób w 1834 roku mur obwodowy został drastycznie obniżony, miejscami do fundamentów, a wieża Szlachecka pozbawiona części ośmiobocznej. 10 lat później interwencja z zewnątrz przerwała ten proceder i
ruiny stały się własnością Urzędu Miejskiego. Ten przeznaczył dziedziniec zamkowy na skład lodu. Budowa lodowni doprowadziła do wykopów, które na zawsze zatarły warstwy kulturowe zabytku i ich zawartość pozostanie już dla archeologów nieznana. Dotyczy to zwłaszcza części południowej z Domem Starym
1848 r. - w Domu Nowym urządzono areszt miejski i sąd
XIX w. - mieszczanie stopniowo rozbierali mury zamkowe dopóki oficjalnie tego nie zabroniono
po 1918 r. - w latach międzywojennych podejmowano próby ratowania zamku remontując mury. Na ternie zamkowym stanęła strażacka wieża ćwiczeń
po 1933 r. - na zamku miało siedzibę Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, które rozpoczęło starania o powołanie Muzeum Łęczyckiego.
Zamek w Łęczycy na rysunku J. Łepkowskiego z 1870 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowe w Krakowie). Skrzydło zachodnie bez bramy i z kikutem wieży
1947 r. - ruiny łęczyckie były siedzibą hufca harcerskiego. Zajmował on wieżę i Prochownię
1947 r. - podjęto działania remontowe przy Domu Nowym, aby otworzyć w nim Muzeum Ziemi Łęczyckiej, co stało się w 1949 roku.
1951 r. - muzeum przejęło Prochownię od harcerzy i przeprowadziło jej remont
1976 r. - zakończono wieloletnią rekonstrukcję zamku wg planów H. Jaworowskiego. Odbudowano wieżę narożną, wieże bramną, Dom Nowy i mury obronne. Obiekt nadal pełni funkcję muzeum
Dostojni goście na zamku
W XV w. zamek łęczycki był bardzo istotnym dla kraju miejscem, ze względu na odbywające się tu częste spotkania władców z polskimi możnowładcami oraz wysłannikami obcych państw. I tak np. w 1409 r. podjęto decyzję, że jeśli Krzyżacy zaatakują Litwę to Królestwo Polskie włączy się do wojny. Była to odpowiedź na wcześniejsze zapytanie delegacji zakonnej w tej sprawie i de facto oznaczała, iż starcie zbrojne jest nieuniknione.
Na zjeździe w 1420 r. w Łęczycy pojawił się niecodzienny gość - poseł czeski Hynek z Holsteinu. Przywiózł on propozycję objęcia tronu czeskiego przez Władysława Jagiełłę. Niestety nie mogła ona być oficjalnie przyjęta. W owym czasie Czechy zostały opanowane przez religijno-narodowy ruch husycki. Ich tezy zostały mocno potępione przez papieża Marcina V i całą katolicką Europę. Już same kontakty z Czechami były dla Polski niebezpieczne. Próbowano więc osadzić na tronie czeskim brata stryjecznego polskiego króla, Witolda - wielkiego księcia litewskiego, co mimo początkowych sukcesów zakończyło się niepowodzeniem.
Natomiast w 1426 r., gdy w centrum uwagi króla stała sprawa jego sukcesji, w zamku łęczyckim doszło do gorszącego zdarzenia. Możni panowie z całego kraju uzależnili swoje poparcie dla syna Jagiełły w zamian za potwierdzenie starych wolności i podpisanie nowych przywilejów. Złożyli oni u biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego wspólnie podpisany dokument z poparciem dla króla, ale ten miał go przekazać dopiero, gdy król spełni ich żądania. Na zjeździe król niespodziewanie odmówił zgody na postulaty możnowładztwa, co rozwścieczyło obecnych, którzy wyładowali swą złość na zwróconym im przez biskupa dokumencie. Jak opisuje Długosz: "panowie pochwycili go [dokument] natychmiast i wyciągnąwszy miecze z pochew, nie bez szczęku i łoskotu błyskającej broni, wywołującej wielki strach, na oczach króla pocięli go na drobne kawałki". Król nie ugiął się i nie zgodził na warunki poddanych. Ich żądania spełnił jednak kilka lat później.
Rysunek zamku w Atlasie Geograficznym Królestwa Polskiego z 1907 r.
Przedwojenna pocztówka z zamkiem łęczyckim w ruinie, mury obwodowe w stanie szczątkowym
Legendy i podania
Łęczycki Boruta wg. Juliusza Kossaka
Miejscowe legendy związane są prawie w komplecie z diabłem Borutą występującym pod różnymi postaciami. Jako szlachcic spaceruje w kontuszu po dziedzińcu zamkowym, pod postacią sowy pilnuje skarbów w lochach zamkowych, w wodach Bzury jako Boruta-topielec przyjmuje kształt ryby z rogami, po polach galopuje nocami Boruta-koń, miód podbiera pszczelarzom Boruta-bartnik.
Początki Boruty sięgają XIV w. Wtedy to Kazimierz Wielki wyruszył z Krakowa do Łęczycy, jednak blisko kresu podróży jego kareta ciągnięta przez 6 koni spadła z grobli i zapadła się głęboko w bagno. Świta króla nie mogła sobie z tym poradzić, musiano więc poszukać pomocy. Wokoło był tylko bór i błota oraz wąska ścieżka w las. Jeden ze służących poszedł więc nią i wkrótce zobaczył grupkę ludzi, którzy z drewna sosnowego wytapiali smołę. Zwano ich borutami, bo większość czasu spędzali w borze. Jeden z nich zaoferował pomoc królowi. Sługa prosił, aby poszli wszyscy, ale tamci uparcie twierdzili, że jeden boruta w zupełności wystarczy. I faktycznie za pomocą grubego sznura wyciągnął po kolei wszystkie konie, a następnie i samą karetę. Wdzięczny król nadał borucie szlachectwo i uczynił zarządcą jego łęczyckich dóbr. Ten jednak zapomniał skąd się wywodzi i stał się dla ludu okrutnym ciemiężcą. Po śmierci szlachcica-boruty ludzie ruszyli na zamek w Łęczycy odebrać zagrabione im pieniądze. Nic nie znaleźli, a dwa dni później zniknęło także ciało zmarłego. Odtąd zaczęto mówić o diable Borucie. Podobno wciąż pilnuje on skarbów w lochach zamkowych. A z tego czasu do chwili obecnej zachowało się ludowe przysłowie: "nie ma diabła gorszego, gdy się stanie pan z ubogiego".
W 1882 r. legenda nabrała nowego wymiaru, gdy ogrodnik o nazwisku Jasiński znalazł podobno przy ruinach zamku butelkę z kawałkiem papieru, na którym była informacja, jak znaleźć skarb znajdujący się w lochach przy wieży. Ogrodnik sprowadził brata z Warszawy i wspólnie przystąpili do kopania. Chlew znajdujący się przy wieży pozwolił im kopać niepostrzeżenie. Po kilku dniach motyka jednego z kopaczy uderzyła o żelazne wrota. Ucieszyli się bracia, ponieważ byli pewni, że natrafili na zamknięty skarbiec. Ich radość nie trwała jednak długo, bo nagle ziemia osunęła się i całkowicie ich zasypała. Ludzie nie mówili o niczym innym jak o gniewie Boruty, któremu zakłócono spokój.
Istnieje też kilka innych opowieści o Borucie, które jednak nie czynią z niego zabójcy, lecz raczej łagodniejszego diabła-psotnika...
Podobny widok jak wyżej, lecz po remoncie ruin
Informacje praktyczne
ADRES I KONTAKT Zamek - Muzeum w Łęczycy - ul. Zamkowa 1, Łęczyca
99-100 Łęczyca
CZAS Oglądnięcie z zewnątrz i zwiedzanie zabytku zajmuje ok. 1 godziny.
WSTĘP Wolny na dziedziniec. Płatny do muzeum 28 zł / 22 zł ulgowy i na wieżę 7 zł. Otwarte w sezonie (V-IX): 10.00-17.00, w poniedziałki nieczynne. Po sezonie do 16:00 i 15:00.
Ponieważ informacje o godzinach otwarcia, a przede wszystkim cenach biletów szybko się dezaktualizują, sprawdź je na stronie oficjalnej opisywanego zabytku: Zamek w Łęczycy dodatkowe informacje
Pocztówka z lat 20-tych XX w. Na terenie zamkowym widać strażacką wieżą ćwiczeń
Położenie i dojazd
Północna część woj. łódzkiego. 35 km na północ od Łodzi, 23 km na południowy zachód od Kutna. Zobacz na mapie. Zamek stoi koło rynku przy jego południowo-wschodnim narożniku.
Współrzędne geograficzne:
Otwórz w: Google Maps, Bing Maps, Openstreet Maps
format D (stopnie): N52.05893333° E19.20378889°
format DM (stopnie, minuty): 52° 3.5359998'N 19° 12.2273334'E format DMS (stopnie, minuty, sekundy): 52° 03' 32.16''N 19° 12' 13.64''E
Zdjęcie J. P. Dziekońskiego z początku XX wieku. Budynek Prochowni, mury obwodowe rozebrane
Bibliografia
Guerquin Bohdan - Zamki w Polsce
Jurasz Tomasz - Zamki i ich tajemnice
Kaczyńscy Izabela i Tomasz - Polska - najciekawsze zamki
Kajzer Leszek, Kołodziejski Stanisław, Salm Jan - Leksykon zamków w Polsce
Kajzer Leszek - Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej
Poklewski Tadeusz - Zamki środkowopolskie. Część I.
Poklewski-Koziełł Tadeusz - Zamek w Łęczycy
Przedwojenna pocztówka z Domem Nowym jako sądem i zniszczoną bramą
Galeria zdjęć
Klikając w zdjęcie otrzymasz jego powiększenie w nowym oknie. Okno to można zamknąć kliknięciem w dowolny punkt POZA zdjęciem.
Zdjęcia wykonane: latem 2003
Filmy wideo
Zamek Królewski w Łęczycy z drona
Noclegi
Łęczyca - Bursa Szkolna, ul. Kaliska 13, tel. (0..24) 388 36 00, po 15.00 tel. (024) 388 36 01
Łęczyca - Zajazd Senator, ul. Ozorkowskie Przedmieście 47, tel. (024) 388 24 04
Proponujemy wyszukanie noclegu w opisywanej miejscowości lub jej okolicy w serwisach noclegowych.
Oferty cenowe online są zwykle atrakcyjniejsze niż rezerwacje telefoniczne!
Miniforum
Zapraszam do przesyłania swoich wypowiedzi i komentarzy odnośnie opisywanego zamku. Ukazują się one na stronie od razu po wpisaniu do formularza.
Ostatnie wpisy
Re: co to jest wieża attykowa Autor: koń Data: 2015-01-11 17:27:12
ja też nie wiem
Re: czy w zamku w łęczycy straszy Autor: Anonim Data: 2013-04-14 20:45:56
czy w zamku jest duch boruty
Re: czy w zamku w łęczycy straszy Autor: odp;p Data: 2011-06-07 22:03:03
(c) 2001-2024 bd - Kontakt - Polityka Prywatności Wszelkie prawa do własnych zdjęć i tekstów zastrzeżone, nie mogą być one wykorzystywane bez mojej zgody. Nie udzielam pozwolenia na kopiowanie opisów.
Wykryto blokadę reklam :-(
ZamkoMania.pl to prywatny, niezależny serwis historyczno-krajoznawczy. Nie finansuje nas żadna firma ani instytucja. Pozwalając na wyświetlenie paru nienarzucających się reklam wspierasz nasze dalsze funkcjonowanie i aktualizację informacji.
Dlatego prosimy o wyłączenie blokowania reklam na tej stronie (instrukcja jak to zrobić w: AdBlock, Adblock Plus, Ghostery, uBlock Origin).