Legnica

Średniowieczny zamek książęcy

Stojący w północno-wschodniej części starego miasta nad brzegiem Kaczawy zamek legnicki, mimo że niegdyś nie mający sobie równych w kraju, jest dziś średnio atrakcyjny dla turystów, wciąż jednak wzbudza podziw wielkością i potężnymi wieżami. Jest to jedna z najstarszych w kraju murowanych warowni zadziwiająca rozmachem, oraz rozwiązaniami architektonicznymi i formalnymi, które archeolodzy odkrywają od lat 60-tych XX wieku. Warto podkreślić, że budowla przetrwała ponad 800 lat, a największych zniszczeń dokonali Sowieci w 1945 roku.

Zielona Komnata Nazwa pochodzi od koloru unikalnych malowideł ściennych w Wieży św. Jadwigi. Ich fundatorem był książę Fryderyk II po powrocie z pielgrzymki do Ziemi Świętej w 1509 roku. Aby wzmocnić kult świętej Jadwigi, postanowił ozdobić izbę zwaną Komnatą św. Jadwigi utworzoną 100 lat wcześniej przez Ludwika II. Mimo że powstała ona w stricte obronnej wieży na długo po śmierci Jadwigi, była uważana za jej mieszkanie. Na ścianie wisiał portret świętej, a wieczna lampka - nieustannie palący się płomień wyrażał cześć dla świętej z dynastii miejscowych książąt. Fryderyk nadał komnacie charakter mieszkalny, dodał kominek, ławy, a w murach wykuto 4 okienka wyznaczające strony świata. Ściany pokryto malowidłami freskowymi używając bardzo kosztownego barwnika sprowadzonego z Azji - malachitowej zieleni. Były to przede wszystkim ornamenty roślinne i kwiatowe z różami, dlatego pierwotnie izbę zwano Komnata Różaną, a dopiero od XX wieku Zieloną Komnatą. Roślinność wypełniająca komnatę miała sprawić wrażenie przebywania w altanie ogrodowej. Symbolizowała piękno, mądrość i czystość duchową. Pośród niej namalowane są postacie naturalnej wielkości największych bohaterów swoich czasów, wzory cnót rycerskich do których chcieli nawiązywać książęta legniccy, m.in. Hektora z Troi, Aleksandra Wielkiego, Juliusza Cezara, króla Artura. Przedstawieni są z insygniami władzy, w zbrojach i z bronią w ręku. Sklepienie żebrowe komnaty zamyka zwornik z czarnym orłem - herbem piastów Ślaskich. Podobne komnaty powstawały tylko w Francji, Włoszech, Czechach i Węgrzech, a przetrwało ich bardzo niewiele. Także więc i z tego powodu legnicki zamek jest wyjątkowym zabytkiem w Polsce.

Aktualnie zabytek jest podzielony własnościowo między Urząd Marszałkowski i Gminę Legnica. Wysokie różnorodne budynki otaczające dziedziniec mieszczą przede wszystkim pomieszczenia kilku szkół z boiskiem, internatem, biblioteką, a ostatnio noclegownię dla uchodźców, ale jest też coś dla turystów: ruiny kaplicy oraz dostępne od niedawna dwie wieże.
Te obiekty należą do najstarszych części warowni legnickiej, która po przekształceniu z grodu stała się dwuczłonową budowlą w skład której wchodziło 5 głównych murowanych budynków: dwie okrągłe wieże typu bergfried (wolnostojące baszty - donżony - punkty ostatniej obrony), skromniejsza wieża kwadratowa (Lubińska), palatium - pałac książęcy i kaplica. Murowany był jeszcze fragment obwodu fortyfikacyjnego od północy oraz niewielki budynek na dziedzińcu identyfikowany z kuchnią. Założenie zamkowe z dwoma bergfriedami jest unikalne. Jak pisał J. Grzybowski "kaplica wraz z 'cesarskim' pałacem i dwiema potężnymi cylindrycznymi wieżami demonstrowała suwerenną dumę właściciela zamku, aspirującego do korony królewskiej".
Budowla rozrastała się, wieże znacząco podwyższono (jedna zyskała nadbudówkę ośmioboczną, drugiej prawie w całości nadano kształt oktagonalny), z czasem powstały fortyfikacje z 4 bastejami i nowe budynki, które całkowicie otoczyły dziedziniec. W części zachodniej zabudowa była głównie 2-piętrowa, w części wschodniej 1-piętrowa i parterowa. W 1. połowie XVI wieku przeniesiono wjazd do zamku na stronę wschodnią. Do ozdobienia nowej bramy zatrudniono niejakiego Jerzego z Ambergu, który nie był zbyt znanym artystą czy architektem, bo innych jego dzieł trudno się doszukać, ale z zadania wywiązał się znakomicie. Powstał kunsztowny renesansowy portal w formie rzymskiego łuku triumfalnego z osobnym przejazdem i furtą dla pieszych. Trzy bogato dekorowane kolumny wspierają fryz z portretami księcia Fryderyka II i księżnej Zofii, przedzielonymi kartuszem herbowym z orłem piastowskim. Przetrwał w dobrym stanie do dziś.
Następnie dziedziniec zamku został przedzielony murem kurtynowym z czworoboczną wieżą po środku. Ponieważ umieszczono na niej zegar, nazwano ją Wieżą Zegarową. Jej funkcje były czysto dekoracyjne. Mur ten został później przekształcony w piętrową galerię i wraz z wieżą przebudowany do obecnej neorenesansowo-romańskiej postaci. Od północy na wysuniętym obszarze zamkowym przy Wieży Lubińskiej stanęła druga kaplica książęca. Pierwotnie była to prawdopodobnie stara basteja, choć nie ma jej na znanych planach budowli. Kaplica ta powstała po rozebraniu kaplicy romańskiej. Być może początkowo była protestancka, bo zniemczeni książęta legniccy wyznawali wtedy luteranizm, a później kalwinizm. Wg dokumentów katolicką kaplicę zbudowano dopiero po połowie XVII stulecia, ale budynek kaplicy widnieje już w północnej części zamku na wcześniejszych rysunkach miasta.
Po wielkim pożarze w następnym stuleciu przestała istnieć Wieża Lubińska. Włączono ją w okazały barokowy gmach od północy, który zajął też miejsce drugiej kaplicy.

Obroża Psa Gończego W Komnacie Św. Jadwigi (w wieży jej imienia) swą siedzibę miał Zakon "Rüdenband", tłumaczony jako Zakon "Obroża Psa Gończego". Nazwa ma nawiązywać do wiernych i nieustraszonych psów myśliwskich które towarzyszyły rycerstwu na polowaniach. Było to elitarne stowarzyszenie śląskich władców założone w 1413 roku w Legnicy przez: Ludwika II (książę legnicko-brzeski), Wacława II (ksiażę legnicki i biskup wrocławski), Przemysława I (księcia opawski), Konrada IV Starszego (książę oleśnicki), Konrada V Kąckiego (książę oleśnicki) oraz Jana I (książę żagański). Członkowie zobowiązywali się do wzajemnej pomocy i wspierania się w trudnych sytuacjach. Wszelkie spory mieli rozwiązywać we własnym gronie. Zakon corocznie organizował wielki, trzydniowy turniej rycerski i tylko wtedy przyjmowano nowych członków (przyjęto później m.in. margrabiego brandenburskiego Jana IV Hohenzollerna i księcia głogowski Henryka IX). Regularnie organizowano wspólne polowania, wspierano kościoły Maryjne, organizowano wojsko do walki z husytami. W 2013 Zakon "Obroża Psa Gończego" został reaktywowany. Siedzibą stowarzyszenia jest Lubin. Herb zakonu "Obroża Psa Gończego"

Na dziedzińcu zachodnim od południa funkcjonował cekhauz z książęcym arsenałem. Budynek ten został na początku XX wieku zastąpiony wyższym budynkiem gmachu biurowego, który w zeszpeconej formie istnieje do dziś (jego piwnice są starsze, pochodzą więc zapewne z arsenału). Nieco wcześniej zabudowano jeszcze teren dziedzińca przy Wieży Zegarowej stawiając nowy budynek, który również się zachował. W XIX stuleciu części budynków nadano cechy neogotyckie, które wciąż są widoczne, zwłaszcza w skrzydle północnym z nową bramą. Po wojnie pomieszczenia książęcej siedziby przekazano placówkom oświatowym, czego efektem było powstanie na dziedzińcu zachodnim boiska sportowego, co jest rzadkim widokiem na zamku. Nie odbudowano zaś parterowych skrzydeł otaczających ten dziedziniec od zachodu i północy.
Podczas odwiedzin Legnicy w 2007 r., jedynym obiektem przeznaczonym do zwiedzania były relikty romańskiej kaplicy zamkowej w specjalnie wybudowanym w latach 70-tych pawilonie (patrz ciekawostka poniżej). Widać tam niskie murki i fundamenty świątyni, ale i zrekonstruowane filary. Na ścianach pawilonu prezentowane są rysunki i plany budowli. Generalnie zbyt skromnie zagospodarowano tak ważne odkrycie.
Kaplica jest pierwszym obiektem oddanym w zarząd Muzeum Miedzi. Wkrótce placówka ta ma przejąc inne części zamku i utworzyć nowe muzeum zamkowe obejmujące poza kaplicą i wieżami również całe skrzydło południowe i wschodnie. Z kolei bractwo rycerskie ma przejąć basteję od strony północno-zachodniej - jedyne co pozostało z XVI-wiecznych fortyfikacji (najpierw trzeba ją jednak odrestaurować). Sama kaplica również zmieni wygląd, anachroniczny pawilon zostanie usunięty. Zabytek zyska nowy kształt za pomocą nowoczesnych, być może multimedialnych form.
W 2024 roku nie widać było wielkich zmian przy kaplicy, ale odnowione budynki od strony dziedzińca prezentowały się już godnie. Wyeksponowano w nich zabytkową kamieniarkę jak obramowania okienne i portale. W północne skrzydło wkomponowano 2 elementy drugiej kaplicy książęcej, zniszczonej przez pożar. Jak wspomniano, dwie wieże udostępniono już do zwiedzania. Są uznawane za pierwsze bergfriedy na ziemiach polskich. Obie posiadały lochy więzienne w najniższych kondygnacjach. Cylindryczna wieża św. Jadwigi (żona budowniczego zamku Henryka Brodatego) ma mury grubości 2,5 metra. Z pierwotnych 20 metrów wysokości podwyższona ją do aż 55 metrów. Pełniła rolę ochrony wjazdu, który pierwotnie znajdował się od zachodu. Na początku XVI stulecia zyskała dekoracyjne polichromie w izbie zwanej Komnatą św. Jadwigi lub Zielona Komnatą (patrz ciekawostka). Komnata ma kształt okręgu o średnicy 5 metrów i jako jedyna w wieży posiada funkcje mieszkalne. Turyści mogą oglądnąć polichromie i mimo że zielony kolor prawie już zanikł, wciąż robią one wrażenie.
Przekształcona w ośmioboczną Wieża św. Piotra (patron miasta) jest znacznie masywniejsza - grubość murów wynosi aż 4,5 metra. Pierwotnie mierzyła 25 m, ale w XV stuleciu została podwyższona do 68 metrów. Taras widokowy umieszczono na wysokości 52 metrów. Widok jest wspaniały, dostrzec można wiele pasm górskich i szczytów, w tym Śnieżkę i górę Grodziec z zamkiem. Od XVI wieku przy wieży tej usytuowany był nowy wjazd do zamku przez bogato zdobiony portal i bardzo długą sień.
Od tego okresu wieże nie są już bergfriedami, przylegają do nich budynki, z których najważniejszym było palatium, czyli pałac książęcy (kiedyś także wolno stojący). Jego wymiary w średniowieczu (61,5x16 m) i wysokość 12 metrów świadczą, iż książę legnicki nie żałował środków stawiając jedną z największych siedzib w ówczesnej Europie. Parter palatium (wysokość 3,5 m) zajmowały pomieszczenia gospodarcze i magazynowe, Pierwsze piętro (wysokość 2,5 m) posiadało rząd portali i okien, stąd przypuszczenie iż znajdowały się tu komnaty drużyny książęcej, a w czasie oblężenia wojska zaciężnego. Przypuszczalnie było to 6 jednakowych izb. Drugie piętro (wysokość 6 m) to pokoje mieszkalne księcia od wschodu, wielka reprezentacyjna aula po środku (jej maksymalne wymiary to 32x13,5m) i kilka komnat od zachodu, być może z jednej z nich prowadził ganek do kaplicy. Kondygnacja ta posiadała okazałe okna biforalne lub triforalne. Wentylację zapewniało kilka okulusów (niezamykane okrągłe otwory w ścianie, które również doświetlały pomieszczenia). Każda kondygnacja posiadała własne osobne wejścia bezpośrednio z dziedzińca. Dziś palatium jest całkowicie przekształcone, z wtórnymi podziałami wnętrz. Zachowały się jednak oryginalne elementy na ścianach od strony dziedzińca, które uwypuklono.

Kaplica romańska Murowana późnoromańska kaplica zamkowa powstała w latach 1220 - 1240 za panowania Henryka I Brodatego. Wzniesiono ją na planie dwunastoboku o średnicy 12 metrów z przylegającym od wschodu prostokątnym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Nawę tworzyła część centralna na planie sześcioboku otoczona przez sześć filarów arkadowych oraz sklepione krzyżowo–żebrowo obejście. Plan kaplicy z XIII wieku w J. Rozpędowskiego. A - absyda, P - prezbiterium, O - obejście, N - Nawa, F - sześć filarów arkadowych. Na czarno oznaczono mury nadziemne, reszta zachowana w fundamentach Kaplica była bardzo bogato dekorowana ornamentyką roślinną, wysokiej jakości zdobienia posiadały też elementy architektoniczne jak żebra sklepienne, zworniki, półkolumny, arkady. Ocenia się iż była to najwspanialsza pod względem układu przestrzennego i wystroju architektonicznego przedgotycka kaplica na ziemiach polskich, porównywalna z najlepszymi osiągnięciami budowlanymi Rzeszy Niemieckiej. Budowę przypisuję się tzw. warsztatowi trzebnicko-legnickiemu mistrza Jakuba, który pracował dla Henryka Brodatego. Badania porównawcze wskazały że wzorowano się na architekturze nadreńskiej. Budowla składała się z 2 kondygnacji, przypuszcza się iż dolna pod wezwaniem św. Benedykta była dostępna dla ogółu, a wyższa pw. św. Wawrzyńca stanowiła prywatną kaplicę książęcą. Rekonstrukcja kaplicy w J. Rozpędowskiego. Ten ważny element zamku legnickiego odkryto dopiero w 1963 roku na podstawie XVI-wiecznej panoramy Legnicy, gdzie widoczna była górna część kaplicy. Ściany i fundamenty znajdowały się na głębokości 0,7-1,5 metra. Przez kilkadziesiąt lat nierozstrzygnięty był spór wśród badaczy czy faktycznie kaplica była piętrowa i pod dwoma wezwaniami jak utrzymywał jej odkrywca prof. Jerzy Rozpędowski. Przeciwnicy jego tezy mieli mocne argumenty, ale ostatecznie w 2016 roku badania metodą skanowania detali i modelowania układu sklepień M. Chorowskiej i M. Cabana udowodniły istnienie dwóch kondygnacji. Odkryta kaplica nie jest jednak najstarszą budowlą sakralną w grodzie legnickim. Wcześniej istniała tu bowiem kaplica św. Benedykta, wzmiankowana w 1149 roku. Hipotetycznie lokalizuje się ją przy Wieży Zegarowej, ponieważ tu rozlokowany był w XII stuleciu cmentarz grodowy. Rekonstrukcja wnętrza kaplicy w J. Rozpędowskiego. Widok w obejściu