Lubartów

Przebudowany zamek szlachecki

Pałac Lubartów na pocztówce z 1917 r. Widać jedną z nieistniejących dziś bocznych przybudówek

Podobny widok pałacu na pocztówce z tego samego okresu

Plany i rekonstrukcje

Plan piętra i parteru (z bocznymi dobudówkami) pałacu Lubartów z roku 1837


Plan całego założenia lubartowskiego obecnie (z karty zabytku)


Mapa Lubartowa z XVIII wieku z terenem zamkowym. Zamek-pałac zaznaczony na czerwono, od zachodu widać dwie główne oficyny zburzone w XIX wieku. Na północy folwark

Pierwotny dwór, czy też zameczek lewartowski (pierwotna nazwa osady) wzniósł Piotr II Firlej herbu Lewart (wojewoda lubelski, a następnie ruski, starosta radomski i kazimierski), w końcu I połowy XVI wieku, wkrótce po lokowaniu miasta. Przypuszczalnie obiekt miał charakter ufortyfikowanej willi w stylu włoskim, otoczonej fosą i mokradłami.

1543 r. - król Zygmunt I Stary nadał Piotrowi Firlejowi z Dąbrowicy przywilej założenia miasta Lewartów na gruntach wsi Łucka i Szczekarkowa
1549 r. - zachowana jest relacja, iż siedziba Firlejów była już zbudowana i otoczona ogrodami.
1553 r. - zamek w Lewartowie odziedziczył Mikołaj II Firlej, późniejszy kasztelan wiślicki i wojewoda lubelski. Był on kalwinem i przywódcą innowierców małopolskich. Gościł w Lewartowie m.in. Jana Kochanowskiego. Dokonał rozbudowy rezydencji i zwiększenia jej funkcji obronnych. Pisano, iż przy budowie nie liczył się z kosztami, a efekt był powszechnie podziwiany. Nie jest znany ówczesny wygląd założenia, ale przypuszcza się iż główny budynek był broniony przez dwie wieże narożne, być może basteje. Za zewnątrz powstał wspaniały ogród włoski
1593 r. - po śmierci Mikołaja właścicielką zamku w Lewartowie została jego córka - Elżbieta
pocz. XVII w. - wyszła ona za Mikołaja Kazimierskiego, który rozwinął w mieście szkolnictwo ariańskie i sprowadził osadników z Flandrii, Niemiec i Żydów.
1624 r. - synowie tej Mikołaja i Elżbiety sprzedali w niejasnych okolicznościach dobra lewartowskie księciu Januszowi Zasławskiemu herbu własnego
1671 r. - Teofilia wyszła za księcia Jerzego Dymitra Wiśniowieckiego, który przejął Lewartów
1688 r. - w wyniku drugiego małżeństwa Teofili Zasławskiej z Józefem Karolem Lubomirskim herbu Szreniawa zamek dostał się w ręce tego możnego rodu. Planowano dokonać przebudowy pod kierunkiem nadwornego architekta Lubomirskich - Tylmana z Gameren. Zachowały się plany z 1693 r. nowej, trójkondygnacyjnej wieży zegarowej z portalem, na którym widniały herby Zasławskich i Lubomirskich. Ze względu na późniejsze przebudowy nie wiadomo na ile plany te zostały zrealizowane
1703 r. - opis pałacu jako budowli piętrowej z narożnymi alkierzami. W pisie parku pojawiła się pierwsza wzmianka o oranżerii



1705-1706 r. - podczas wojny północnej zamek został zniszczony, całkowicie spustoszono piękne ogrody
koniec XVII w. - z ręką Marianny Lubomirskiej, miasto i zamek teoretycznie przejął Paweł Franciszek Karol Sanguszko herbu Pogoń Litewska, marszałek wielki litewski. Jednak Lubomirscy pragnęli zachować dobra lewartowskie. Po śmierci Marianny, prawnym spadkobiercą został ich syn Janusz. Sanguszko po długich staraniach i procesach z Lubomirskimi odkupił i przejął Lewartów dopiero w 1739 r. Chciał dokończyć rozpoczęte już prace zmierzające do przebudowy zamku na nowoczesny barokowy pałac i uczynić miasto nowym gniazdem rodowym, ponieważ jego nazwa była zbliżona do imienia protoplasty rodu Sanguszków. Jak napisał Stronczyński, zatarł wszelkie ślady pierwotnego zamku. Paweł Giżycki wspomniał natomiast że Sanguszko "wystawił sobie przy kościele pałac jak Salomon". Prace budowlane prowadził Paweł Antoni Fontana, nadworny architekt księcia Sanguszki. Dobudowano wtedy drugie piętro, oficyny boczne, taras ogrodowy, teren pałacowy ogrodzono żelaznym ogrodzeniem z trzema bramami, w tym jedna z mostem zwodzonym,. Rezydencję ozdobiono licznymi kamiennymi rzeźbami. Odnowiono ogród i sadzawki. W drugim etapie (po 1741 r. ) powstały boczne parterowe dobudówki z łazienkami i zmieniono wystrój wnętrz. Sala balowa zyskała nową dekorację sztukateryjną, w alkierzu południowym urządzono bogatą bibliotekę, dawne pokoje zmieniono na paradne gabinety, swoje miejsce otrzymał też teatr i sala bilardowa.
1744 r. - na prośbę Sanguszki, wywodzącego swój ród od legendarnego przodka Lubarta, syna wielkiego księcia litewskiego Gedymina, król August III Sas zezwolił na zmianę nazwy miasta na Lubartów. Miasto miało pozostać na długo gniazdem rodowym Sanguszkó, bowiem książę Paweł Franciszek Karol z trzecią małżonką Barbarą Urszula Duninówna posiadał aż 10 dzieci. Tak się jednak nie stało
1750 r. - Lubartów dziedziczy syn Józef Sanguszko
1774 r. - ślub Józefa z Anną Cetnerówną
1781 r. - umiera Józef Sanguszko, jego żona Anna wychodzi za księcia generała Kazimierza Nestora Sapiehę i szybko się z nim rozwodzi. Kolejny mąż hrabia Kajetan hr. Potocki z Podhajec panuje w Lubartowie na dłużej (1790-1802)
1806 r. - Lubartów przejął najmłodszy syn Pawła Franciszka Karola Sanguszki - Janusz Modest. W tym samym roku umiera, a dobra przejmuje książę Mieczysław Sanguszko z innej linii tego rodu. Po nim Karol Sanguszko w 1815 r. Pałac nie jest już rezydencją magnacką, stoi zaniedbany i podupada. Pełni funkcję budynku urzędniczego. Działa tu m.in. biuro naczelnika powiatu, sąd powiatowy i urząd rejenta.
po 1823 r. - ostatnia właścicielka z rodu Sanguszków - Klementyna Małachowska, podjęła się przebudowy wg projektu warszawskiego architekta Adolfa Schucha. Jednakże to co zrobiła Małachowska może być określone jako niszczenie pałacu i dewastacja zabytkowej substancji. Wyburzono wtedy oficyny, zniszczono basztę bramną (zegarową), styl parku zamieniono na angielski, zlikwidowano jedną sadzawkę-staw i utworzono wielki staw. Wycięcie alei lipowej powstrzymał w ostatnim momencie sąsiad, niejaki Weissenhof. Gracjan Wryżyński pisał: "wykonywacze jej woli celem przerobienia, gwałtem i przemocą poobdzierali ściany z tapet drewnianych dębowych rzeźbionych i złoconych, powyrywali odrzwia i futryny z okien, z doborowego materiału drzewnego, przez czas łatwo zniszczyć się nie dającego, na anatyby i ankry żelazne na ołów w mur zapuszczone. Wyrwali kosztowne kom inki murowane. Poniszczyli kosztowne piece porcelanowo-kaflowe i posadzki, a w miejsce tego wszystkiego mularze potynkowali ściany, nietrwale pobielili wapnem [...] Dalej targnęła się ta pani świętokradzka po przerobieniu pierwszego piętra czyli na popełnienie takegoż gwałtu [...] względem piętra następnego". "Prace" te zostały jednak przerwane wybuchem powstania listopadowego.
1839 r. - pałac odkupił znany przemysłowiec Henryk Łubieński. W stajniach pałacowych utworzył on fabrykę fajansu. Potem właścicielem był Bank Polski (którego wiceprezesem był Łubieński)
lata 1843-1858 - umieszczono w nim szpital wojskowy
1846 r. - podczas burzy zniszczeniu uległy figury zdobiące szczyt pałacu
1858 r. - pałac w Lubartowie przejął i wyremontował część parterową poseł na galicyjski sejm krajowy Stanisław Mycielski. Poszpitalne piętro pozostało w ruinie
1863 r. - po upadku powstania styczniowego pałac kupił ponownie Bank Polski
po 1867 r. - rezydencja jest opisywana jako podupadła i opuszczona. Degradacje potwierdza fakt, że żelazne niegdyś ogrodzenie zostało zastąpione drewnianym
po 1880 r. - zrujnowaną budowlę zakupił Ludwig Grabowski
1918 r. - podczas I wojny światowej zabytek został poważnie uszkodzony. Potem właścicielem był niejaki Łysiński
1925 r. - pałac kupili od niego misjonarze ze Zgromadzenia Zakonnego Braci Kresowych w celu założenia tu zakonu i szkoły
1931 r. - remont oranżerii i przystosowanie jej do celów mieszkalnych
1933 r. - strawił go wielki pożar. Z wnętrz ocalały tylko trzy kominki. Mury zewnętrzne nie były jednak w najgorszym stanie. Zachowała się część wazonów zdobiących fasadę od ogrodu, tympanon nad głównym korpusem z płaskorzeźbami i kilka figur ze szczytów attyki. Dwa lata później cały teren wykupiło miasto. W ogrodach urządzono park miejski.
lata 1939-45 - Niemcy dokonali dalszych zniszczeń. Pozyskiwali z ruin pałacu budulec do naprawy dróg.
po 1947 r. - przystąpiono do remontu budowli wg projektu Tadeusza Witkowskiego. Główny etap wykonano do 1950 roku, ale w sumie prace trwały ponad 20 lat. Parkowi przywrócono wygląd z czasów Sanguszków (projekt wykonał Gerard Ciołek)
1999 r. - odbudowana rezydencja została siedzibą władz powiatu lubartowskiego