Malbork

Średniowieczny zamek krzyżacki

Najsłynniejszy polski zamek, choć nie wzniesiony przez naszych przodków, stoi w północnej części dzisiejszego Malborka, na prawym brzegu Nogatu.

Muzeum Zamek malborski jest jednym z największych muzeów w kraju. Rocznie zwiedza go ok. 450 tys. osób z tego połowa to turyści indywidualni. Polacy stanowią 69% zwiedzających, z zagranicy przybywają głównie Niemcy - 19%. Do swojej dyspozycji muzeum ma ponad 130 przewodników, w tym wyspecjalizowanych w takich językach jak niemiecki, angielski, szwedzki, włoski, hiszpański, czeski, francuski, a nawet migowy. Dlatego aby być pewnym wejścia do placówki, bilety warto rezerwować wcześniej, np. przez system sprzedaży online. Dziennie zabytek może zwiedzić 500 turystów.

Nazywa się go największą kupą cegieł w Europie, ponieważ do jego budowy Krzyżacy zużyli ok. 30 milionów sztuk tego budulca. Inne stare powiedzenie mówi, że tak jak Buda powstała ze skały, Mediolan z marmuru, tak Malbork z błota (z którego wypalano cegły). Obecnie obiekt jest prawie całkowicie odrestaurowany i turyści mogą zwiedzić większą część tej olbrzymiej warowni. Stałych wystaw jest tu bardzo dużo, m.in. bursztynów, zbroi, broni, znalezisk archeologicznych itp. Dodatkowo prezentowane są też ekspozycje czasowe, np. kiedyś była to część kolekcji wspaniałych arrasów z petersburskiego Ermitażu. Tak więc, jeśli ktoś jeszcze nie był na zamku malborskim, powinien jak najszybciej nadrobić tę zaległość, bo w żadnym wypadku nie jest to przereklamowana atrakcja.
Warto też oglądnąć dawny Malbork, który rozłożony był wzdłuż Nogatu. Do dziś zachowały się mury obronne, bramy, ratusz i kościół św. Jana. Miasto i zamek stanowiły niegdyś wielką fortecę, połączoną wspólnymi fortyfikacjami. Niezwykłe jest w tym przypadku to, iż zamek był większy od miasta.

Stolica zakonu 14 września 1309 wielki mistrz Zygfryd von Feuchtwangen przeniósł stolicę zakonu krzyżackiego z Wenecji do Malborka. Dlaczego to zrobił? W zachodniej Europie narastała atmosfera nieprzychylności wobec zakonu wywołana podbijaniem ziem chrześcijańskich zamiast pogańskich. Także fala oskarżeń i prześladowań skierowana przeciw zakonowi Templariuszy bardzo zaniepokoiła wielkiego mistrza. Obawiał się podobnych wystąpień przeciw Krzyżakom. Przeprowadzka do dalekich Prus wydawała się więc koniecznością. Z pewnością bardziej odpowiednim miejscem na stolicę potężnego zakonu byłby Elbląg, jednak tam przeważali zwolennicy Henryka von Plotzke, mistrza krajowego, dążącego bez skrupułów do podbijania kolejnych ziem i lekceważącego całkowicie prawdziwe funkcje i zadania do jakich został powołany zakon. Był to największy przeciwnik Feuchtwangena wewnątrz zakonu, więc stolicą kazał on uczynić Marienburg czyli Malbork. Odtąd na zamku rezydował wielki mistrz i jego zastępca - wielki komtur.

Warownia Malbork składa się z trzech członów i zajmuje ok. 21 ha powierzchni. Jest największym gotyckim zamkiem na świecie. Idąc od strony miasta, czyli od wschodu, mijamy po kolei Zamek Wysoki z wysoką wieżą główną i kościołem NMP wystającym poza główną linię murów oraz Zamek Średni z kwadratową Wieżą Kleszą i skrzydło wschodnie mieszczące sale gościnne. Natomiast nadchodząc od drugiej strony czyli mostem na Nogacie widzimy od prawej: gdanisko, Zamek Wysoki, Bramę Mostową z dwiema basztami, Zamek Średni z bogato zdobionym Domem (Pałacem) Wielkich Mistrzów oraz mury Wielkiego Refektarza. Kasa do niedawna znajdowała się na Zamku Niskim czyli Przedzamczu, w otoczeniu stoisk z pamiątkami, książkami, zabawkami. Jednak od 2014 mieści się bliżej miasta, w Bramie Nowej, przy tzw. Wałach von Plauena (bilety są też dostępne w biletomacie i online przez stronę WWW). Odbudowana niedawno brama, będąca wcześniej w całkowitej ruinie, nazwę zawdzięcza zbudowaniu później niż inne bramy, ale jeszcze w średniowieczu.

Nietoperze Nie tylko turyści masowo przybywają na zamek malborski, upodobały go sobie również nietoperze. Jest tu największe zimowisko tych ssaków na Pomorzu. W 2015 roku naliczono ich 310. Oczywiście turysta nie ma szans ich zobaczyć, ponieważ przesiadują tylko w najbardziej niedostępnych zakamarkach warowni.

Zamek Niski to największa a zarazem najmłodsza część warowni malborskiej, posiadająca charakter głównie gospodarczy i magazynowy. Mieściła się tu m.in. ludwisarnia, kuszarnia, prochownia, różne warsztaty, stajnie i karwan, w którym składowano uzbrojenie (wciąż stoi). Skrzydło zachodnie, gdzie dziś znajduje się restauracja, zajmował szpital, browar, spichlerze, obora. Działał tu nawet port rzeczny i kościół św. Wawrzyńca.
Wjazd na Zamek Średni prowadzi przez zadaszony drewniany most od strony północnej. Ta część budowli powstała z dawnego przedzamcza, gdy po przeniesieniu stolicy zakonu do Malborka, Zamek Wysoki przestał wystarczać. Można tu zobaczyć potężną bronę (spuszczaną kratę) broniącą dostępu na dziedziniec.
Po prawej stronie od wejścia znajdowała się infirmeria, czyli szpital - przytułek zakonny. Tutaj dożywali swych dni starzy i schorowani rycerze. Infirmeria posiadała własną infrastrukturę - refektarz, kaplicę i łaźnię. W czasach polskiego władania zamkiem były tu mieszkania urzędników królewskich. Dalej jest Wielki Refektarz nazwany później przez Polaków Salą Królewską. Był on przed długi czas wyłączony ze zwiedzania ze względu na osuwanie się budynku i dopiero poświęcenie części piwnic na wypełnienie ich pianobetonem wzmocniło budowlę na tyle, że po remoncie można było przywrócić go do ruchu turystycznego w 2008 roku. A jest co oglądać, bo była to jedna z największych sal w średniowiecznej Europie (wymiary 30 x 15 m, wysokość 9 m), mogąca pomieścić nawet 400 osób. Tutaj przyjmowano przybywających do Malborka gości, rycerstwo z całej Europy, organizowano uczty i biesiady. Pod rządami polskimi sala służyła jako jadalnia oraz miejsce spotkań i zebrań starosty malborskiego. Wnętrze zachwyca wspaniałą architekturą z nowatorską konstrukcją sklepienia, wspartego na trzech smukłych kolumnach. Ściany refektarza były pokryte freskami, a okna kolorowymi witrażami. Z malowideł przetrwał tylko fragment z przedstawieniem Koronacji Najświętszej Marii Panny. W posadzce można zauważyć nakryte metalowymi osłonami otwory, które są pozostałością zaawansowanego systemu ogrzewania pomieszczeń przy pomocy ciepłego powietrza pochodzącego z pieca pod salą.
Dalej stoi najważniejszy element całego zamku - Pałac Wielkich Mistrzów, późniejsza rezydencja polskich monarchów.

Plan filmowy Zamek Malbork wielokrotnie wykorzystywany był przez filmowców. Kręcono tu m.in. Wiedźmina, Króla Olch z J. Malkovichem, Pana Samochodzika i Templariuszy, a także kilka reklam np. Plus gsm z mnichami (koniec 2004 r.), makaron Malma z Sophią Loren (2002 r.).

Posiada on niezwykłą, wyprzedzającą swoją epokę architekturę. Od reszty zamku odróżnia się szarymi kamiennymi kolumnami, oknami w podobnych kamiennych obramowaniach i narożnymi przyporami zwieńczonymi wieżyczkami. Kamienne elementy stanowią ciekawy kontrast na tle ceglanych murów. Wnętrza były wyposażone w instalacje grzewcze i sanitarne zapewniające najwyższy możliwy komfort. Pałac jest uznawany za najbardziej wartościową artystycznie budowlą Krzyżacką, bogactwem architektonicznym dorównującą najlepszym rezydencjom późnośredniowiecznej Europy. Pomieszczenia najwyższej kondygnacji pałacu, o wysokości prawie 9 m, służyły wyłącznie przywódcom zakonu, dlatego były tu sale, które funkcjonalnie dublowały się z salami dla ogółu rycerzy zakonników. Wielcy mistrzowie posiadali własne sale reprezentacyjne w postaci dwóch kolejnych refektarzy, wykorzystywanych w różnych porach roku: Letni i Zimowy, wspartych na jednej tylko kolumnie, dwie izby urzędowe. Cześć prywatna obejmowała kaplicę św. Katarzyny, sypialnię i 2 komnaty. Kondygnacja niższa o wysokości niespełna 5 m była przeznaczona dla dostojników zakonnych. Urządzono tu 8 komnat mieszkalnych. Dwie najniższe kondygnacje pałacu zajmowało archiwum i kancelaria (jeden z najważniejszych urzędów zakonnych) oraz pomieszczenia magazynowe. W podziemiach udostępnionych w 2009 roku można zobaczyć relikty pierwotnej siedziby wielkich mistrzów.

Piekarze i skarby W Zamku Wysokim w Malborku mieścił się skarbiec zakonny wypełniony kiedyś kosztownościami i złotymi monetami. Dokładnie pod nim znajdowały się pomieszczenia pierwszej kuchni zamkowej. W II połowie XIV wieku sprytni piekarze wykuli w suficie dziurę i podbierali złoto. Niezbyt ostrożnie jednak wydawali pieniądze i cała sprawa szybko się wydała. Złodzieje zostali oczywiście ścięci.

Część wschodnia Zamku Średniego przeznaczona była na magazyny (parter, piwnice) i mieszkania dla gości zakonnych (piętro). Najciekawsze są tu dziś piwnice mieszczące stałą wystawę bursztynu "Bursztynowe konteksty". W narożniku płd.-wsch. stoi czworoboczna wieża zwana Kleszą, która wraz z dołączonym budynkiem (Domek Dzwonnika) w XVIII w. zniknęła na ok. 100 lat zastąpiona rezydencją jezuitów. Przywrócono ją w XIX stuleciu. Jedyna niezabudowana część to skrzydło południowe. Na dziedzińcu z ładnymi alejkami i ławkami stoją dziś cztery figury. Są to elementy większego pomnika z 1877 r., zniszczonego przez Sowietów podczas wojny. Pomnik przedstawiał króla Prus Fryderyka II otoczonego przez wielkich mistrzów zakonnych: Hermanna von Salzy, Siegfrieda von Feuchtwangena, Winricha von Kniprrode oraz Albrechta Hohenzollerna. Dziś pozostały z niego jedynie uszkodzone postacie zakonników.

Posąg Madonny Ocenia się, iż 8-metrowa figura Madonny z Dzieciątkiem, umieszczona jako zewnętrzna dekoracja niszy okiennej w części prezbiterialnej kościoła zamkowego w Malborku, była największą średniowieczną rzeźbą w Europie. Wykonano ją ok. 1340 roku z gipsu jastrychowego i pokryto polichromią z farb wapiennych. Już 40 lat później rzeźbę pokryto na nowo mozaiką ze szklanych kostek. Szacuje się, że wykorzystano 300 tysięcy elementów szklanej, złoconej i wielobarwnej mozaiki. Nie wiadomo czy miał to być zabieg ozdobny czy warunki atmosferyczne w takim stopniu niszczyły malowanie, że wybrano technikę gwarantującą większą trwałość. Przez wieki rzeźba była symbolem Malborka, wspominali ją przybysze odwiedzający miasto, poeci i uwieczniali malarze, choć zgodnie podkreślano, że postać Maryi nie była ani urodziwa, ani nawet kobieca. Winna była temu technika mozaikowa, która zniekształciła rysy twarzy. Pierwszy znana renowacja posągu miała miejsce na pocz. XIX wieku, potem co kilkadziesiąt lat konieczne były prace naprawcze, zwykle korzystano z pomocy artystów włoskich. Zniszczyli ją Sowieci podczas bombardowania zamku w 1945 r. Z gruzów udało się wydobyć i zabezpieczyć prawie 8 tysięcy kostek mozaiki oraz wiele fragmentów posągu. Pomogły one w odtworzeniu rzeźby Madonny w latach 2014–1016. Nowe elementy mozaiki sprowadzono z Wenecji, a w Gdańsku część z nich pozłocono. Na uroczyste odsłonięcie posągu przybył aktualny wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego opat Bruno Platter.

Dalej drewniany most zwodzony na grubych łańcuchach prowadzi do Zamku Wysokiego. Jest to najstarsza część warowni. Posiada wymiary 51 x 60 m, nie licząc przedłużenia skrzydła północnego w kierunku wschodnim, które dobudowano nieco później i przeznaczono na cele sakralne. Na wewnętrznym dziedzińcu otoczonym krużgankami znajduje się głęboka na 18 metrów zadaszona studnia. Otwory okienne krużganków posiadają wspaniałe gotyckie maswerki, każdy o innym wzorze. Parter i piwnice były kondygnacjami magazynowymi, gospodarczymi, kuchennymi itp. Reprezentacyjny charakter posiadało I piętro. Znajduje się tu przede wszystkim kościół Najświętszej Marii Panny. Wejście prowadzi przez wspaniały portal z XIII wieku, zwany Złotą Bramą. Jest to przykład bogatej, gotyckiej sztuki zdobniczej. Całość jest misternie udekorowana rzeźbionymi gałązkami winnymi i baśniowymi zwierzętami, a główny akcent stanowią kolumienki z rzeźbami biblijnych panien głupich i mądrych. W ten sposób symbolicznie przedstawiono bramę do Nieba i przestrzegano rycerzy-zakonników przed nierozwagą - powinni dbać swoje życie duchowe, bo nie wiadomo kiedy nadejdzie moment rozliczenia na Sądzie Ostatecznym. Kościół w XVII wieku przejęli jezuici i przekształcili jego gotyckie wnętrza w stylu barokowym. Najbardziej charakterystyczny element świątyni znajdował się na zewnątrz. Był to wielki posąg Madonny z Dzieciątkiem we wnęce prezbiterium (patrz ciekawostka). Pod kościołem mieściła się kaplica św. Anny, pełniąca rolę kaplicy grobowej wielkich mistrzów. Natomiast teren międzymurza na południe od niej był cmentarzem zakonnym.
Na zachód od kościoła usytuowany był kapitularz, do którego prowadzi piękny portal z XIV wieku. Tutaj obradowała kapituła zakonna, wybierano wielkiego mistrza, decydowano o polityce międzynarodowej i najważniejszych dla zakonu sprawach. Wystrój nie jest oryginalny - malowidła witraże pochodzą z XIX wieku, ale galeria wielkich mistrzów na ścianach naśladować ma oryginalną, która istniała tu od średniowiecza. Pozostałą część piętra Zamku Wysokiego zajmowały dormitoria. Znajduje się tu też najwyższa na zamku malborskim 10-kondygnacyjna, 66-metrowa (licząc z poziomu suchej fosy, z dziedzica 50 m) wieża obronna, ale pełniąca też funkcję dzwonnicy. Jest ona udostępniona turystom jako punkt widokowy, ale za osobną opłatą. Od Zamku Wysokiego prowadzi długi na 64 metry ganek na wielkich arkadach do wieży - gdaniska. Pełniła ona funkcje latryny (przepływająca niżej woda zabierała nieczystości), strażnicze oraz miejsca ostatniej obrony (część ganku była drewniana i w razie zagrożenia obrońcy mogli go spalić i długo jeszcze bronić się w potężnej wieży). Za murem, na parchamie południowym, rozciągał się ogród wielkich mistrzów.

Obronne gdanisko Wieża gdanisko zachowała swoje funkcje obronno-strażnicze aż do XX wieku. Jej przydatność w kontroli wjazdu do zamku od zachodu i południa potwierdziły wojska niemieckie, które w marcu 1945 roku właśnie z gdaniska zniszczyły kilka czołgów sowieckich nadjeżdżających od strony miasta.

Do tak wielkiego założenia musiało oczywiście prowadzić wiele bram. Od południa stała Brama Szewska, chroniona przez Basztę Wróblą oraz niewielka furta z drogą łączącą zamek ze starym miastem. Od zachodu usytuowano Bramę Mostowa flankowaną dwiema basztami. Ta brama była połączona z drewnianym mostem na Nogacie, który na drugim brzegu posiadał również umocniony przyczółek. Od wschodu wjazd chroniła Brama Nowa z potężną basztą, a zaraz za nią Brama Snycerska z 2 basztami: Podstarościego i Wójtowską. Za zewnętrzną linią murów istniały też bramy wewnętrzne po zachodniej stronie, jak Brama św. Mikołaja i Brama św. Wawrzyńca.
Zamek otoczony jest jeszcze wieloma wieżami, wieżyczkami i innymi obwarowaniami (np. ziemny bastion płn.-wsch.), a fortyfikacje dopełniały fosy, zasilane wodą z jezior: Dąbrówka (6 km od Malborka), a potem Dzierzgoń (40 km). Obecnie zachowane fosy są suche. TYLE DŁUGIEGO OPISU, resztę niech opowie zamkowy przewodnik...

Od niedawna obowiązują nowe zasady zwiedzania z 3 trasami.
Trasa historyczna. Podstawowy szlak zwiedzania obejmujący wszystkie wnętrza zamku i część trasy zielonej.

Zobacz także: Relacja z imprezy historycznej na zamku Malbork

Trasa zielona. Powstała w 2020 roku i prowadzi głównie po zewnętrznych częściach warowni, nie ma wejścia do wnętrz. Turyści zaczynają zwiedzanie na Wale Plauena i przechodzą przez Przedzamcza, przejazdy bramne, dziedzińce Zamku Średniego i Wysokiego, kaplicę św. Anny, tarasy wraz z ogrodem wielkich mistrzów, fosy i międzymurza.
Trasa dziecięca (dla rodzin z dziećmi). Powstała w 2016 r. Dzieci w czasie zwiedzania poznają tajemnice malborskiej twierdzy, rozwiązują zadania i zdobywają hasło do krzyżackiego skarbca by na końcu zostać pasowanymi na Odkrywców Zamkowych Tajemnic.

Ukryty ołtarz W zamku malborskim przechowywane było wspaniałe dzieło sztuki - misternie rzeźbiony ołtarzyk polowy wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen. Polacy zdobyli go po bitwie pod Grunwaldem. Przez wieki znajdował się on w katedrze gnieźnieńskiej, do której trafił jako dar od króla Władysława Jagiełły. Jednak po rozbiorze Polski skradli go Prusacy i złożyli w Malborku. W czasie działań wojennych w 1945 roku Polacy próbowali zabezpieczyć zamek, aby oszczędzić muzealne zbiory. Mimo to, mnóstwo przedmiotów zaginęło lub zostało poukrywanych. Wiele mógłby wyjaśnić kustosz zamku, ale nikt nie mógł go znaleźć. Gdy w końcu udało się ustalić jego adres, odnaleziono tylko zwłoki ze śladami postrzałowymi. Prawdopodobnie zlikwidowano go, aby nie zdradził tajemnic zamkowych. Wkrótce potem zauważono w nocy za murami grupę ludzi, która przedostała się do zamku nieznanym przejściem. Urządzono obławę, ale intruzi ostrzeliwując się z broni automatycznej zbiegli. Zgubili jednak dokument, który zaprowadził Polaków do pewnego domu, gdzie w skrytce w piwnicy odnaleziono cenny ołtarz zawinięty w płaszcz niemieckiej żandarmerii. Natomiast w skarbcu na Zamku Wysokim odkryto świeżo zrobioną dziurę. Tam właśnie był ukryty ołtarzyk. Odzyskany cenny zabytek stał się eksponatem Muzeum Narodowego w Warszawie, ale czy dziś jeszcze tam jest, tego nie wiem...