Maleszowa

Gotycki zamek rycerski, później rozbudowany

Piękna Franciszka Z rezydencją w Maleszowej związana była Franciszka Krasińska, od 1760 roku żona Karola Wettina, jednego z ulubionych dzieci króla Augusta III Wettina (posiadał on bardzo liczne potomstwo). W pewnym okresie August starał się dla niego o koronę polską po swojej śmierci, mimo że Karol nie był najstarszym synem. Mało realistyczne plany zakładały nawet zdobycie przez niego, dzięki odpowiedniemu ożenkowi, tronu cesarskiego. Karol jednak w tajemnicy poślubił słynąca ze swej urody Franciszkę, przekreślając dalekosiężne plany. Wszyscy bali się zakomunikować o tym fakcie królowi, który był wtedy bardzo chory. Monarcha zmarł ponad 2 lata później, podobno nie dowiedziawszy się prawdy, a małżeństwo Karola i Franciszki zostało zaakceptowane przez Wettinów dopiero w 1775 r. Towarzyszem zabaw Franciszki był Kazimierz Pułaski. Jako dziecko często przebywał w Maleszowej i rezydencji jej ojca Stanisława Krasińskiego, późniejszego generała wojsk koronnych. Jak łatwo się domyślać bohater polskich i amerykańskich walk o niepodległość, w młodości był w niej mocno zakochany, ale jako drobny szlachcic nie mógł nawet myśleć o zaakceptowaniu przez rodziców Franciszki.

To jedno z dziwniejszych miejsc, które odwiedziłem na początku XX wieku. Zapomniane i rzadko opisywane. Maleszowa naniesiona była na niektóre mapy zamków, ze względu na ruiny bogatej rezydencji Krasińskich uznawanej czasem za zamek, a czasem za pałac. Patrząc na ruiny w Maleszowej w 2003 roku trudno było dopatrzyć się cech siedziby obronnej. Położenie nizinne, bez śladów fortyfikacji. Ze skąpych informacji w ogólnodostępnej literaturze wynikało jednak, iż obiekt przypominał ufortyfikowane pałace w Kielcach i Podzamczu Piekoszowskim. Miał aż 4 kondygnacje i 4 narożne baszty, a otoczony był nawodnioną fosą ze zwodzonym mostem i drugim mostkiem prowadzącym do ogrodów. Zachowane pozostałości to całkowicie zrujnowany podłużny piętrowy budynek z przylegającym do niego mniejszym obiektem położonym ukośnie, który z kolei przylegał do parterowej budowli w nieco lepszym stanie (posiadała dach) z cechami stylu klasycystycznego. Widać też było zamknięte wejście do piwnic.
Przy ruinach znajdował się też zarośnięty nasyp, o którym lata temu nikt nie wspominał. Podczas odwiedzin otoczony był straszliwym błotem i koparkami, ale widać było iż do niedawna jeszcze musiała tu stać woda lub mokradła. Jeden z członków ekipy budowlanej, która pracowała na miejscu powiedział, że na tej wyspie stał o wiele wcześniejszy zamek, niż te widoczne ruiny. Mimo błota udało mi się tam dostać i zobaczyć kilka pozostałości tego zamku, zapewne siedziby Maleszowskich i Krasińskich. Faktycznie na wyspie do dzisiaj zachował się niewielki fragment muru oraz cztery pomieszczenia piwniczne, w tym sklepione kolebkowe z lunetami. Wejścia do nich zabezpieczono drewnianymi belkami. Obszar wyspy posiada charakterystyczne pofałdowanie.
Wyspa zamkowa jest jednak niewielka i niemożliwym wydawało się, aby w takiej postaci mogła pomieścić rezydencję na miarę Kielc czy Podzamcza Piekoszowskiego, nawet w znacznie skromniejszej wersji. Wskazywało to na istnienie w Maleszowej dwóch budowli - starej na wyspie i nowszej obok niej.
Dopiero wiele lat później ukazały się pierwsze wiarygodne informacje na temat zamku Maleszowa, choć jego dokładne dzieje nadal są okryte mgłą. Była tylko jedna budowla, która jakoś mieściła się na wyspie i potrafiła wzbudzała zachwyty jej mieszkańców i gości. Być może powierzchnia wyspy uległa z czasem zmniejszeniu.
Zachowane ruiny poza wyspą okazały się być pierwotną stajnią i wozownią, zamienioną z czasem na oranżerią i ananasarnię. Budynek w lepszym stanie to oficyna, traktowana później jako dwór. Na zachód od założenia, za odnowionym folwarkiem i drogą, stoi kolejny zagadkowy budynek nazywany "lamusem". Dziś to zwykły dom mieszkalny, ale ze starymi piwnicami i murami, wpisany do rejestru zabytków. Podobnie jak reszta zabudowy na terenie Maleszowa jest on datowany na XVIII/XIX wiek. Jedynie piwnice na wyspie na XVII stulecie.
Cały teren rezydencji maleszowskiej został na początku tego wieku kupiony przez prywatnego właściciela, natrafiłem więc na początki jej adaptacji na hotel, dom weselny i centrum konferencyjne. Nie mają one jednak wiele wspólnego z dawnym zamkiem. Nowa zabudowa położona jest po stronie zachodniej, na terenie dawnych budynków folwarcznych jak stodoła czy spichlerz. Uporządkowano za to zabytkowe otoczenie, stąd spuszczenie wody z fosy otaczającej wyspę zamkową. Na wyspę prowadzi mostek i powstała też druga, mniejsza wysepka.
Zamek funkcjonował jeszcze w połowie XVIII wieku, potoczony stawami i ogrodami, co widać na starej mapie poniżej, ale musiał to być już schyłek świetności rezydencji, bo jej właściciele w latach 90-tych tego stulecia zamieszkali w pałacu Tarnoskała w pobliskich Piotrkowicach, pozostawiając Maleszową z dobrze prosperującym folwarkiem jego zarządcy. Koniec wspaniałego niegdyś zamku - pałacu był więc smutny - domem mieszkalnym stała się dawna oficyna, a z budowli na wyspie pozyskiwano budulec dla budynków gospodarczych, w tym również tych które przetrwały do dziś. W użyciu jest nazwa "Żurawie Gniazdo", która nie dotyczy zamku, lecz samej wyspy na stawie zarośniętej wysokimi starymi drzewami. Określenie to musiało powstać już po zniszczeniu budowli. Dziś przejął je ośrodek w folwarku.

Opis zamku w Dzienniku Franciszki Krasińskiej "Niektórzy mówią, że nasz zamek o czterech piętrach, z czterema narożnikami, otoczony rowem pełnym wody, z mostem zwodzonym, w kraju skalistym i wśród lasów położony, jest nader smutny; ja tego bynajmniej nie doświadczam; mnie tak na świecie wesoło, że bym chętnie cały dzień skacząc śpiewała. Słyszę Państwa mówiących nieraz, że im nie dosyć wygodnie; w samej rzeczy, jest cztery piętra w naszym zamku, na każdym sala, sześć pokojów i cztery gabinety w narożnikach; jednak ponieważ nas jest bardzo wiele, nie możemy wszyscy i ze wszystkim na jednym piętrze się mieścić: na innym jadamy, na innym się bawiemy, a my, panny, aż na trzecim mieszkamy. Państwo oboje już niemłodzi, przykro im tak co dzień wchodzić i schodzić, ale mnie te wschody niezmiernie bawią; kiedy jeszcze rogówki nie mam, to często, jak się uchwycę poręczy, w mgnieniu oka jestem na dole, nie dotknąwszy nogą ziemi. Pomimo tego, że goście często w ciasnocie mieścić się muszą, bywa ich bardzo wiele, i nie wiem, czy byśmy w wielkich gmachach lepiej bawić się mogli, czyby maleszowski zamek, choćby trzy razy był większy, mógł być świetniejszy. Tak w nim huczno, dworno i okazale, że go sąsiedzi małym Paryżem zowią. "