Melsztyn

Gotycki zamek rycerski, później rozbudowany

Jan Melsztyński - ostatni właściciel zamku z tego rodu na tryptyku ze Szczepanowa (po 1512 r.)

Protoplastą świetnych rodów Melsztyńskich i Tarnowskich był Spycimir herbu Leliwa. Jest on pierwszym ze znanych nam członków tej gałęzi Leliwitów. Spycimir przyszedł na świat w II poł. XIII w. w bliżej nieokreślonym miejscu, wiadomo jedynie że wsiami wchodzącym w skład jego ojcowizny były Piasek Wielki, Piasek Mały, Zagajów i Godawa, wszystkie położone w powiecie wiślickim. Po raz pierwszy figuruje on w dokumencie pod rokiem 1312 r. jako łowczy krakowski. Od tego czasu jego kariera szybko się rozwija. Spycimir otrzymuję stanowiska kasztelana sądeckiego (1317 r.) oraz kasztelana wiślickiego (1319 r.). Być może za postawę sprzyjającą objęciu władzy przez Władysława Łokietka w roku koronacji (1320 r.), zostaje nagrodzony stanowiskiem wojewody krakowskiego. W 1330 lub 31 r. Spycimir osiąga najwyższe stanowisko państwowe jakim był urząd kasztelana krakowskiego. Tego samego roku uczestniczył w wyprawię zbrojnej przeciwko Krzyżakom, znanej z osławionej bitwy pod Płowcami.
Po śmierci króla Spycimir został zaufanym doradcą Kazimierza Wielkiego, u którego boku dokonał najwięcej w polityce, dążąc do zacieśnienia stosunków z Węgrami oraz we własnych interesach, poszerzając zasięg swoich dóbr ziemskich. W ich skład wchodziły między innymi Brzesko, Żabno, Melsztyn, miasto Tarnów lokowane w 1330 r., oraz inne dobra otaczające te miejscowości. Spycimir zmarły przed 1356 r. pozostawił czterech synów. Dwóch z nich zostało kanonikami Jan najstarszy odziedziczył po ojcu Melsztyn najmłodszy Rafał - Tarnów.
Jan nie był osobowością tak wybitną jak Spycimir, pomimo iż podobnie jak ojciec piastował wysokie stanowiska państwowe. Między innymi zastąpił swojego krewnego Jurę na stanowisku kasztelana krakowskiego. Do historii wpisały się za to wszystkie jego dzieci, których matką była jego żona Zofia z Książa.Druga urodziła się Jadwiga żona Ottona z Pilczy matka, trzeciej żony Władysława Jagiełły polskiej królowej Elżbiety Granowskiej.
Spytek urodzony jako pierwsze dziecko Jana, stał się największym ze wszystkich członków rodziny Melsztyńskich. Już jako młodzieniec objął w 1381 r. urząd wojewody krakowskiego. Jego polityka była odmienna od prowadzonej przez Spycimira. Spytek po śmierci Ludwika Węgierskiego usilnie dążył do zerwania unii Polski z Węgrami i wprowadzenia na tron Władysława Jagiełły. Odegrał on kluczową rolę przedsięwzięciu połączenia Polski z Litwą za sprawą unii personalnej, zawartej w 1385 r. w Krewie, sfinalizowanej w Krakowie chrztem i ślubem Jagiełły z Jadwigą Andegaweńską. Spytek był wielkim rycerzem uczestniczącym u boku króla w wielu wyprawach zbrojnych. Za udaną kampanię zmierzającą do zajęcia Rusi Halickiej nadano mu pod dziedziczne władanie obwód Samborski (1387 r.). W 1389 lub 90 r. został dodatkowo mianowany starostą krakowskim. Kolejnymi nadaniami przyznanymi mu były liczne dobra ziemskie na Śląsku, którymi został obdarowany w podzięce za walki stoczone z Władysławem Opolczykiem w 1391 i 1396 r. Rok 1395 przyniósł Spytkowi wielki zaszczyt został on bowiem władcą zachodniej części Podola na prawach przysługujących książętom litewskim (stał się panem między innymi Kamieńca Podolskiego.) Ostatnim bardzo chlubnym dokonaniem w jego życiu było uczestnictwo w wyprawie wojennej księcia Witolda przeciwko złotej Ordzie. Bezpośrednio przed decydującą bitwą stoczoną12 sierpnia 1399 r. nad rzeką Worsklą tatarski dowódca miał oferować mu czepiec gwarantujący nietykalność ze strony jego żołnierzy. Odważny Spytek odmówił i poniósł śmierć. Poległy Melsztyński był największym polskim możnowładcą końca XIV w. W samym województwie małopolskim posiadał trzy lokowane w 1385 r. na prawie niemieckim przez królową Jadwigę miasta Żabno, Brzesko, Książ oraz 34 wsie w 7 kluczach ziemskich. Jego żoną była jedna z dwórek królowej Jadwigi - Elżbieta córka Emeryka Lczkfi, po śmierci męża powtórnie zamężna z księciem ziębickim Januszem. Spytek miał z nią trzy córki Dorotę - klaryskę, Jadwigę którą jeszcze za życia zaręczył z księciem niemodlińskim Bernardem, bratankiem Władysława Opolczyka, oraz Katarzynę, która wyszła za mąż za księcia mazowieckiego Janusza Młodszego. Mariaże z książętami świadczą o wysokiej randze rodu Melsztyńskich, a fakt iż szukali oni poprzez nie dochodów, licząc na ogromne posagi dobitnie to potwierdza.
Młodzi synowie Jan i Spytek nie mogli samodzielnie sprawować władzy nad Podolem i Samborszczyzną nadaną im przecież dziedzicznie. W posunięciu Jagiełły, który odebrał im te ziemie należy szukać niechęci młodych Melsztynskich do obozu wówczas rządzącego. Po śmierci króla cała władza skupiła się wokół biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, któremu nieprzychylny był Spytek. Być może nie przekonania religijne lecz nienawiść do niego sprawiła, iż zaczął interesować się husytyzmem, ruchem religijnym tępionym przez Oleśnickiego. Potęga mocno osłabionego rodu musiała sprawiać nadal ogromne wrażenie skoro biskup starał się przeciągnąć Spytka na swoją stronę. Pokój udało zawrzeć się na niespełna dwa lata, kiedy to w 1436 r. Spytek otrzymał od Władysława Warneńczyka (zapewne za namową biskupa) nigdy nie zrealizowany mandat, na podstawie którego Samborszczyzna miała zostać mu wrócona, oraz urząd kasztelana Bieckiego. Już w 1438 r. Spytek najechał włości biskupie, a rok później 3 maja, w Nowym Mieście Korczynie zawiązał konfederację wymierzoną przeciwko Oleśnickiemu. W dzień po tym najechał Korczyn w celu wymordowania przebywających tam ludzi biskupa. Akt ten nie spodobał się nawet samym konfederatom, którzy odstąpili od niego. Zdradzony Spytek pozbawiony sił by stawić czoła królewskim wojskom w otwartym polu cofnął się pod wieś Grotniki gdzie założył obóz chroniony przez rzekę Nidę, począł okopywać swoją pozycję, ustawiać tabory na sposób husycki. Na niewiele się to zdało, gdyż jego wojska zostały rozgromione a nad konającym Spytkiem zawisła kara śmierci oraz wyrok konfiskaty dóbr. Nagie ciało poległego Spytka leżało na polu bitwy jeszcze przez trzy dni dopóki jego żona Beatrycza córka, Dobrogosta z Szamotuł nie ubłagała o zezwolenie na pogrzeb, który odbył się w pobliskim Piasku Wielkim. W zasadzie na śmierci Spytka zakończyła się świetność rodu Melsztyńskich, który począł powoli podupadać. Jego potomkowie Jan i Spytek prezentowali poglądy zgoła inne niż ich ojciec, zacieśniając stosunki z duchowieństwem. Byli oni nawet przychylni Zbigniewowi Oleśnickiemu, który objął ich swoją opieką oraz cofnął haniebne wyroki ciążące na ich zmarłym rodzicu. Właśnie przez te poglądy podobnie jak ich ojciec, ale w zgoła inny sposób przeszli do opozycji. Jeszcze w 1454 r. Jan uczestniczył wraz z królem Kazimierzem Jagiellończykiem w bitwie pod Chojnicami, po której dostał się do niewoli krzyżackiej. W 1461 r. sprzeciwiał mu się już wyraźnie narażając się na karę śmierci, kiedy to ukrywał w murach swego zamku skazanego na wygnanie, krakowskiego biskupa nominata - Jakuba z Sienna. W świcie goszczącej wówczas na zamku przebywał niezwykle zaprzyjaźniony z Melsztyńskimi Jan Długosz. W tym samym czasie goszczono tam także rajcę krakowskiego Jana Kreidlara, obawiającego się oskarżeń w sprawie morderstwa, dokonanego na Andrzeju Tęczyńskim. Zginął on w czasie wywołanych przez siebie zamieszek mieszczan krakowskich - pobił płatnerza Klemensa uważając, iż cena za wykonaną dla niego zbroje była zbyt wysoka. Ledwo z życiem uszedł wtedy brat Jana - Spytek który również ścigany był przez rozwścieczony tłum. Pod koniec życia Jan wstąpił do zakonu Bernardynów jako Wiktoryn. Zmarł w Tarnowie po 1374r opiekując się chorymi braćmi. Nawet tak pobożnemu człowiekowi jakim był, nie udało się jednak pozostać bez skazy. W jego dawnej służbie figurował bowiem zbój Jan Botenwalder zwany Krzweterem, ongiś rabujący kupców i składujący skarby na Melsztynie. Jego brat przejął wszystkie dobra na własność a następnie przekazał swemu potomkowi Janowi, pomijając przy tym drugiego syna Wincentego. Jan opętany ideą pielgrzymki do grobu Chrystusowego wyprzedał większość dóbr ziemskich wraz z Melsztynem a ponieważ nie miał dzieci, przeszły one na jego zonę Annę. Wincenty utracjusz i hulaka miał syna Jana - sługę Tarnowskich o którym wiemy tyle, iż ukradł srebrny kubek i zakończył linię rodową Melsztyńskich. W taki oto smutny sposób zakończyła się wspaniała historia rodu, który równie szybko pojawił się na kartach historii, jak z nich zniknął.