Niedzica

Średniowieczny zamek rycerski Dunajec

Kokosz Berzeviczy Pierwszy znany właściciel zamku niedzickiego z rodu Berzeviczych nosił imię Kokosz (z łaciny 'kogut') co było raczej przydomkiem i świadczyło o jego zadziornym charakterze. Podobno w 1307 r. podczas awantury domowej "zabił Fryderyka, syna żupana spiskiego Arnolda, poranił jego ludzi i zniszczył włości". Został za to skazany przez sąd spiski na zapłacenie 200 grzywien, wybudowanie 6 klasztorów i opłacenie 4000 mszy za dusze ofiar. Kokosz uszanował wyrok, jedną z jego fundacji był Czerwony Klasztor, leżący nad Dunajcem przy granicy polsko-słowackiej. Inną np. domy bożogrobców w Łapszach Niżnych i Hanuszowcach, które odegrały później ważną rolę w działalności polskiego duchowieństwa na Spiszu. Kokosz słynął też z bitności i odwagi podczas walki, był za to nagradzany przez króla Karola Roberta. Zdobył m.in. Zamek Spiski oraz Ostrzychom. W walce z czeską załogą zamku, dwa razy został ranny i stracił dwóch krewnych.

lata 1285 – 1325 - prawdopodobny okres powstania zamku Dunajec w Niedzicy. Składał się z zabudowy drewnianej na obecnym zamku górnym, cysterny na wodę po wschodniej stronie oraz być może kamiennej wieży mieszkalnej. Założenie było chronione palisadą i wałem ziemnym, którego szczątki odkryto na zamku dolnym
1325 r. - pierwsza wzmianka o zamku Dunajec w Niedzicy jako własność Berzeviczych
lata 1326-1342 - król węgierski Karol Robert dokonał konfiskaty dóbr Berzeviczych na Spiszu i przekazał je pochodzącemu od Normanów Wilhelmowi Drugethowi. Jemu przypisuje się 2. fazę budowy murowanej warowni złożonej z trójkondygnacyjnego budynku wieżowego od zachodu, otoczonej kamiennym murem obronnym z wjazdem od południa. Od zachodu istniało podzamcze otoczone starym wałem obronnym. Dzisiejszy zamek górny posiada jeszcze sporo partii z tamtego okresu. Niedzica nie była jednak główną siedzibą Wilhelma i po 16 latach zamek powrócił do króla
1344 r. - zamkiem zarządzał kasztelan Mikołaj Berzethe mianowany przez króla,
1347 r. - król Ludwik Węgierski przekazał Niedzicę ponownie rodowi Berzeviczych, ale z innej linii - Szwarców. Za ich panowania miała miejsce 3. faza budowy warowni. Poprawili głównie funkcjonalność i użyteczność swej siedziby. Na dziedzińcu zamku górnego wykuto w litej skale studnię o głębokości 60 m. Na miejscu zbędnej cysterny powstało skrzydło południowo-wschodnie z kaplicą i salą rycerską. Posiadało ono krużganek. Wjazd na zamek górny wzmocniono przedbramiem z półcylindryczną basztą. W miejscu dawnego wału postawiono mury osłaniające podzamcze. Wjazd prowadził przez czworoboczną wieżę bramną od zachodu.
1385 r. - król Zygmunt Luksemburski, jako sojusznik Krzyżaków, zarządził koncentrację wojska do ataku na Polskę w zamku Niedzica
1410 r. - podobna sytuacja nastąpiła przed bitwą pod Grunwaldem. Armia węgierska zgromadzona w Niedzicy pod dowództwem wojewody siedmiogrodzkiego Ścibora ze Ściborzyc przekroczyła polską granicę i spustoszyła Stary Sącz
1412 r. - na zamku doszło do słynnej transakcji - Polska pożyczyła 37 tysięcy kop groszy praskich cesarzowi Zygmuntowi Luksemburskiemu, w zamian za co otrzymała w zastaw 13 wsi spiskich
1425 r. - po śmierci Piotra Berzeviczego zamek przeszedł w ręce jego syna Jana Schwarza. Wkrótce potem na Spiszu grasowały hordy husytów, ale warownia pozostała nie zdobyta
1470 r. - zamek przejął pochodzący z Chorwacji żupan spiski Emeryk Zapolya. Podwyższył on północną część najstarszego budynku o kolejne 3 kondygnacje, tworząc czworoboczną wieżę, najwyższy do dziś element warowni. Mury zyskały ganki dla straży, a teren podzamcza znacznie poszerzono. Powstał w ten sposób zamek dolny, otoczony murem z basztami. Zapolya postawił tam murowany budynek mieszkalny, drewnianą zabudowę gospodarczą i nową studnię (obecnie w piwnicach skrzydła zachodniego). Nowa wieża bramna znajdowała się na południu, w miejscu gdzie dziś stoi baszta kapliczna
1507 r. - zamek przeszedł w ręce innego Chorwata - Andrzeja Horvatha, zastawiony za 2000 florenów przez Jadwigę Zapolyę. Formalnie jednak władał nim przyszły król Węgier Jan Zapolya. Pożyczkę szybko spłacono
1528 r. - król Jan Zapolya podarował część ziemi spiskiej, w tym Niedzicę, polskiemu możnowładcy, wojewodzie sieradzkiemu Hieronimowi Łaskiemu herbu Korab. Ten czerpał z niej spore korzyści. Wykorzystywał też podarunek jako zastaw pod liczne pożyczki, które zaciągał, choć jego prawa do Niedzicy były kwestionowane. Zapolyę nie uznała bowiem węgierska magnateria, która obrała władcą Ferdynanda I Habsburga, a ten nadał Spisz Aleksemu Thurzo. Na Węgrzech nastały niespokojne czasy wojny domowej.
1533 r. - podczas ogólnego zamieszania w kraju, zamek Dunajec opanował na krótko Jerzy Witzthum i Zygmunt Kauffang z bandą czeskich i niemieckich rozbójników. Z zamku wysyłali watahy, które rabowały ludność i kupców

Powojenna rzeczywistość W czasie II wojny światowej i po niej nastąpiły szczególnie okrutne czasy zarówno dla zamku i jego właścicieli. W 1945 r. do Niedzicy przybył Geza Salamon z zamiarem uratowania rodzinnego majątku i zapobieżenia zniszczeniu budpwli. Niestety, przed nim dotarła tu armia sowiecka i jak można się spodziewać nastąpiła totalna dewastacja zabytku. Przy udziale okolicznej ludności całe wyposażenie zostało rozkradzione albo zniszczone. Wyniesiono nawet okna, drzwi, zrywano podłogi. Na dziedzińcu spalono archiwum, zawartość biblioteki i obrazy. Węgierscy właściciele zamku jako "wrogowie ludu" byli bestialsko represjonowani w swoim kraju. Ilona hr Bethlen Salamon wyrzucona została z Budapesztu i zmuszona do zamieszkania na prowincji, w końcu zmarła w przytułku dla starców. Przeżyła swoją córkę Ewę, przewlekle chorą na gruźlicę i jej męża hrabiego Laszlo Teleki, który po długim pobycie w więzieniu wyszedł na wolność w 1956 r. Ich dwójka dzieci została wcześniej wywieziona z Węgier przez Czerwony Krzyż i umieszczona w domu dziecka w Szwajcarii. Rodzice bardzo chcieli po 10 latach zobaczyć swoje dzieci. Umożliwili im to dopiero dawni znajomi z Czorsztyna - Drohojewscy i Jan Zamoyski pracujący wtedy w Swiss-Air. Sprowadził on dzieci Salamonów do Warszawy w 1962 r. Szczęśliwi na nadchodzące spotkanie Ewa i Laszlo jechali pociągiem z Katowic do stolicy, niestety straszliwy pech chciał, że pociąg zderzył się z innym, oboje zginęli...

1535 r. - zamek był kilkakrotnie oblegany przez byłego dowódce jego załogi - Minkwitza, którego Łaski wyrzucił z Niedzicy. Minkwitz był bowiem zwolennikiem Zapolyi, a w tym czasie Łaski był już w ostrym konflikcie z królem Węgier. Zamek został na krótko zdobyty, ale nowo mianowany przez Łaskiego dowódca - Bobola, szybko go odbił, a także rozgromił wezwane na pomoc przez Minkwitza wojska pobliskich miast Koszyce, Lewocza, Bardiów, Preszów. Sam Minktwitz został schwytany przez wołoskie oddziały Łaskiego i osadzony w lochach pod zamkiem niedzickim. Wkrótce potem Łaski obdarzył go jednak wolnością
1538 r. - warownia niedzicka została przekazana w zastaw Janowi Horvathowi z Palocsy (wieś Pławiec k. Starej Lubowli). Później właścicielem został syn Hieronima - Olbracht Łaski, postać równie barwna jak ojciec. W sumie za panowania Łaskich, zamek Dunajec był 9 razy przejmowany siłą lub stawiany w zastaw
1589 r. - ostatnim który udzielił pożyczki Olbrachtowi pod zastaw zamku w Niedzicy był Jerzy (syn Jana) Horvath z Palocsy, w tym roku przejął on warownię wraz z okolicą za w sumie 20 000 złotych reńskich Warownia zawdzięcza mu nowoczesną przebudowę i zyskanie renesansowego charakteru. Z zamku dolnego wydzielony został zamek średni, zbudowano w nim piętrowy budynek mieszkalny. Zachodnią stronę zamku dolnego wzmocniono basztą narożną i basteją z nową bramą wejściową i arkadowym mostem. Skrzydło mieszkalne od tej strony powiększono, zajmując miejsce dawnych stajni. Miało ono 2 kondygnacje naziemne i 2 piwniczne. Dotychczasowa baszta bramna, obudowana nowymi ścianami, uzyskała plan zbliżony do półkola. Podwyższono mury i zwieńczono je attyką, wnętrzom nadano renesansowy wygląd. Zakończenie prac upamiętniono tablicą nad portalem wejściowym z napisem: "Jerzy Horwath, właściciel i dziedzic Palocsy, Niedzicy i Lendaku, zamek ten swym staraniem rozszerzył, ozdobił i umocnił w Roku Pańskim 1601". Dotychczasowa wieża bramna zyskała plan zbliżony do półkola.
po 1611 r. - syn Jerzego - Stefan Horvath, dotychczasową kaplicę luterańską przebudował zgodnie ze swoją wiarą na katolicką
lata 1670 - 1776 - w wyniku oddania zamku w zastaw, właścicielami został kupiecki ród z Lombardii - Giovanelli (Joanelli) de Toluano
1683 r. - po wybuchu protestanckiego powstania Kuruców, baron Sylwester Giovanelli jako zwolennik kontrreformacji musiał bronić warowni przed atakiem Imre Thokolyego, który prowadził walkę przeciw katolickiemu dworowi Habsburgów. Dunajec został zdobyty, a sam Giovanelli wykupił się sporą sumą i uciekł do Krakowa. Przy okazji zamek został złupiony przez bandę rozbójników niejakiego Salantsyego. Rok później wojska cesarskie odbiły go i ponownie rezydowali w nim Giovanelli
1776 r. - po śmierci Jana Giovanelliego, który opuścił już wcześniej zamek i mieszkał w kasztelu w Łapszach Niżnych, Niedzica po raz czwarty przeszła w ręce Horvathów. Zamek był już w tak złym stanie, że także oni nie wprowadzili się do tu, lecz nadal zamieszkiwali w swojej rodowej rezydencji w Palocsy
1797 r. - Horvathowie na pewien czas odstąpili budowlę Sebastianowi Berzeviczowi, który powrócił z Ameryki Południowej wraz z córką Uminą i wnukiem Antonim - potomkiem inkaskiego wodza Tupaca Amaru, który do końca nie poddał się konkwistadorom.

Skarb Inków w Niedzicy? Z zamkiem niedzickim wiąże się niesamowita historia o Inkach i ich skarbie. W 2. połowie XVIII wieku Sebastian Berzeviczy wyjechał w świat w poszukiwaniu przygód i zawędrował aż do Peru. Poznał tam Indiankę spokrewnioną z najwyższymi rodami inkaskimi i ożenił się z nią. Ich córka Umina wyszła za mąż za syna lub bratanka Tupaca Amaru II, wodza Inków. Wkrótce urodził się syn Uminy - Antonio. Tupac Amaru II wszczął w tym czasie powstanie przeciw Hiszpanom w 1780 r. i zginął wraz z prawie wszystkimi bliskimi. Rodzinie Uminy nie pomogła nawet ucieczka do Wenecji, dopadli ich tam hiszpańscy zabójcy i zabili potencjalnego następcę Tupaca. Umina z Antoniem uniknęli śmierci, a Sebastian Berzeviczy ukrył ich na swym zamku w Niedzicy. Hiszpanie jednak ich odnaleźli i zabili Uminę. Antonio stał się jednym z 2 ocalałych potomków królewskiej dynastii Inków. Berzeviczy wraz z wysłannikami Indian postanowił więc oddać dziecko w tajemnicy do adopcji, aby ślad po nim się urwał. Dziecko przyjęła rodzina Beneszów z czeskich Moraw, kuzyni Berzewiczych. Później z jakiegoś powodu Beneszowie przeprowadzili się do Polski. Przy okazji wizyty delegacji Inków mówiło się, że przywieźli do Niedzicy część swoich skarbów i spisali tzw. testament Inków. Zakopano je ponoć gdzieś w okolicy zamku, nad Dunajcem. Uznano to za legendę, lecz tylko do 1946 roku. Wtedy to na zamku w asyście milicji i sołtysa pojawił się Andrzej Benesz - prawnuk adoptowanego Antonia i wskazał miejsce na schodach. Faktycznie była tam skrytka z ołowianą tubą. W niej znajdował się sznurek z węzełkami czyli inkaskie pismo kipu z wplecionymi blaszkami z napisami: "Vigo", "Titicaca", "Dunajecz". Zatoka Vigo i jezioro Titicaca od dawna był uznawane za miejsca ukrycia inkaskiego złota, więc odkrycie wzbudziło sensację. Benesz zabrał kipu, aby je odszyfrować z pomocą Indian i... więcej nikt już tajemniczych sznurków nie widział. Benesz został potem znanym politykiem w PRL, ale do sprawy z Inkami nie chciał wracać, choć w 1970 roku kupił teren ruin zamku Tropsztyn. Prawdopodobnie to miejsce wytypował na kryjówkę Inków, którzy ponoć mieli w zwyczaju trzymać kosztowności nie w miejscu zamieszkania, lecz w pobliżu. Niestety, Benesz w 1976 roku zginął w wypadku samochodowym i historia się urwała. Mówi się, że zabiła go klątwa, którą rzucili kapłani inkascy na każdego kto będzie próbował przejąć ich skarby....

1821 r. - Andrzej Horvath rozpoczął odbudowę zamku Dunajec, ponieważ jego siedziba w Palocsy spłonęła. Warownia odzyskała swoją świetność. Na zamku dolnym powstała sala balowa, a w dawnej baszcie bramnej kaplica pod wezwaniem św Andrzeja. Wykorzystywano wtedy właściwie tylko zamek dolny i średni, zamek górny miał nadawać całości efektowny wygląd. Prawdopodobnie dla bezpieczeństwa starych murów obniżono skrzydło zachodnie o 1 kondygnację


1828 r. - po śmierci Andrzeja zamek w Niedzicy przejął jego brat Ferdynand Horvath. Odbywały się tu posiedzenia sądu spiskiego, rozwijano też turystykę w postaci spływu Dunajcem, który zaczynał się wtedy niedaleko zamku
1843 r. - po śmierci Ferdynanda, jego siostra Kornelia wyszła za mąż za oficera kawalerii Aleksa Alapi Salamona i oni byli kolejnymi właścicielami zamku. Podobno Aleks musiał porwać Kornelię z zamku aby wziąć ślub, bo Ferdynand nie zgadzał się na ich związek
poł. XIX w. - wielki pożar zniszczył dolne skrzydła mieszkalne zamku
1861 r. - po odbudowie do Niedzicy powrócili Salamonowie

Andrzej Horvath W latach 20-tych XIX wieku Niedzica słynęła z wielkich zabaw urządzanych na zamku. Uczty i polowania odbywały się podobno niemal codziennie i rzadko brało w nich udział mniej niż dwustu gości, głównie z Galicji, Węgier i Siedmiogrodu. Przykładowo na imprezie z okazji nominacji hrabiego Istvána Csáky na żupana spiskiego bawiono się 2 tygodnie! Przyjezdna szlachta pozostawała więc w zamku wiele dni i nierzadko odchodziło do związków z miejscowymi kobietami - wiele z nich wyszło potem za mąż za bawiących się u Horvatha gości. Andrzej Horvath powołał nawet tzw. "stowarzyszenie opojów". Mógł do niego należeć każdy, kto będzie pił z gospodarzem do nieprzytomności. W ten sposób baron Andrzej Horvath dożywał końca swych dni.

1873 r. - Niedzicę odziedziczył Teodor Salamon. Po jego śmierci przechodził na własność jego braci, a w 1919 r. na Gezę, syna Teodora, który ożenił się z hrabiną Iloną Bethlen
1920 r. - po I wojnie światowej Niedzica wraz z 13 wsiami spiskimi przeszła w granice państwa polskiego. Właścicielem Dunajca była wtedy Ilona hr Bethlen Salamon, wdowa po zmarłym w tym samym roku Gezie. Z trudem przychodziło jej utrzymanie zamku, przebywała w nim wraz z dziećmi i służbą tylko w lecie. Zwykle mieszkała w Budapeszcie. Przyjaźniła się jednak z polskimi sąsiadami - Drohojowskimi z Czorsztyna i Stadnickimi ze Szczawnicy
1942 r. - podczas wojny Ilona okazała wsparcie Polakom. Uratowała grupę zwiadowców AK, przedostających się do Lewoczy, rok później przekazała cały wóz żywności, który PCK rozdzielił między jeńców polskich w Niemczech. Wkrótce potem Węgrzy na zawsze opuścili Niedzicę
1945 r. - zamek Dunajec w Niedzicy został znacjonalizowany, a 2 lata później wpisany do rejestru zabytków. Zatrudniono stróża do jego pilnowania
1949 r. - opiekę nad nim przejęło Stowarzyszenie Historyków Sztuki w Krakowie, które wraz z Ministerstwem Kultury i Sztuki rozpoczęło prace konserwacyjne pod kierownictwem prof. Alfreda Majewskiego. Równocześnie powołano do życia Dom Pracy Twórczej, który istnieje tu do dziś
2006 r. - oddano do użytku wozownię, choć w rzeczywistości budynek ten nie miał nic wspólnego z taką funkcją - był dawnym składem opału.

Hieronim Łaski Polski właściciel zamku niedzickiego Hieronim Łaski był jedną z najbarwniejszych postaci swoich czasów. Szkoda że nie znamy szczegółów jego bogatego życia. Pełnił funkcję krajczego koronnego oraz wojewody inowrocławskiego i sieradzkiego, od 1520 r. był polskim posłem na dworze króla francuskiego Franciszka I i cesarza rzymsko-niemieckiego Karola V. Łaski biegle władał włoskim, francuskim, angielskim niemieckim, łaciną, miał też duże zdolności dyplomatyczne, oczarował bowiem tamtejsze dwory. Przez niektórych badaczy uważany jest za zwykłego warchoła i awanturnika, ale to właśnie on jako jedyny Polak przez długie lata korespondował z czołowym humanistą Renesansu - Erazmem z Rotterdamu. Mimo sprzecznych relacje o cechach charakteru Łaskiego, można założyć że był bardzo ambitny i odważny. Gdy poczuł że polski król nie wystarczająco go docenia, wyjechał na Węgry, gdzie trwał konflikt między tamtejszym władcą Janem Zapolyą a królem Czech i Austrii Ferdynandem oraz Turcją. Łaski został wysłany z misją do sułtana Sulejmana Wielkiego. Zadanie swoje wykonał w 100%, przez co uratował Węgry od niechybnej zguby. Turcja i Węgry zostały dzięki niemu sprzymierzeńcami. Jak pisał król Zapolya misja Łaskiego był arcytrudna i niebezpieczna, a w jej powodzenie nie wierzył nikt. Polski magnat otrzymał w nagrodę kilka miast i zamków spiskich, w tym Kieżmark i Niedzicę. Co prawda dobra kieżmarskie nie były wtedy w posiadaniu Zapolyi, ale zaradczy Łaski sam je odbił z rąk Fardynanda i stworzył na Spiszu jakby własne państewko. Przy okazji najechał i złupił sąsiednią Lawoczę, która była handlową konkurencją dla Kieżmarku. Do Polski powrócił ubrany w stroje tureckie, co zapoczątkowało wielką na nie modę w kraju. Następnie otrzymał stanowisko wojewody siedmiogrodzkiego i duże kwoty pieniężne, bowiem dalej oddawał królowi Zapolyi ogromne zasługi. W 1530 r. po wkroczeniu na Węgry wojsk austriackich Ferdynanda i rozpoczęciu oblężenia Budy, Łaski z własnymi oddziałami wyruszył na odsiecz i rozgromił Austriaków. Jednak z czasem w wyniku nieporozumień i zbytniej chciwości Łaskiego król Zapolya wszedł w konflikt ze swoim polskim przyjacielem i kazał go osadzić w więzieniu. Wstawiennictwo dworu francuskiego, tureckiego i polskich magnatów nie doprowadziło do jego uwolnienia, lecz sprawiła to dopiero osobista interwencja hetmana Jan Tarnowskiego. W ramach przeprosin dostał miasto Debreczyn, które jednak musiał zdobyć siłą przełamując opór mieszczan. Nie załagodziło to urazy Łaskiego, który usunął z własnych zamków zwolenników Zapolyi, ofiarował swoje usługi Ferdynandowi i opuścił Węgry. Gdy dowiedział się o nadejściu wojsk Zapolyi do jego spiskich posiadłości, przybył gotowy do walki do zamku w Kieżmarku na czele nowego zaciągu wojskowego. W służbie Austriakom Łaski odbył wiele ważnych poselstw m.in. do Polski, Turcji, Francji, Węgier, dzięki czemu zyskał ogromną sławę. Za szóste już poselstwo do sułtana został mianowany baronem Chorwacji i Slawonii oraz otrzymał zamki Szoszedvara i Sztubice. W czasie kolejnej misji do Turcji w 1541 r. Hieronim Łaski został uwięziony, wtedy też dostał pierwszego ataku gruźliczego, która to choroba 5 miesięcy później było prawdopodobnie przyczyna jego śmierci w Krakowie. Niektórzy twierdzili jednak, że został podstępnie otruty przez przetrzymujących go Turków, inni że przez stronników Zapolyi.

Legendy i podania

Bibliografia