Nowy Sącz

Gotycki zamek królewski, później rozbudowany

Przedwojenne zdjęcie zamku Nowy Sącz autorstwa J. Gawłowskiego

Plany i rekonstrukcje

Plan zamku Nowy Sącz wg zachowanych fundamentów w latach 60-tych XX wieku. A - zamek, B - Baszta Kowalska wg Mariana Korneckiego


Plan zamku w Nowym Sączu przed pożarem w 1768 r. Autor i czas powstania nieznane, oryginalnie z błędami. A - rzeka Dunajec, B - główny budynek zamkowy - dom wielki, C - budynek zamkowy południowy (dom nowy), D - Baszta Kowalska, E - baszta zamkowa narożna, F - Wieża Szlachecka, G - Brama Krakowska, H - mury miejskie, od zachodu widać podwójną linię - mur miejski i nowszy zamkowy z pocz. XVII w. I - prawdopodobne miejsce Bramy Grodzkiej, K - ogród ojców franciszkanów.


Widok zamku nowosądeckiego od strony dziedzińca oraz plan przyziemia po spaleniu w 1768 r.


Na mapie Nowego Sącza z 2. połowy XVIII wieku zamek ma kształt litery C, Baszta Kowalska oznaczona kółkiem na prawo od niego.


Plan Nowego Sącza od wschodu z 1804 roku F. A. Moscheroscha von Wiesselheim. Oznaczone obiekty: 7 - zamek, 7a - Baszta Kowalska, 9 - łaźnia żydowska, 13 - gospoda, 14 - prom, 16 - resztki miejskich murów obronnych


Rekonstrukcja zamku Nowy Sącz w XIV wieku wg K. Moskala


Próba rekonstrukcji zamku w Nowym Sączu - odbudowanego po pożarze w latach 1611-1616.
Źródło: Nowy Sącz, Przewodnik po zabytkach, PTTK "Beskid", Nowy Sącz 1994 r.



Najnowsza wizualizacja zamku sądeckiego po przebudowie renesansowej dokonanej przez starostów Lubomirskich po pożarze w 1611 roku oraz kontrowersyjna propozycja w jakiej formie może być odbudowany.

Kasztelani sądeccy są wymieniani już w 1220 roku (Herbarz Niesieckiego podaje nazwisko Jana Zaprzańca). Jednak ich siedzibą był najpierw gród w Naszacowicach, potem Podegrodziu.
Murowaną warownię datowano do niedawna na połowę XIV wieku, ale nowsze opracowania przesuwają jej powstanie na przełom XIII i XIV w., na okres kiedy Nowy Sącz zyskał prawa miejskie od króla Wacława II i prawdopodobnie stawiano też miejskie mury obronne, bo w 1405 roku Władysław Jagiełło wydał przywilej mający wesprzeć remont murów.
Do budowy zamku użyto ponoć kamieni pochodzących z grodu w Naszacowicach. W połowie XIV w. zamek rozbudował król Kazimierz Wielki, stąd często temu władcy przypisuje się jego fundację. Warownia została sprzężona z fortyfikacjami miejskimi, stała się siedzibą starostwa i kasztelanii.

Koronowani goście Od początku swego istnienia zamek w Nowym Sączu był miejscem wielu odwiedzin i ważnych spotkań koronowanych głów. Zwłaszcza za dynastii Jagiellonów odgrywał dużą rolę w polskiej polityce. W 1370 r. przyjechał tu owacyjnie witany Ludwik Węgierski obejmujący tron polski, w 1384 r. zatrzymała się w drodze do Krakowa królowa Jadwiga. Władysław Jagiełło kilkakrotnie spotykał się tutaj z księciem litewskim Witoldem i królem węgierskim Zygmuntem Luksemburczykiem, m.in. w 1409 r. opracowano plany wojny z Krzyżakami. W 1419 r. Zygmunt Luksemburczyk w otoczeniu szlachty czeskiej odrzucił w Nowym Sączu ofertę pomocy Jagiełły w walce z husytami. W 1424 r. zawitał tu król duński Eryk udający się do Ziemi Świętej, w 1440 r. goszczono metropolitę kijowskiego Izydora, a następnie króla Władysława Warneńczyka. W latach 40-tych XV stulecia na zamku mieszkała królowa Zofia, wdowa po Władysławie Jagielle. Wielokrotnie przebywał w Nowy Sączu król Kazimierz Jagiellończyk z żoną i całym dworem (ostatni raz w 1471 r.), a w 1494 r. - król Jan Olbracht przeczekał w zamku powódź, która uniemożliwiła jego podróż na Węgry i spędził tu Wielkanoc. W 1512 r. do zamku przybyła Barbara Zapolya, narzeczona króla Zygmunta Starego oraz jej brat Jan, przyszyły król Węgier.

lata 1350-1360 - rozbudowa zamku sądeckiego. Posiadał wtedy przynajmniej jedną wieżę i piętrowy budynek mieszkalny dołączony do murów miejskich. Na południu znajdowało się przedzamcze gospodarcze. Nie wiadomo dokładnie jak warownia oddzielona była od miasta, starsza literatura podaje, że zamek był składową miasta, bez wyraźnego podziału
1376 r. - w imieniu swojego syna Ludwika Węgierskiego, Elżbieta Łokietkówna zorganizowała na zamku wielki festyn dla polskiego rycerstwa
1395 r. - często odwiedzający Nowy Sącz Władysław Jagiełło powiększył zamek. Być może powstała wtedy kaplica
1467 r. - wzmianka o księdzu przy kaplicy zamkowej
lata 1469-1470 - w zamku, pod opieka Jana Długosza i humanisty włoskiego Filippo Bounaccorsi-Kallimacha, przebywali synowie króla Kazimierza Jagiellończyka - Władysław, Jan Olbracht, Kazimierz, Aleksander
1522 r. - dwukrotny pożar zniszczył miasto i zamek. Odbudowę przeprowadzili kolejni starostowie: Piotr Odnowski z Fulsztyna i Jan Pieniążek
1540 r. - z inwentarza starostwa sądeckiego wynika że zamek składał się z 2 głównych budynków (domu wielkiego i domu nowego), kilku gospodarczych i studni na dziedzińcu
1570 r. - za starosty Stanisława Mężyka zamek stał się gniazdem arian

Sekciarze na zamku Starosta Stanisław Mężyk w 1567 roku gościł w zamku Stanisława Farnowskiego - arianina, który stworzył w Nowym Sączu własny odłam tej doktryny. Starosta tak zapalił się do reformackiej herezji, że najpierw zezwoli mu na odprawianie ariańskich nabożeństw na przedmieściu, a potem i w kaplicy zamkowej. Pomógł mu też zbudować szkołę. Przy tej okazji ludność była zmuszana do udziału w kazaniach i nabożeństwach Farnowskiego. Zezłościło to nawet monarchę (Zygmunta Augusta), który napomniał go w liście, że starostów mianuje się "nie dla zaprowadzania jakiejś nowej religii, lecz tylko dla bronienia starej i wymierzania sprawiedliwości". Wezwał go do natychmiastowego zaprzestania popierania sekciarzy oraz usunięcia ich z zamku i miasta. Starosta raczej nie posłuchał, bo wyrzucenie Farnowskiego z Nowego Sącza nastąpiło dopiero w 1607 roku za sprawą kolejnego starosty Wawrzyńca Spytka Jordana z Zakliczyna.

1590 r. - starostwo sądeckie przypadło z krótkimi przerwami na blisko 150 lat rodowi Lubomirskich.
1611 r. - zamek został spustoszony przez kolejny wielki pożar. W zachowanych aktach istnieje wzmianka iż "spłonęła wielka część królewskiego zamku, a reszta chyliła się do upadku".
lata 1611-1615 - Stanisław i Sebastian Lubomirscy przeprowadzili odbudowę i rozbudowę zamku w stylu renesansowym wg projektów Macieja Trapoli. Główny budynek był jednopiętrowy, zwieńczony attyka, na górze miał 13 izb, na dole 12. Zamek posiadał ogółem 40 bogato wyposażonych komnat. Od strony Dunajca powstał drugi łańcuch murów. Od miasta oddzielała go nowa brama
1655 r. - zamek jak i całe miasto mocno ucierpiały podczas działań wojennych w czasie "potopu" i oba straciły na znaczeniu. Nigdy nie odzyskały już dawnej świetności (patrz ciekawostka poniżej). Ich los przypieczętował jeszcze bunt chłopstwa na Sądecczyźnie. W zamku splądrowano wtedy piwnice
1683 r. - znamienne jest, że powracającego z wyprawy wiedeńskiej króla Jana III Sobieskiego i jego małżonkę Marię Kazimierę witano w Starym Sączu, a nie w podupadłym Nowym Sączu
1753 r. po pożarze kościoła franciszkańskiego do kaplicy zamkowej tymczasowo przeniesiono cudowny obraz Przemienienia Pańskiego
lata 1754 - 1784 - starostą sądeckim był Stanisław Małachowski, późniejszy Marszałek Sejmu Czteroletniego i współtwórca Konstytucji 3 Maja
lata 1765 - ówczesna lustracja mówi iż "zamek jest nadpustoszały i potrzebuje znacznej reparacji tak w murach, jak i w budynkach na dziedzincu"
1768 r. - następny pożar zniszczył zamek. Wywołał go przez nieostrożność stacjonujący tu oddział konfederatów barskich pod dowództwem Marcina Lubomirskiego, a dokładnie jego kucharze, którzy smażyli ryby i nie dopilnowali kotła. Z polecenia starosty Stanisława Małachowskiego dokonano rewizji skutków pożaru, która pozostawiła trochę informacji o zamku. W głównym budynku znajdowało się 25 pokoi oraz oranżeria. Niektóre były bogato dekorowane marmurami i rzeźbami. Spłonęło wszystko poza pomieszczeniem archiwum z aktami grodzkimi, które miało mocniejsze sklepienia.
1769 r. - kolejny pożar. Tym razem, ponoć z powodu nieostrożności Żydów, spaliły się inne budynki zamkowe jak kordegarda, izba pisarza grodzkiego nad bramą, budynek burgrabiego, stajnia i wozownia. W zamku działa już tylko archiwum grodzkie.


1784 r. - władze austriackie, które przejęły majątki królewskie częściowo odremontowały zamek, aby wykorzystać go na biura policji. Wstawiono okna, drzwi, wykonano dachy. Rozebrano jednak mury i baszty miejskie. Akta grodzkie opuszczają zamek na zawsze (wywieziono je najpierw do Lwowa, potem Krakowa)
1793 r. - prace musiały być powierzchowne, bo protokół urzędowy mówi iż "zamek starościński grozi ruiną i nie nadaje się na przyszłość do żadnego pożytecznego i korzystnego użytku".
1813 r. - powódź podmyła zamek. Zawalił się łańcuch murów z basztą od zachodu
1838 r. - Austriacy odbudowali północną część zamku i urządzili w niej koszary oraz magazyny wojskowe. Następnie wykorzystywano go także jako więzienie. Był tu więziony i tu zmarł organizator góralskiego powstania przeciw Austriakom zwanego "chochołowskim" - ks. Michał "Świętopełk" Głowacki z Poronina


1848 r. - budowla została odsprzedana miastu, które wydzierżawiło ją wojsku austriackiemu. Działał tu magazyn mundurów i broni 20. pułku piechoty
1905 r. - zrujnowany zamek został częściowo odbudowany wg planów Zenona Remiego. Kolejne próby odbudowy obiektu były podejmowane już w Polsce niepodległej
1938 r. - zamek został odbudowany, urządzono w nim Muzeum Ziemi Sądeckiej. Od strony wschodniej wzniesiono nowy piętrowy budynek z przeznaczeniem na bibliotekę miejską. Na dziedzińcu wciąż stały drewniane baraki wojska austriackiego. Od południa na terenie zamkowym stała zabudowa prywatna. Wnętrza posiadały niewiele historycznych elementów i tylko w części parterowej: gotyckie sklepienia, portale, resztki herbów i sztukaterii na ścianach.
lata 1939-1945 - Niemcy zajęli zamek i zamienili na koszary z dużą ilością materiałów wybuchowych. Niestety, z tego powodu pod koniec wojny Polacy wysadzili go w powietrze. Zamek przestał istnieć
1959 r. - zabezpieczono resztki zamku sądeckiego i zrekonstruowano Basztę Kowalską
2009 r. - władze miejskie podjęły decyzję o odbudowie zamku, poprzedzonej gruntownymi pracami archeologicznymi
2016 r. - rozpoczęto prace konserwacyjne obejmujące Basztę Kowalską i przyległe mury, grożące zawaleniem. W Baszcie ma powstać małe muzeum obejmujące 2 pomieszczenia
2018 r. - prace zostaną zakończone w czerwcu, ale ogrodzono pozostałą część ruin przygotowując je do kompleksowych badań archeologicznych. Przypadkowo odkopano też mur o grubości 70 cm zamykający dziedziniec od strony miasta oraz duży fragment renesansowego portalu.

Potop szwedzki O Nowym Sączu z przeżywającym po odbudowie ponowne czasy świetności zamkiem, głośno stało się podczas początkowej fazy "potopu szwedzkiego". Było to bowiem pierwsze większe miasto, które usunęło okupantów jeszcze w roku 1655. We wrześniu przyjechał tu wraz z niewielką świtą uciekający ze stolicy król Jan Kazimierz. Zamieszkał oczywiście w zamku. Aby utrudnić przemarsz wojsk szwedzkich kazał zniszczyć przeprawy promowe przez Dunajec w Kurowie. Następnie wyjechał do Czorsztyna. Stamtąd rozkazał mieszczanom sądeckim poddać się Szwedom, choć fortyfikacje miejskie były potężne i w dobrym stanie. Król nie chciał jednak doprowadzić do zniszczenia pięknego miasta. Nowy Sącz został więc zajęty i przez miesiąc rządzony z zamku przez Jerzego Forgwella, który utrzymywał w mieście jako taki porządek. Wszystko zmieniło się za następnego zarządcy - Steina, który nakazał rabować ludność i nakładał ogromne kontrybucje. Szwedzkim zwyczajem zbezczeszczone zostały nawet groby w podziemiach kolegiaty, gdzie szukano skarbów. Oburzyło to mieszczan i pobudziło do działania. W pobliskiej Nawojowej stacjonowała prywatna piechota starosty Konstantego Lubomirskiego, uczyniono tam więc punkt zborny dla uciekinierów z miasta. Planowano zająć strategiczną wieś Dąbrowę opanowaną przez zdradzieckich arian i stamtąd ruszyć na Nowy Sącz. Stein jednak dowiedział się o tych planach i wyruszył do Dąbrowej pozostawiając w mieście doborowy oddział swojego wojska. Chłopi i mieszczanie spod Nawojowej pod dowódcą Wąsowiczem postanowili tymczasem odbić Nowy Sącz i dzięki włączeniu się do walk większości mieszczan miasto zostało zdobyte, a następnie obronione przed powracającymi oddziałami Steina, które mocno napierały na zamek i Bramę Krakowską. Na odsiecz mieszczanom przybyły regularne wojska Lubomirskich - wspomniany oddział piechoty nawojowskiej pod wodzą Felicjana Kochowskiego i spiskiej pod wodzą Jana Gerlichowskiego, który przybył z Lubowli. Zwycięstwo było całkowite, wielu Szwedów zginęło, odebrano też zagrabione łupy.

Legendy i podania

Bibliografia