Odrzykoń

Średniowieczny zamek rycerski Kamieniec

Mikołaj Kamieniecki W maju roku 2000 jednostka logistyczna Wojska Polskiego z Rzeszowa przyjęła imię hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Kamienieckiego z Odrzykonia. Na uroczystość wręczenia sztandaru jednostce przyjechało 12 potomków rodu Kamienieckich. Nestor rodu Stanisław Kamieniecki zezwolił na używanie herbu rodowego Pilawa jako znaku rozpoznawczego jednostki. Mikołaj Kamieniecki piastował najważniejsze stanowiska w kraju i należał do najbardziej poważanych i zaufanych ludzi króla Zygmunta Starego. Od 1496 roku był kasztelanem krakowskim i sandomierskim, od 1503 r. hetmanem wielkim koronnym, później jeszcze starostą sanockim, wojewodą sandomierskim i krakowskim. Uważano go za człowieka bardzo uprzejmego, dowcipnego, ale zarazem poważnego i surowego w sprawach wojskowych. W 1506 r. wkroczył do Mołdawii i pod Czerniowcami rozbił tamtejsze wojska. Gdy kilka lat później hospodar mołdawski Bogdan napadł na Ruś i Podole, wyruszył przeciw niemu hetman Kamieniecki. Jednak Hospodar na samą wieść o nadciągających Polakach wycofał się. Hetman ponownie wyruszył więc na wyprawę odwetową na Mołdawię i tam zadał Wołochom znaczne straty, zabierając bogate łupy. Wracając do kraju został zaatakowany na przeprawie przez Dniestr, ale po kilku dniach ciężkich walk odniósł sławne zwycięstwo, osobistym staraniem biorąc do niewoli znaczących dostojników mołdawskich. W 1512 roku pod Łopusznem mając do dyspozycji 5000 kawalerii wyciął w pień 24 tysiące Tatarów odbijając przy tym kilkunastotysięczny jasyr. Zmarł od szerzącej się zarazy w 1515 roku.

Pierwsze informacje o zamku w Odrzykoniu pochodzą z okresu panowania Kazimierza Wielkiego. Przypuszcza się, że znacznie wcześniej (w IX w.) istniało tu miejsce kultu pogańskiego, następnie gród, a następnie zamek drewniany zniszczony przez Tatarów w XIII w.
Początkowo zamek murowany nie miał żadnej wieży, a pomieszczenia mieszkalne znajdowały się przy murze zachodnim. Kamienny portal wejściowy usytuowany był od strony północno-wschodniej. Prowadził na przedzamcze wschodnie, które z czasem przeistoczyło się w zamek średni.
1348 r. - pierwsza wzmianka o zamku w Odrzykoniu jako własności królewskiej; burgrabią był Mikołaj Babicz.
1396 r. - za zasługi w obronie Wilna zamek otrzymał rycerz Klemens z Moskorzewa herbu Pilawa. Rozbudował on istniejącą w Odrzykoniu niewielką warownię, zabudowując zamek górny i przedzamcze wschodnie
1399 r. - na zamku przebywał w gościnie u Klemensa król Władysława Jagiełło
1402 r. - poświęcenie kaplicy zamkowej przez biskupa przemyskiego Macieja
1407 r. - rodzina Moskorzewskich zaczęła używać nazwiska Kamienieccy dla podkreślenia, iż zamek jest gniazdem rodowym (obiekt stał na górze Kamieniec)
I połowa XV w. - dobudowano przedzamcze zachodnie z bramą od południa i studnią
IIpołowa XV w. - na przedzamczu zachodnim postawioną czworoboczną wieżę broniącą wjazd, a na zamku górnym rozbudowano dom główny. Miał on 3 lub 4 kondygnacje naziemne.
koniec XV w. - właścicielem zamku Kamienieckich został Mikołaj Kamieniecki, którego jako pierwszego mianowano na stanowisko hetmana wielkiego koronnego (zwierzchnika armii koronnej). Po jego śmierci doszło do pierwszego podziału zamku pomiędzy dwóch braci Kamienieckiego - Marcina i Klemensa
1512 r. - zamek rozbudowano o kolejną, czwartą już część - przedzamcze wschodnie. Stał tu wzmocniony przyporami budynek o 3 pomieszczeniach w przyziemiu przy północnym murze obwodowym, obok którego znajdowała się brama wschodnia. Natomiast brama wjazdowa do części zachodniej została wzmocniona budynkiem bramnym
1528 r. - po niepowodzeniach w wojnie domowej na Węgrzech na zamku schronił się król węgierski Jan Zápolya. Słał stąd listy zapraszające polskich panów na zebranie do Tarnowa, na którym liczył otrzymać poparcie w walce ze stronnikami Habsburgów
1530 r. - Jan Kamieniecki, syn Marcina sprzedał swoją, czyli wschodnią część zamku Sewerynowi Bonerowi - bankierowi królowej Bony. Boner uczynił z zamku renesansową rezydencję, pozostawiając jednak gotyckie detale. Na zamku średnim wzniósł dwukondygnacyjny pałac z salą reprezentacyjną na piętrze. Powstała też druga kaplica zamkowa. Na zamku gościł m.in. węgierskiego poetę i bohatera Balínta Balassiego

Węgierski poeta W 2003 roku na murach zamku Kamieniec odsłonięto tablicę pamiątkową z wizerunkiem Balínta (Walentego) Balassiego - słynnego węgierskiego poety epoki renesansu, autora pierwszego dramatu w ojczystym języku "Piękna węgierska komedia", ale równocześnie dzielnego żołnierza i awanturnika. Do Polski przybył wraz z królem Stefanem Batorym. Początkowo był kalwinem, dlatego gościł u Bonerów w Odrzykoniu, potem zmienił wyznanie na katolickie. Na terenie naszego kraju przebywał z przerwami ok. 6-7 lat, poza Odrzykoniem głównie w Krakowie, ale zawędrował nawet do Braniewa. Znał 8 języków, w tym polski. Pozostawił po sobie blisko 100 utworów. Najbardziej znana jest jego poezja miłosna, religijna i żołnierska. Zmarł w walce z Turkami w wieku 40 lat.

1543 r. - nową kaplicę zamkową pw. Męki Pańskiej poświęcił biskup przemyski Stanisław Tarło
poł. XVI w. - córkę Bonera - Zofię, poślubił syn wojewody lubelskiego - Jan Firlej herbu Lewart. Jako posag otrzymał tę właśnie część zamku.
II poł. XVI w. - na zamku gościł przywódca ideowy arian Faust Socyn (Fausto Sozzini). Nie jest jasne w której połówce, ale zważywszy, że Kamienieccy byli zwolennikami reformacji i w tym okresie zbezczeszczono najstarszą kaplicę to zapewne u nich, czyli w części zachodniej
lata 1579 - 1599 - część zachodnią zamku kupili Siemieńscy, a na przełomie wieków Stadniccy. Nie zapisali się oni niczym w dziejach warowni
1601 r. - część z zamkiem górnym od Stadnickich odkupiła rodzina Skotnickich. Gruntownie wyremontowali zamek, poszerzyli bramę wjazdową. Przy okazji przebudowali dach w ten sposób, że odprowadzali Firlejom na ich dziedziniec wody deszczowe. Stało się to przyczyną długiego konfliktu
1621 r. - Jan Skotnicki przywrócił kaplicę zamkową na zamku górnym i doprowadził do jej ponownej konsekracji
1630 r. - konflikt dwóch rodów został zażegnany małżeństwem przedstawicieli obu rodzin - Mikołaj Firlej ożenił się z Zofią Skotnicką. Firlejowie przejęli w ten sposób drugą połowę zamku. Przeprowadzili jego przebudowę i modernizację
16.03.1657 r. - wojska sprzymierzonego ze Szwedami księcia Siedmiogrodu - Jerzego Rakoczego podeszły pod zamek. Załoga zamku dzielnie broniła się i podczas nocnych wypraw z zamku wyrządzała najeźdźcom duże szkody. Podtrzymała w ten sposób na duchu broniące się przed wojskami szwedzkimi Krosno. Jednak w końcu musiała ulec i została na rozkaz Rakoczego wycięta w pień, choć podobno właścicielom zamku z Zofią ze Skotnickich Kalińską (primo voto Firlej) na czele udało się uciec tajnym tunelem. Sam zamek poważnie uszkodzono
Po "potopie" zamek częściowo odbudowano, ale głównie tylko wnętrza najlepiej zachowanych budynków
1702 r. - kolejny najazd Szwedów zniszczył zamek całkowicie


po 1730 r. - zamek odziedziczyła rodzina Scipio del Campo. Następnymi właścicielami zostali Braniccy herbu Gryf, m.in. hetman wielki Jan Klemens Branicki, kolejnymi Jabłonowscy
po 1768 r. - Roch Michał Jabłonowski, kasztelan wiślicki i starosta bulkowski aktywnie wspierał konfederację barską. Zamek odrzykoński przeznaczył na siedzibę oddziałów konfederackich

Jan Machnicki Jan Machnicki, który zamieszkał w zamku w XIX w., naprawdę nazywał się Jan Machnik. Oczywiście zmienił nazwisko, aby brzmiało bardziej po szlachecku. Był urzędnikiem w niedalekiej Dukli. Podobno tam właśnie popadł w lekki obłęd i został zwolniony z pracy. Następnie jego choroba umysłowa pogłębiała się, szczególnie po powstaniu listopadowym z którym wiązał duże nadzieje. Przygnębiony jego upadkiem zamieszkał w ruinach zamkowych i traktował je jako swoje małe państewko. Tytułował się królem, wydawał rozporządzenia, gromadził wyimaginowane wojsko. Mimo że wyśmiewany, był lubiany przez ludność okolicznych wsi, z którą żył w przyjaźni. W lecie widywano go zwykle z wieńcem dzikich róż na głowie lub bukietem polnych maków krążącego po ruinach. W zamku zgromadził duży zbiór pamiątek przeszłości, w tym monety, pisma, fragmenty sprzętów. Zmarł w Krośnie w 1842 r. Stał się pierwowzorem głównego bohatera książki Seweryna Goszczyńskiego "Król zamczyska".

1796 r. - wielka wichura zerwała dach z zamku górnego. Ówczesny właściciel Kamieńca - hr. Józef Jabłonowski wyprowadził się do dworku w Krościenku Wyżnem
1801 r. - zamek przeszedł w ręce Potockich
1831 r. - w ruinach zamku zamieszkał obłąkany Jan Machnicki
Połowa XIX w. - zrujnowany zamek ponownie został podzielony. Tym razem między rodzinę Biberstein-Starowiejscy (część zachodnia z zamkiem górnym) a rodem Szeptyckich (cześć wschodnia z zamkiem średnim). Byli oni jego właścicielami do roku 1945.
1863 r. - istnieje zapis o obiedzie jaki wydali Starowiejscy w jednej z zachowanych jeszcze komnat zamku. Później zamek popadał powoli w ruinę za sprawą okolicznych mieszkańców, którzy przez 100 lat traktowali go jak kamieniołom oraz niekorzystnych warunków atmosferycznych na tym terenie
1885 r. - powstał projekt rekonstrukcji ruin i przywrócenia zamkowi średniowiecznego wyglądu autorstwa krośnieńskiego architekta Napoleona Nawarskiego. Nie został zrealizowany
1894 r. - w setną rocznicę Insurekcji Kościuszkowskiej okoliczna ludność ufundowała pomnik Tadeusza Kościuszki postawiony na zamku górnym
1904 r. - podjęto pierwsze próby zabezpieczenia ruin
1974 r. - mimo podjętych prac konserwatorskich zawaliła się baszta od wschodniej strony zamku
1995 r. - w dwóch wyremontowanych pomieszczeniach dawnej wartowni zamku średniego powstało muzeum
1998 r. - ruiny przeszły na 20 lat na własność Andrzeja Kołdera, kolekcjonera i pasjonata zabytków z Krosna
2000 r. - zawalił się ostatni pozostały jeszcze fragment baszty z herbem Pilawa
2013 r. - prace archeologiczne przed planowanym wyrównywaniem dziedzińca na zamku średnim doprowadziły do sensacyjnego odkrycia reliktów jakiejś budowli oraz XVI-wieczne kafle. Wcześniej nigdy nie natrafiono na widok lub informację pisaną, iż w tej części zamku cokolwiek stało. Badania wskazują, że budynek posiadał przynajmniej dwie kondygnacje i wymiary 7x13 metrów.

Nazwa Odrzykoń tłumaczona jest przez następującą opowieść. Otóż pierwszą drewnianą warownię wzniósł tu okrutny rycerz parający się rozbójnictwem. Miał on bardzo dzikiego konia, który dodatkowo wyuczony przez swego pana rzucał się na ludzi, tratował ich i kaleczył. Po pewnym czasie ludzie mieszkający w okolicy mieli już dość nieustannego nękania i terroru, postanowili więc zebrać się i spalić zbójeckie gniazdo. Tak też się stało, rozbójnicy zostali bez litości wybici, a konia który tylu ludziom zadał ból obdarto żywcem ze skóry.

Istnieje legenda, iż gdy zamek został zdobyty przez Rakoczego, obrońcy nie zostali wybici lecz udało im się uciec tajnym lochem, który wiódł aż do samego Krosna.
Inne podanie mówi o jeszcze dłuższym tunelu prowadzącym z zamku aż do góry Cergowa. Wyjście miało znajdować się w jednej z licznych na Cergowej jaskiń. Aby ją odróżnić od pozostałych wycięto na niej herb Pilawa. Niestety po osunięciu się skał znak ten zniknął i nikt dziś nie wie o którą jaskinię chodzi.

Kolejna legenda związana jest z sąsiadującym z warownią rezerwatem Prządki. Władający zamkiem pan Odrzykoński posiadał trzy olśniewającej urody córki, zwane od przywiązania do kądzieli "Prządkami". Pewnego razu do jego uszu dotarła wieść o sławnym rycerzu niezwykłego męstwa i urody mieszkającym za górami i lasami. Wysłał do niego zaproszenie na wspólne polowanie. Ten ucieszył się bo również chciał poznać dwór Odrzykoński a szczególnie piękne Prządki. Wziął więc ze sobą czarownika, którego posiadał na własnym dworze oraz poczet zbrojnych i wyruszył do Odrzykonia. Tam został powitany niczym król, a jedna z córek zrobiła na nim tak ogromne wrażenie że trudno mu było uwierzyć że jest to istota ziemska. Postanowił się jej oświadczyć, najpierw jednak po długim ucztowaniu wyruszył z gospodarzem na polowanie. W zamku pozostały tylko trzy córki i czarownik, którzy mieli wieczorem wyruszyć na powitanie wracających z łowów. Jednak wieczór mijał a rogów myśliwskich nie było słychać. Zaniepokojona czwórka wyruszyła więc w las po śladach łowców. Nagle usłyszano tętent koni. Po chwili zza drzew wyłonili się jeźdźcy - niestety nie byli to łowcy lecz rozbójnicy. Prządki rzuciły się do ucieczki jednak, gdy czarownik zorientował się że nie ma szans na ucieczkę rzucił zaklęcie. Zarówno piękne Prządki jak i rozbójnicy zostali zamienieni w wielkie martwe głazy, które stoją do dzisiaj. Dlatego właśnie lud nazwał je Prządkami. Uczestnicy polowania nie powrócili już do zamku, ponieważ zostali wymordowani przez zbójów, którzy jechali złupić zamek...



Jest też inna wersja powstania skał. Kasztelan odrzykoński posiadał trzy córki bliźniaczki. Piękne to były dziewczyny, lecz nie skore do pracy. Lubiły wyjeżdżać z ojcem na polowania, bawić się na ucztach, tańczyć, ale zadaną przez matkę pracę przy kądzieli pozostawiały nietkniętą, trawiąc czas na pogaduszkach i żartach . Wielu rycerzy odwiedzających zamek interesowało się pannami, ale te nie zwracały na nich uwagi. Kiedy jednak ojca odwiedzili trzej urodziwi bracia z możnego rodu, sławni z odwagi, siły i dobroci, bliźniaczki wreszcie uległy. Szczęśliwy pan na Odrzykoniu wyprawił huczne zaręczyny. Nie były to jednak czasy pokoju, polskie rycerstwo wyruszało na wojnę z drapieżnym sąsiadem i narzeczeni musieli się rozstać. Bracia chcieli jednak mieć jakąś pamiątkę przypominającą im o czekających na nich kobietach. Zgodnie z panującym wtedy obyczajem, poprosili więc o haftowane z lnu koszule. Mieli po nie przybyć w drodze do Krakowa za dwie niedziele. Panny gorliwie wzięły się do pracy, ale wnet powróciły stare nawyki. Zaczęły się rozmowy, żarty, przekomarzania, a krosno stało bezczynne. Napominała je matka, ale one zawsze powtarzały że jeszcze jest czas i na pewno zdążą. Ani się nie spostrzegły, gdy nastała sobota ostatni dzień przed przyjazdem narzeczonych. Panny wzięły się do pracy, aż zastał je niedzielny świt. Gdy zobaczyła to matka, nakazała zaprzestać pracy i uszanować święty dzień. Córki nie dość że jej nie posłuchały, to jeszcze wyszły na wzgórze przed zamkiem uważając, iż w blasku słońca przędza będzie się szybciej snuć. Pracowały więc w pośpiechu lekkomyślne prządki, a ludzie z okolicy żegnali się z trwogą widząc takie łamanie przykazań Bożych. W końcu do zamku przybyli trzej bracia. Matka opowiedziała im wszystko i razem poszli na wzgórze. Ale tam zamiast bliźniaczek zobaczyli trzy bliźniacze skały pokryte rosą, niczym łzami grzesznic. To Pan Bóg zamienił je za karę w kamienie...

Okoliczne atrakcje

Dookoła zamku biegnie ścieżka przyrodnicza. Kolejna, schodząca w dół prowadzi do rezerwatu Prządki. Na trasie można zobaczyć m.in. grodzisko z IX w. i dwa kurhany z cmentarzyska z tegoż wieku. Ścieżka ma długość 1,5 km. Prządki z pięknymi skałkami są oczywiście drugą po zamku atrakcją okolicy. Przy drodze w pobliżu zamku na skale znajduje się interesująca kaplica Matki Boskiej z Lourdes.