Olsztyn

Średniowieczny zamek królewski

Historia Olsztyna (nazwa od niemieckiego słowa Holstein - skała z jaskiniami, - höhle – jaskinia i stein – skała) jest bardzo długa. Zakłada się, że drewniany gród istniał tu znacznie wcześniej od murowanego zamku, bo już ok. XI wieku. Spłonął w wieku XII, a na jego miejsce zbudowano nową drewniano-murowaną warownię zwaną Premilovicz - od wsi Przemiłowicze (obecnie wieś Przymiłowice). Dopiero po rozbudowie do największego w okolicy zamku obronnego, dokonanej przed połową XIV stulecia przez króla Kazimierza Wielkiego, zaczęto używać nazwy Olsztyn. Hipotetycznie wieża główna lub kwadratowa (Starościńska) może być pozostałością tej poprzedniej warowni.
1304 r.- wzmianka o zamku Przymiłowice w aktach procesu wytoczonego przez arcybiskupa Świnkę biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie. Świadczy ona o istnieniu zamku już w XIII wieku - tekst mówi iż w 1294 roku bp Muskata nadał Hynkowi z Dubu dziesięciny z kilku wsi koło "castrum Premilovicz".
1349 r.- zamek musiał już stać, ponieważ w kronikach znajduje się wzmianka o "burgrabim de Olsten".
1358 r. - w wieży zamkowej, z wyroku króla, uwięziony został Maciej Borkowic herbu Napiwoń - zbuntowany wojewoda poznański
1370 r. - król Ludwik Węgierski przekazał Olsztyn w lenno księciu opolskiemu - Władysławowi. Chciał w ten sposób zjednać sobie Władysława do swoich starań o przekazanie tronu jednej ze swoich córek
1391 r. - książę opolski okazał się nielojalny wobec króla Władysława Jagiełły, który po tygodniowym oblężeniu zajął Olsztyn i przyłączył go do Polski. Dzierżawcą budowli został Jan Odrowąż
XV w. - zamek był wielokrotnie najeżdżany przez książąt śląskich, ale warownia potrafiła się obronić. W tym czasie główna wieża została podwyższona o ceglaną nadbudowę
1488 r. - zamek został rozbudowany, a osada u jego stóp zyskała rangę miasta, początkowo o nazwie Olsztynek. Zadbał o to król Kazimierz Jagiellończyk. Pierwszy wójtem mianował dzierżawcę zamku - Pawła Wodę ze Szczekocin.
1502 r. - starostą olsztyńskim został Zygmunt Jagiellończyk, późniejszy król Zygmunt I Stary
lata 1508-1531 - starosta Mikołaj Szydłowiecki uczynił z zamku rezydencję renesansową. Założył i otoczył murem podzamcze między wieżą Starościńską a zamkiem górnym
1532 r. - starostą warowni Olsztyn został Piotr Opaliński, który kontynuował rozbudowę
1551 r. - inwentarz wspomina po raz pierwszy o Baszcie Studziennej na zamku dolnym
1564 r. - ówczesna lustracja wykazała, że miasto nie rozwijało się, ponieważ było oddalone od szlaków komunikacyjnych. Zliczono tylko 24 mieszkańców. Również stan zamku nie był najlepszy na skutek obniżenia się i popękania skał
1587 r. - arcyksiążę Maksymilian Habsburg w drodze po polską koronę najechał warownię Olsztyn, która mimo że obroniona pod wodzą Kacpra Karlińskiego, została poważnie zniszczona
1656 r. - Olsztyn został zdobyty przez Szwedów i od tego czasu całkowicie popadł w ruinę


1726 r. - z inicjatywy ówczesnego starosty olsztyńskiego Jerzego Dominika Lubomirskiego, niedaleko zamku wzniesiono kościół, do którego budowy wykorzystano kamień z murów podupadłęj warowni.
1870 r. - miasto u stóp zamku straciło prawa miejskie. Wcześniej zamieszkiwała go ludność pracująca na rzecz zamku, jednakże wraz z jego upadkiem osada całkowicie wyludniła się
W latach 90-tych XX w. na wzgórzu zamkowym co roku odbywały się słynne pokazy pirotechniczne
2002 r. - staraniem Wspólnoty Gruntowej w Olsztynie przeprowadzono prace konserwacyjne przy zachodnim skrzydle zamku. Poprawiono łuk nad największym oknem. W trzech mniejszych otworach okiennych zbudowano parapety, a w ścianach uzupełniono ubytki. Szczeliny zabezpieczono specjalnymi środkami wodoszczelnymi. Zamek górny jest teraz wyższy niż poprzednio o 80 centymetrów za sprawą nowej warstwy murów. Przy pracy wykorzystywane były kamienie, które odpadły z zamku. Koszt robót wyniósł 125 tys. złotych
2003 r. - w wieży Starościńskiej utworzono punkt widokowy
2016 r. - odkopano studnię w baszcie na zamku dolnym
2018 r. - podczas prac archeologicznych zbadano jaskinię, do której wchodzi się z zamku dolnego. Odkryto resztki pieca metalurgicznego z XV wieku. Fakt, że był on ukryty we wnętrzu groty, co ze względu na wysoką temperaturę i toksyczne spaliny jest bardzo ryzykowne, może świadczyć, iż służył do fałszowania monet. Pod piecem znajdowały się kości młodego psa. To prawdopodobnie tzw. ofiara zakładzinowa - dowód, że pogańskie zwyczaje były żywe jeszcze u schyłku średniowiecza. Ofiara taka miała zapewnić przychylność bóstw i zagwarantować, że wytop będzie pomyślny.
2020 r. - kolejne odkrycia w jaskini. Okazało się, że 40 tys. lat temu była ona siedzibą neandertalczyków, znaleziono pozostałości ponad 200 przedmiotów, którymi się posługiwali, m.in. noże. Na zamku przeprowadzono prace konserwacyjne i rekonstrukcyjne.
2024 r. - Wieża Studzienna została podniesiona do trzech kondygnacji i przykryta dachem. Archeolodzy ustalili bowiem jej dokładny wygląd. Między wieżą Studzienną a zamkiem górnym powstał ciąg komunikacyjny, a znajdująca się pod warownią tzw. Jaskinia Dolna jest dostępna do bezpiecznego zwiedzania. Aby przybliżyć jak wyglądał wjazd do zamku, częściowo zrekonstruowane kamienne zostały podpory mostu. Poza tym odbudowano wieżę - stołp, odtworzono cysternę na wodę deszczową, odnowiono budynki bramne