Pasłęk

Średniowieczny zamek krzyżacki

Pierwotny zameczek drewniany Krzyżacy wznieśli w II poł. XIII wieku na miejscu grodu plemion pruskich o nazwie Pazulak. W I poł. XIV wieku zastąpiono go murowaną warownią.

Lochy zamkowe W starych dokumentach zachowało się kilka wzmianek o korytarzach pod zamkiem i miastem. Niestety dziś już nie ma do nich wejścia. Wg opisu 1828 roku jeden z tuneli mógł pomieścić człowieka na koniu. Znaleźli się w nim wówczas pastor, wikary i uczniowie ze szkoły. Przejście miejscami było zasypane, gasły świece, więc wycieczka wycofała się, nie dochodząc do końca korytarza. Na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX wieku proboszcz kazał zamurować przejście z kościoła do ratusza. Istnieje też relacja, mówiąca o odkryciu w czasie rozbudowy zamku przez elektora Jerzego Fryderyka, w miejscu jednej z wież, tajemniczych tuneli, które biegły w różnych kierunkach. Tunel główny miał prowadzić na płd.- zach. i mieć kilka odgałęzień, m. in. w kierunku kościoła św. Bartłomieja. Najdłuższy i najgłębszy tunel skierowany był na północ. Być może z nim związana jest historia, która miała miejsce w 1414 r., podczas oblężenia zamku Pasłęk przez wojska litewskie. W pewnym momencie Krzyżacy zaatakowali od tyłu, siejąc zamieszanie. Następnie konni rycerze znikli w rejonie wsi Robity - "tak jakby zapadli się pod ziemię".

lata 1297 r. - przy drewnianej warowni powstało miasto Hollant (później pisane Holland lub Hollandt, a w końcu Preussisch Holland), ponieważ zamieszkali w nim osadnicy z Holandii. Zamkiem zarządzał komtur domowy pełniący funkcję zastępcy komtura Elbląga
lata 1320-1339 - budowa murowanej warowni. Zarządzał nią prokurator podlegający komturowi z Elbląga. Z najnowszych badań wiadomo, że początkowo obejmowała ona jedno trzykondygnacyjne skrzydło północne (dzisiejszy człon środkowy) o wymiarach 11,6 x 50,6 metrów z drewnianym gankiem na dziedzińcu zapewniającym komunikację między kondygnacjami
koniec XIV w. - wzniesiono skrzydło wschodnie budowli z basztą od płn.-wsch. Do obu budynków zamkowych dobudowano murowane krużganki. Czworoboczne założenie zamykały mury obwodowe z basztami, których jeszcze nie zlokalizowano. Brama znajdowała się od południowego wschodu
1414 r. - nieudane próby zdobycia zamku Pasłęk przez oddziały polsko-litewskie
1517 r. - ze względu na nadgraniczne położenie zamek w Pasłęku stał się główną kwaterą krzyżacką. Przebywał tu ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego przed sekularyzacją Albrecht Hohenzollern. Stąd planowano atak na Elbląg.
1454 r. - propolscy mieszczanie wymogli poddanie na krzyżackiej załodze warowni. Zamek stał się siedzibą samodzielnego komturstwa po przejęciu przez Polskę Elbląga
1521 r. - zamek uległ częściowemu zniszczeniu i dewastacji podczas wojny polsko - krzyżackiej. Całkowicie rozebrano mury obwodowe
1525 r. - po sekularyzacji zakonu krzyżackiego Pasłęk stał się częścią Prus Książęcych
1543 r. - wielki pożar strawił zamek pasłęcki
po 1550 r. - Albrecht Hohenzollern nakazał jego odbudowę, która trwała do lat 80-tych XVI stulecia. Pracami kierował architekt Krzysztof Romer z Królewca, a potem Dawid Romer. Dobudowano wtedy skrzydło zachodnie z basztą płn.-zachodnią. Budowla zyskała wygląd nowoczesnej rezydencji renesansowej
pocz. XVII w. - poprawiono fortyfikacje zamku stawiając z trzech stron ziemne bastiony

Łaskawy Niemiec Traktaty welawsko-bydgoskie zawarte w 1657 roku między Prusami a Polską doprowadziły do odwrócenia dotychczasowego sojuszu szwedzko - pruskiego. Szwedzi, dzięki współpracy z księciem Prus i elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem, rezydujący wcześniej w Pasłęku, zmuszeni zostali do zdobywania go siłą. Mimo ogromnych sił wroga miasto i zamek obroniły się, choć dużym kosztem. Zniszczone zostały okoliczne wsie, przedmieścia, domy, warownia i inne budowle. Szybko przystąpiono jednak do odbudowy. Na komendanta Pasłęka Leonarda Stürmanna płynęły skargi do władcy Prus, że mieszczanie, którzy obronili Pasłęk, żyjący i tak w skrajnej nędzy są dodatkowo obciążani przymusem odbudowy miasta. Łaskawy i bezsprzecznie praworządny niemiecki władca - książę Fryderyk Wilhelm - docenił trud i bohaterstwo mieszczan. Co prawda nie ulżył ich doli, ale pozwolił na budowę nowej karczmy...

1627 r. - Pasłęk zajęli Szwedzi. Stacjonował tu sam król Gustaw Adolf
1653 r. - w zamku prowadzono rokowania polsko-szwedzkie, zakończone traktatem w Sztumskiej Wsi
1655 r. - podczas potopu elektor brandenburski i władca Prus Książęcych Fryderyk Wilhelm oddał warownię pasłęcką królowi szwedzkiemu Karolowi Gustawowi. Ten uczynił ją swoją siedzibą i kierował stąd wojskami szwedzkimi, m.in. operacją okrążenia Królewca. Gdy dotarły wieści o narodzinach syna Karola XI wyprawił w Pasłęku wielką ucztę. Parę miesięcy później Karol Gustaw wraz z elektorem brandenburskim i słynnym zdrajcą księciem Bogusławem Radziwiłłem uzgadniali tu plan zajęcia Polski
1659 r. - Szwedzi bez skutku próbowali zdobyć Pasłęk. Zamek uległ poważnej dewastacji
XVIII w. - kolejne wojny szwedzkie, napoleońskie nie omijały Pasłęka. Zamek przestał odgrywać istotną rolę. Urządzono w nim koszary wojskowe, magazyny, szkołę, teatr, szpital, mieszkania urzędnicze.
przełom XIX i XX w. - zamek w Pasłęku zaadaptowano na więzienie. Zmiany funkcji i przebudowy praktycznie całkowicie zatarły ślady architektury gotyckiej
1925 r. - po likwidacji więzienia dawna warownia stała się sądem.
1945 r. - działania wojenne sprawiły, że z warowni pozostały tylko sterczące wypalone mury
lata 60 XX w. - odbudowa zabytku na cele kulturalne. Rekonstrukcja sali w skrzydle zachodnim ze sklepieniem krzyżowym i wyeksponowanie fragmentu gotyckiej polichromii na elewacji
1983 r. - przeprowadzono prace archeologiczne
1998 r. - w zamku rozpoczęto prace poszukiwawcze bursztynowego skarbu pod kierunkiem dr Jacek Przeniosło, archeologa wsławionego odkryciem murów Kartaginy i dworku Jana Kochanowskiego w Czarnolesie. Odkryto m.in. fragment średniowiecznych murów, brukowaną ulicę w suchej fosie i przypuszczalnie fragment wieży z pierwotnego założenia zamkowego. Dotarto też do tunelu łączącego kościół z zamkiem, ale był on mocno zagruzowany

Zmagania z Krzyżakami Po bitwie pod Grunwaldem miasto i zamek zostały zajęte bez walki przez wojska polsko-litewskie. Król Jagiełło nadał Pasłęk swemu bratu księciu Witoldowi, jednak dowództwo twierdzy powierzono słynnemu polskiemu rycerzowi Powale z Taczewa. Niestety pól roku później na mocy zawartego pokoju tereny te musiano przekazać Krzyżakom. Podczas "wojny głodowej" w 1414 r. Polakom i Litwinom nie udało się zdobyć zamku, zniszczono jednak najbliższą okolicę. W 1454 r. w czasie wojny trzynastoletniej w warowni pasłęckiej schronił się komtur Henryk Reuss von Plauen. Już dwa dni później szturm na nią podjęli propolscy mieszczanie z Elbląga, Olsztyna i Pasłęka. Znakomite wyposażenie warowni pozwoliło komturowi odpowiedzieć atakiem na miasto, co wywołało sporą panikę. Nie widząc jednak sensu zamykania się w mniej znaczącym zamku, von Plauen poddał się na honorowych warunkach i ruszył do Malborka. Blisko 10 lat później próbował jeszcze przy pomocy niemieckich mieszczan odzyskać Pasłęk, jednak nie udało mu się to i Krzyżacy musieli ustąpić przed polskimi posiłkami pod wodzą Piotra Dunina. Miasto zostało jednak podpalone. Wkrótce, na mocy drugiego pokoju toruńskiego znowu przeszło we władanie zakonu. Dopiero w 1520 roku hetman Mikołaj Firlej na czele 5-tysięcznego oddziału rozpoczął oblężenie Pasłęka bronionego przez wzmocnioną załogę krzyżacką złożoną z ok. 2 tys ludzi. Kilka nieszczęśliwych, a być może zaplanowanych wypadków, które doprowadziły do utraty przez Polaków największych bombardier i obsługujących je puszkarzy złamały morale oblegających, mimo że ostrzał artyleryjski odnosił skutek i dowódca krzyżacki wzywał już na pomoc załogę Braniewa. Wśród polskiego wojska mówiono, że "nie ludzie, a diabli bronią" Pasłęka. Jak zwykle też doszły kłopoty z wypłaceniem żołdu, tak więc oblężenie załamało się, a mieszczanie na jednej z wież zamkowych wywiesili zdobytą polską chorągiew i żywego kota jako wyraz ośmieszenia polskich wojsk. Jednak dwa miesiące potem hetman Firlej powrócił i nie dał już szans Krzyżakom. Zamek i miasto skapitulowały 29 kwietnia 1520 r., bezpośrednio po zdobyciu jednej z baszt miejskich. Aby zamek nie stał się znów siedzibą wrogów Rzeczpospolitej albo rozbójników, na wniosek władz miejskich Elbląga i Gdańska król Zygmunt August polecił go zburzyć. Rozkaz wykonano połowicznie, rozebrano mury obwodowe, ale sam budynek przetrwał.