Sułoszowa-Pieskowa Skała

Średniowieczny zamek królewski

Pierwsza wzmianka o zamku Pieskowa Skała pochodzi z 1315 r. z dokumentu Władysława Łokietka. Używano wtedy niemieckiej nazwy Peskenstein. "Stein" znaczy skała, natomiast pierwszy człon przypomina staropolskie zdrobnienie od imienia Piotr - Pieszko. Wzmianka dotyczy jednak prawdopodobnie drewnianej warowni położonej kilkaset metrów dalej w kierunku centrum wsi Sułoszowa. Właśnie tam znaleziono resztki wałów i fosy oraz inne ślady osadnictwa.
Zamek murowany zbudowano z inicjatywy Kazimierza Wielkiego w 1. połowie XIV w. Miał on postać strażnicy na skale (zwanej później "Dorotką") z wieżą i murem obwodowym Swoje położenie zawdzięcza przebiegającemu tu ważnemu szlakowi handlowemu ze Śląska do Krakowa. Warownia szybko przeszła w prywatne ręce.

Ród Szafrańców Szafrańcowie pochodzą jakoby od dawnego rodu Toporczyków, których korzenie sięgają XI wieku. Jeden z nich - legendarny Żegota skłócony z braćmi Sędziwojem i Nawojem, którzy pod jego nieobecność pozbawili go praw do spadku po ojcu, zdjął ze swego herbu dwa topory i zostawił tylko wizerunek białego konia, na którym opuścił kiedyś dom. Od niego właśnie wywodzić ma się ród Szafrańców herbu Starykoń. Syn pierwszego prywatnego właściciela Pieskowej Skały - Piotra Szafrańca, także Piotr, wojewoda krakowski wsławił się odwagą w 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem, gdzie był dowódcą jednej z chorągwi. Wchodził też w skład grona 8 osób, którzy opracowali plan wojny z Krzyżakami. Wraz z bratem Janem, biskupem kujawskim, był bowiem w gronie najbliższych doradców Jagiełły. Ponownie zwyciężył Krzyżaków pod Tucholą. Złupił ich obóz i przyprowadził do króla jako jeńców 5 dowódców zakonnych. Następnie zasłynął poskromieniem zamieszek i rozruchów na Śląsku podczas przejazdu Władysława Jagiellończyka do Węgier, gdzie został obrany królem. Jego syn i wnuk z kolei znani są z podejrzanych praktyk alchemicznych oraz napadów na kupców krakowskich i śląskich. Wnuk Krzysztof został za to ścięty w Krakowie z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka. Natomiast Stanisław Szafraniec, wojewoda sandomierski przyczynił się do utrzymania spokoju podczas bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego. Mimo że arianin to wspólnie z biskupem katolickim Goślickim próbował pogodzić dwa wrogie obozy: Jana Zamoyskiego i rodu Zborowskich. Rozgoryczony ustąpił z urzędu, co wśród ogólnej pogoni za urzędami było wtedy rzeczą niespotykaną. Jego stryj Hieronim ponownie wprowadził Szafrańców w krąg dworu monarszego. Był zaufanym i ulubieńcem Zygmunta I Starego.Król mianował go swoim sekretarze i oddał rękę swej córki Reginy. Mimo że częściej przebywał na Wawelu niż w Pieskowej Skale, posag przeznaczył na przebudowę siedziby rodowej.

1377 r. - Piotr Szafraniec otrzymał zamek od króla Ludwika Węgierskiego w nagrodę za poparcie jego planów dynastycznych oraz rekompensatę za ranę jaką Szafraniec odniósł z rąk żołnierza węgierskiego. Strażnicę rozbudowano o budynek przy wieży i zamek dolny z dwoma budynkami.
XV w. - Szafrańcowie uzyskali potwierdzenie nadania od Władysława Jagiełły i zainwestowali znaczne środki w swą siedzibę. Od wschodu dobudowali okazałą basztę narożną, od południowego wschodu basztę bramną. Zabudowa została podwyższona i rozszerzona w kierunku wschodnim
1542 r. - Hieronim Szafraniec rozpoczął przebudowywać gotycki zamek w piękną rezydencję renesansową. Zatrudnił do tego znanych architektów włoskich i polskich. Jego siedziba stała się też największym ośrodkiem kulturalnym i schronieniem innowierców (Szafrańcowie przeszli na kalwinizm)
1587 r. - śmierć przerwała prace rozpoczęte przez Hieronima, ale kontynuował je bratanek Stanisław Szafraniec, wojewoda sandomierski. Zamek wzbogacił się o arkadowe krużganki, ryzalit z loggią widokową, maszkarony, herby, ogród (prawdopodobnie na zachodnich stoku wzgórza), staw, zwierzyniec. Wnętrza zyskały renesansowe portale, kominki, obramowania okienne. Zabudowa renesansowa zajęła dawny zamek dolny. Stanęły tu 3 wysokie skrzydła mieszkalne, a od północy ściana parawanowa oddzielająca stary zamek górny, średniowieczny. Został on zachowany, jedynie skrzydło wschodnie z loggią zastąpiło starą basztę bramną. Wieża na skale Dorotka i baszta wschodnia wciąż pełniły funkcje obronne. Wjazd prowadził przez przedzamcze i postawiony na nim budynek bramny od północy.
1608 r. - zmarł ostatni męski potomek Szafrańców - Jędrzej. Zamek przejął Maciej Łubnicki, następnie Samuel Śladkowski, a później Jan Zebrzydowski, miecznik koronny
1640 r. - syn Jana Zebrzydowskiego - Michał, rozbudował warownię od wschodu. Przedzamcze poszerzył o pas fortyfikacji i nowy budynek bramny od wschodu. Nowe mury i trzy bastiony w systemie nowowłoskim znacznie podniosły warowność rezydencji. Nowa brama chroniona była przez most zwodzony i fosę. Zebrzydowski, znany z religijności, w zamku wybudował kaplicę św. Michała w skrzydle północnym. Teren przy bastionie południowym zajmowały stajnia i wozownia (obecnie ogród włoski)
1655 r. - podczas "potopu" szwedzkiego zamek przez pewien czas przetrzymał oblężenie, ale w końcu został poddany. Skandynawowie zniszczyli i ograbili rezydencję.
1667 r. - warownia przeszła w ręce Jana Wielopolskiego, kanclerza koronnego, który uzyskał tytuł hrabiego na Pieskowej Skale od cesarza rzymskiego Ferdynanda III. Został tam wysłany z poselstwem przez króla Jana Kazimierza. Wielopolscy rozpoczęli prace remontowe, ale zamek nie był ich główną siedzibą i prawdziwej restauracji budowla doczekała się dopiero 100 lat później.
1718 r. - pożar na zamku dotknął większość budowli, poza najstarszą częścią na skale Dorotce
1760 r. - zamek w stylu późnobarokowym odrestaurował i przebudował Jan Hieronim Wielopolski. Mimo że Wielopolski bardzo bogato go wyposażył (m.in. w kolekcje cennych obrazów mistrzów malarstwa) to całkowicie zatracił wtedy swój renesansowy charakter. Zniknęły maszkarony, zamurowano arkadowe krużganki (groziły zawaleniem), usunięte zostały stare portale i kominki. Loggia widokowa została zabudowana. Obie wieże średniowieczne nakryto baniastymi hełmami. Na dziedzińcu wielkim podwyższono parterowy budynek przy baszcie średniowiecznej - powstała tzw. "oficyna"




1787 r. - w zamku Pieskowa Skała gościł król Stanisław August
początek XIX w. - po śmierci Hieronima Wielopolskiego jego żona przeniosła się do Warszawy, a zamek został opuszczony
1841 r. - budowlę wykupił Jan Mieroszewski, który gromadził w niej dzieła sztuki, tworząc coś na kształt muzeum.
1850 r. - za sprawą uderzenia pioruna w najstarszą wieżę zamku górnego wybuchł kolejny pożar. Zniszczył zbiory i mury zamku, którym władał Sobiesław Mieroszewski
1853 r. - wypalone mury nie były ratowane. Zawaliła się zniszczona wieża na skale Dorotce, niszcząc zabudowania zamku górnego i zachodnie skrzydło dawnego zamku renesansowego. Z powodu znacznych strat, resztki starego zamku górnego rozebrano.
1863 r. - w czasie powstania styczniowego zamek stał się twierdzą powstańców pod dowództwem Mariana Langiewicza i Antoniego Jeziorańskiego. W nocy z 3 na 4 marca powstańcy zostali otoczeni przez Moskali. Stoczyli bitwę i opuścili zamek, a budowla została zniszczona przez wojska carskie.
1864-77 r. - Sobiesław Mieroszewski częściowo odbudował zamek w modnym ówcześnie stylu neogotyckim. Dobudował wieżyczki do bastionów, loggię zwieńczył ostrosłupowym dachem, tworząc nową wieżę.


1896 r. - syn Sobiesława Mieroszewskiego - Sobiesław Krzysztof roztrwoniwszy majątek sprzedał budowlę Michałowi Wilczyńskiemu. Ten wkrótce sprzedał ją adwokatowi Chmurskiemu, który tak się zadłużył iż jego majątek został zlicytowany
1903 r. - od ruiny warownię uratował pisarz Adolf Dygasiński, który wraz z lekarzem Józefem Zawadzkim powołał spółkę "Towarzystwo Akcyjne Pieskowa Skała" i po odnowieniu utworzył tu wykwintny pensjonat działający do wybuchu II wojny światowej. Było to bardzo modne miejsce wśród warszawskich elit, choć zapewne tylko przez początkowy okres, bo zdjęcia z 1929 roku pokazują zdewastowane budynki i odrapane mury.
po 1940 r. - pomieszczenia hotelowe służyły jako sierociniec. Przebywały tu głównie dzieci z terenu dawnych kresów wschodnich
1947 r. - przystąpiono do odbudowy zabytku. Zainstalowano prąd elektryczny, kanalizację, centralne ogrzewanie itd. Właścicielem było Ministerstwo Rolnictwa
1950 r. - zamek Pieskowa Skała przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Rozpoczęły się główne prace restauracyjne pod kierunkiem prof. Alfreda Majewskiego. Odsłonięto elementy renesansowej architektury, zrekonstruowano dziedziniec arkadowy i loggię widokową. Z budynku między bramą a loggią zrobiono wieżę z zegarem ("wieża zegarowa"). Rozebrano budynek stajni i wozowni, a w jego miejscu powstał ogród włoski wg projektu prof. Gerarda Ciołka. Sam zabytek wypełniono zbiorami przechowywanymi na Wawelu.
1970 r. - zamek otwarto dla turystów. W ówczesnej formie wystawy przetrwały aż do 1994 roku.
lata 1994 - 2004 - remont zabytku
2005 r. - ponowne otwarcie dla turystów i nowa ekspozycja
2014 r. - cały obiekt został zamknięty na czas remontu.
kwiecień 2016 r. - otwarcie odnowionego zamku. Prace (koszt prawie 13 mln zł) dotknęły elewacje, bastiony, mury obwodowe i dziedziniec z krużgankami. Dokładnie przebadano kaplicę Św. Michała Archanioła, w oficynie urządzono multimedialną salę edukacyjno-kulturalną, a dziedziniec wzbogacono o plansze ze zdjęciami, zawierające informacje o dziejach warowni.
2020 r. - dla turystów udostępniono ogrody włoskie
lata 2022 -2024 - kolejne prace na zamku. Objęły m.in. remont dziedzińców, konserwację kaplicy oraz pomieszczeń skrzydła południowego. Turyści narzekali, że zabytek wyglądał jak plac budowy. Co zadziwiające nie byli o tym informowani i płacili normalną cenę biletów. Strona zamku również podobno nie wspominała o tym na swojej stronie.

Legendy mówią, iż Piotr Szafraniec był alchemikiem i parał się czarną magią. Jego pasją były próby uzyskania złota ze zwykłych metali. Miał też na sumieniu wiele morderstw. Ponoć sprowadzał do zamku kupców, urządzał dla nich uczty, a gdy udawali się na spoczynek wpadali w zastawioną pułapkę. Komnaty miały zamiast podłogi zapadnie, przez które kupcy spadali na skały i ginęli.

Kolejna legenda związana jest z basztą zwaną Dorotką. Podobno jeden z Szafrańców trzymał w niej pod strażą uwiedzioną piękną dziewczynę Dorotę i zamierzał morzyć głodem, ponieważ nie chciała za niego wyjść. Wcześniej zajął się już jej ukochanym, którego kazał rozwłóczyć po wzgórzu końmi. Ponoć wierny pies Doroty przez jakiś czas donosił jej w pysku resztki pożywienia, ale nie mogąc znieść rozłąki z ukochanym skoczyła z wieży. Jednak dzięki uprzednim modlitwom do św. Jana Kantego powróciła do życia. Inna wersja mówi iż w wieży więziona była niewierna żona Szafrańca i to ona skoczyła w przepaść.

Osobne legendy tyczą się przyzamkowej skały zwanej Maczugą Herkulesa. Jedna z nich mówi, iż Krak składając bogom w ofierze broń, którą zabił smoka wawelskiego, wbił tu swoją maczugę. Wrosła ona w ziemię i okryła się skałą.