Pilica

Szlachecki zamek-pałac bastionowy

Pilica już w XIV w. była własnością rodu Toporczyków, którzy posiadali warowną siedzibę w pobliskim Smoleniu. Przyjęli oni później nazwisko na Pileccy. Nową siedzibę w Pilicy wznieśli oni dopiero na początku XVII stulecia.
ok. 1570 r. - Pilica stała się formalnie własnością Wojciecha Padniewskiego herbu Nowina, kasztelana oświęcimskiego, ale w rzeczywistości wszedł on w posiadanie tego terenu dopiero w 1601 r.
ok. 1603 r. - Padniewski rozpoczął budowę nowej siedziby, zdecydowanie bardziej o charakterze pałacowym niż obronnym, być może na miejscu starszego dworu
1610 r. - po śmierci Wojciecha Padniewskiego budowę kontynuował jego syn Stanisław. Powstała wytworna i bogato wyposażona rezydencja w stylu włoskim, złożona z 2 skrzydeł lezących na przeciw siebie, otoczona murowanymi, ale skromnymi fortyfikacjami. Budowla nie była wciąż ukończona
1611 r. - po nagłej śmierci Stanisława i wygaśnięciu pilickiej linii Padniewskich, dobra te stały się przedmiotem sporów. Pretensje rościli Dębińscy - rodzina matki Stanisława oraz jego trzej bratankowie. Nie ma dowodów, że Pilica została najechana przez Dębińskich i doszczętnie obrabowana, jak jest to gdzieniegdzie podawane
1613 r. - Padniewscy pobyli się kłopotliwego majątku na rzecz księcia Jerzy Zbaraskiego, starosty pińskiego, radohowskiego, sokalskiego, późniejszego kasztelana krakowskiego i podczaszego wielkiego koronnego
ok. 1620 r. - dokonał on rozbudowy rezydencji. Przykrył dachem przestrzeń między dwoma budynkami. Powstała nowa sień i wielka sala o powierzchni ponad 300 m2. Sala była wspierana przez dwa rządy potężnych kolumn w stylu włoskim, a wejście prowadziło przez wielką arkadę. Pałac został także powiększony od południa o dwukondygnacyjną loggię widokową. Zmieniły się również fortyfikacje. Zbaraski unowocześnił je najpierw wkomponowując nowe umocnienia na planie gwiazdy w stare mury Padniewskich, a następnie zaczął otaczać siedzibę nowymi murami kurtynowymi z bastionami oraz fosą o szerokości dochodzącej do 20 metrów. Jego śmierć przerwała prace, ale powstał już wtedy zarys fortyfikacji jaki dotrwał do dziś. Mury nie w były jednak pełnej wysokości.
1631 r. - po śmierci Zbaraskiego zamek odziedziczył Konstanty Wiśniowiecki. Nie jest znany jego wkład w pilicką rezydencję
1636 r. - córka Wiśniowieckiego wniosła Pilicę w wianie Stanisławowi Warszyckiemu herbu Abdank - senatorowi i wojewodzie mazowieckiemu, późniejszemu kasztelanowi krakowskiego. Przebudował on zamek w okazały pałac renesansowy z 40 komnatami ozdobionymi sztukaterią i podłogą z płytek dębowych. Dokończył prace fortyfikacje podwyższając mury
1655 r.- Szwedzi spalili miasto, ale zamek oszczędzili, bowiem ich dowódca Lindorn urządził w nim swoją kwaterę. Stanisławowi Warszyckiemu udało się go odbić, ale brak wiarygodnych informacji jak tego dokonał. Wiadomo, że wkrótce potem wraz królem Janem Kazimierzem, królową Marią Ludwiką, Stefanem Czarnieckim i senatorami koronnymi obradował nad dalszym kierunkiem walk ze skandynawskim okupantem.
1681 r. - po śmierci Stanisława, Pilicą władał jego syn Jan Kazimierz Warszycki, następnie mieszkała tu wdowa po Janie Kazimierzu - Domicela.
1717 r. - Pilicę otrzymała z okazji ślubu Emerencjanna Warszycka, prawnuczka kasztelana krakowskiego Stanisława. Wyszła za podskarbiego wielkiego litewskiego i hetmanem wielkiego litewskiego Ludwika Konstantego Pocieja
1730 r. - Emerencjanna sprzedała majątek pilicki Marii z Wesslów Sobieskiej, żonie Konstantego Sobieskiego (syn króla Jana III). Maria rozpoczęła przebudowę w guście francuskim. Do frontu pałacu dobudowała zachowany do dziś taras oraz dwie boczne oficyny połączone z pałacem murem oraz rozszerzyła teren założenia o park poza fortyfikacjami od południa, które zostały zniwelowane od tej strony. Powstał też nowy ogród włoski z fontanną. Bramie południowej towarzyszyły dwie kordegardy.
1753 r. zamek - pałac otrzymał generał Teodor Wessel, podskarbi wielki koronny. W starych opracowaniach przypisywano mu przebudowę i remont pałacu. Choć nie jest to wykluczone, to bardziej prawdopodobne że jedynie zadłużył posiadłość.
1802 r. - zadłużony pałac od Głównego Banku Berlińskiego kupiła hrabina Teodora Kownacka z domu brabina Dąmbska. Choć gościła tu króla Saksonii i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta, sama mieszkała w lewej oficynie.
1822 r. - hrabina zamieniła zadłużone dobra pilickie, o które toczyły się zaciekłe spory wierzycieli, na majątek Regnów w powiecie rawskim. Własność pałacu ponownie wróciła do Banku Berlińskiego
1852 r. - Pilicę kupił Krystyn August Moes, znany przemysłowiec z Podlasia pochodzenia holenderskiego. Wyremontował on rezydencję i przebudował z zewnątrz i wewnątrz, nadając dość surowy wygląd. Powstały nowe sale, klatki schodowe. Budowla miał już cztery skrzydła mieszkalne. Poza budynkiem pałacu wymieniono całą zabudowę gospodarczą i przekształcono oficyny na mieszkania urzędników i służby. Od wschodu na terenie splantowanych fortyfikacji założono ogród angielski.
1875 r. - po kilku latach opuszczenia, pałac przejął żydowski bankier Leon Epstein. Przebudował on cale założenie w duchu historyzującego romantyzmu. Założenie zyskało zdobienia oraz elementy neoromańskie, neogotyckie i neorenesansowe. Pałacowi nadano cechy głównie renesansowe, fortyfikacje pokryto ceglanym licem, zwieńczono arkadowym fryzem, wieżyczkami w narożach. W północnym murze powstała nowa brama i fikcyjne strzelnice. W miejscu oficyn postawiono dwie oranżerie z wydzieloną po bokach częścią mieszkalną. Kordegarda północna została przebudowana, a południowa zlikwidowana. Powstała nowa zabudowa gospodarcza, szklarnie, a przy stawie słodownia.
Epstein cieszył się z rezydencji krótko, bo już 5 lat później z powodu ciężkiej choroby musiał wyjechać do Krakowa.
1908 - 1945 r. - pałac w Pilicy należał do rodziny Arkuszewskich. Przy rezydencji i w okolicy prowadzili oni działalność rolnicza i przemysłową, która pozwalała utrzymać budowlę w odpowiednim stanie. Nie przeprowadzali znaczących zmian, choć pałac zyskał cechy klasycystyczne. W ogrodach dolnych powstał kort tenisowy, przed frontem pałacu fontanna ze słoniem. Oranżeria lewa została zamieniona na wozownię.
1914 r. - działania wojenne doprowadziły do poważnych uszkodzeń pałacu. Stacjonowali tu Austriacy, a ostrzelali go Moskale, obrzucając granatami. W parku pojawił się cmentarz wojenny. Arkuszewscy odbudowali pałac nadając mu obecny, klasycystyczny styl
lata 1942-1944 - pałac zajęli Niemcy, uwielbiający wprowadzać w życie zasady praworządności u sąsiadów. Z tego powodu rozstrzelali przy jego murach ok. 150 Polaków i Żydów
po 1945 r. - po wojnie w budowli utworzono dom dziecka dla dziewcząt, a potem do lat 80-tych funkcjonował tu dom poprawczy dla chłopców. Kort zlikwidowano, a w fontannie zamiast słonia postawiono sowy. W jednej oranżerii urządzono salę gimnastyczną.
1960-62 - poddano konserwacji wnętrza zabytku
1985 r. - rozpoczęto niemrawy remont i badania archeologiczne
1989 r. - obiekt przeszedł w ręce Barbary Johnson Piaseckiej, która postanowiła w końcu odnowić zamek, jednakże pojawienie się potomków dawnych właścicieli - Arkuszewskich, którzy domagali się jego zwrotu, przerwało prace. Zdążono wyremontować piwnice, odnowić jedną oranżerię - oficynę, oraz odtworzono kordegardę. Pochłonęło to 4 mln USD. Potem rozpoczął się długotrwały proces przerwany śmiercią Johnson Piaseckiej w 2013 r. W 1994 r. Sąd Okręgowy w Katowicach uznał sprzedaż za nieważną, ponieważ nie wyraził na nią zgody Minister Kultury - brakowało podpisu. Urzędnik popełnił błąd i cały wkład w ratowanie zabytku pani Piaseckiej poszedł na marne. Zamek - pałac w Pilicy więc wciąż niszczeje, a miał mieścić udostępnioną do zwiedzania wielką galerią malarstwa...

Legendy i podania

Bibliografia