Możesz ocenić: Przezmark (woj. pomorskie) - Średniowieczny zamek krzyżacki
Opis i stan obecny
W pomorskiej wsi Przezmark, tuż przy drodze, zobaczyć można pozostałości krzyżackiej warowni otoczonej wodami jeziora Mołtawa Wielka. Wybitnie obronne położenie na wypiętrzonym półwyspie jednak jej nie sprzyjało. Była zdobywana i niszczona, a do naszych czasów w dobrym stanie przetrwała wysoka sześciokodygnacyjna wieża narożna na przedzamczu zwana Wieżą Jeniecką lub Więzienną. Jej wielkość świadczy o potędze całego założenia, choć przypuszcza się, iż plan budowy nie został zrealizowany. Drugi człon - zamek górny składał się bowiem tylko z jednego skrzydła. Dopiero XVI-wieczna rozbudowa powiększyła budowlę o kolejne 3 skrzydła. Zamek przeszedł niedawno badania archeologiczne, które zweryfikowały wiedzę o warowni.
Wjazd do zamku Przezmark prowadził od północy przez warowne przedbramie zwane "Pierwszą Basteją" z mostem zwodzonym.
Dziś nie ma po nim śladu i nie wiadomo jak wyglądało, ale zapewne stanowiło mocne zabezpieczenie bramy.
Na przedzamczu, zwanym też w literaturze "zamkiem średnim", górowała wspomniana już czworoboczna Wieża Jeniecka o wysokości 35 metrów. Na jej najwyższym poziomie znajdował się ganek strażniczy, na niższych pomieszczenia wartownicze. Po zmianie funkcji na dzwonnicę pobliskiej świątyni ewangelickiej w końcu XVIII w. wisiał w niej XVI-wieczny dzwon z herbami wielkich mistrzów krzyżackich. W piwnicach natomiast funkcjonowało więzienie. Obecnie, można wejść na tę wieżę - ma ona charakter punktu widokowego. Kondygnacje podczas moich odwiedzin były pozbawione wystroju, ale obecnie się to zmieniło i nadano im historyzujący styl z replikami broni, porożami, sztandarami, starymi meblami.
Na Wieży Jenieckiej widać zdobienia cegłą zendrówką oraz ślady po stykających się z nią kiedyś budynkach. Dookoła dziedzińca stały bowiem budynki m.in. stajni, browaru, młyna, piekarni, kuźni. Jedynie skrzydło południowe było niezabudowane, a w jego zachodniej części znajdowała się brama do zamku górnego.
W narożu płn.-zach. przedzamcza również postawiona była wieża, lecz cylindryczna i przestała istnieć kilka wieków wcześniej. Badania archeologiczne w 2017 roku odsłoniły jej relikty.
Przedzamcze od zamku górnego oddzielone było fosą, początkowo sądzono, że nawodnioną, ale prawdopodobnie była ona jednak sucha.
Obecnie jest zarośnięta chwastami. Zamek górny otoczono obwodem kamienno ceglanych murów o wymiarach wg ostatnich badań 50 x 77 m. Od wschodu, gdzie stał dom główny, lokalizowano drugą linię murów i parcham (międzymurze). Jednak prace archeologiczne nie dowiodły jego istnienia, prawdopodobnie nie było więc drugiej linii murów.
Niewielką przestrzeń za murami, na zboczach półwyspu wykorzystywano na ogród i sad zakonny.
Część mieszkalna zamku Przezmark to początkowo dwukondygnacyjny (plus piwnice), dom główny od wschodu. Miał on nietypowy mocno wydłużony kształt o wymiarach 11,5x65 metrów. W XV wieku rozbudowano warownię o skrzydła południowe, zachodnie i północne, a dom główny podwyższono i dobudowano piętrowe krużganki.
Od południa na zewnątrz murów znajdowała się ośmioboczna w przyziemiu, a wyżej okrągła, baszta o średnicy 8 metrów. Baszta ta zwana była Okrągłą, ale do dziś przetrwały tylko niskie mury części oktagonalnej.
Sytuowanie przy niej ganku do wieży latrynowej (gdaniska) było błędem. Z wielu powodów - nie zanieczyszczano by jeziora, w którym łowiono ryby, odległość południowego brzegu cypla od brzegu jeziora była zbyt mała. Poza tym nie właściwie interpretowano XVII-wieczną grafikę (patrz poniżej).
Latryna znajdowała się w narożniku północno-wschodnim i funkcjonowała do XVIII stulecia. Pod ziemią odkryto tam zbiornik ustępowy i liczne zabytki ruchome w postaci
ceramiki kuchennej, kafli, fragmentów fajek oraz monetę krzyżacką datowaną na XIV-XV wiek. Drugi, późniejszy wykusz latrynowy istniał też w skrzydle zachodnim.
Od północnego wschodu lokalizuje się skromniejszą wieżę czworoboczną, w której miał być umieszczony skarbiec. Do dziś zachował się fragment budowli w tym miejscu z granitowym portalem od północy. Wyniki prac archeologicznych nic nie mówią jednak o wieży, również plany sporządzone przez niemieckich badaczy nie zaznaczają w tym miejscu wieży.
Wg archeologów jest to narożnik domu głównego z wejściem do niewielkiego pomieszczenia z jednej strony oraz do wykusza latrynowego z drugiej.
Prawdopodobnie więc wieża w tym miejscu nie istniała.
Zamek jest obecnie otoczony ogrodzeniem, stanowi bowiem własność prywatną, lecz uprzejmi właściciele wpuszczają turystów. Na przedzamczu z ładnymi alejkami, kwiatami i inną roślinnością ozdobną stoją drewniane domki - pozostałość po dawnym ośrodku wczasowym, a w narożu wspomniana Wieża Jeniecka.
Zamek górny podczas moich odwiedzin miał postać zarośniętego kopca, dookoła którego prowadziła ścieżka. Na kopiec dało się wejść od strony południowej. Znajdowały się na nim fragmenty murów obwodowych, bramy wjazdowej, narożnika domu głównego i baszty. Spoza roślin wyłaniały się relikty domu głównego z piwnicami. W dole widać by6ło kamienne filary podtrzymujące sklepienia piwnic oraz bazy filarów krużganków.
Mogło się to już nieco zmienić po przeprowadzonych pracach archeologicznych, poza tym od dawna mówi się o lepszym zagospodarowaniu ruin pod katem turystycznym, w tym wyeksponowaniu większych partii murów.
Zamek w Przezmarku od strony płn.-zach. wg rysunku z lat 1627-1628 w Dzienniku A. Boot'a. Widać tu most zwodzony oraz ozdobne szczyty budynków zarówno w stylu gotyckim (brama, skrzydło wschodnie) jak i renesansowym (budynek przy bramie, skrzydło południowe).
Rysunek ten jest różnie interpretowany. Wg prowadzących współczesne badania zamku grafika przedstawia tylko przedzamcze, a po prawej widać most do zamku wysokiego, a nie od gdaniska.
O ile argumenty, że gdanisko przy Wieży Okrągłej nie mogło istnieć są bardzo mocne i bezsprzecznie odnaleziono też latrynę średniowieczną w skrzydle wschodnim, to uznanie całego rysunku za przedzamcze jest mało przekonujące. Zabudowa przedzamcza byłaby zbyt okazała i skąd skrzydło południowe, które podobno nie istniało na przedzamczu?
Poza tym z tyłu widać fragment dachu, idealnie pasujący do Wieży Okrągłej.
Przedwojenna pocztówka z jeziorem Śpiewaczym (poprzednia nazwa Mołtawy Wielkiej) i zamkową Wieżą Jeniecką
Plany i rekonstrukcje
Plan zamku krzyżackiego w Przezmarku wg Tomasza Torbusa. Na zielono obrysowano pierwotny zamek górny.
1 - zamek górny, 2 - przedzamcze, 3 - gotycki dom główny i podstawy krużganków, 4 - Wieża Okrągła, południowa, 5 - hipotetyczne międzymurze (niepotwierdzone badaniami), 6 - latryna zamkowa,
7 - wieża płn.-wsch. (niepotwierdzona badaniami), 8 - zabudowa gospodarcza, 9 - narożna Wieża Jeniecka (zachowana), 10 - jezioro, 11 - druga narożna wieża przedzamcza (niezachowana), 12 - fosa, 13 - zabudowa XVI-wieczna
Plan zamku w Przezmarku w 1750 r., w okresie siedziby starostwa Prus Górnych. 1 - dom główny z kaplicą, 2 - krużganki, 3 - dziedziniec, 4 - studnia, 5 - Wieża Okrągła, 6,7,9 - mieszkania urzędników sądowych i starostwa, 8 - Sala Królewska, 10 - resztki wieży (?), 11 - stajnia, 12 - Wieża Jeniecka, 13 - młyn, 14 - dom kamlarza (skarbnika) starostwa, 15 - relikty wieży narożnej, 16 - zniszczony browar
Rysunki będące efektem badań zamku Przezmark przez C. Steinbrechta na początku XX wieku. A - Wieża Jeniecka od północy, B - Wieża Jeniecka od zachodu, C - przekrój Wieży Jenieckiej z oznaczeniami kondygnacji, D - plan kondygnacji I, II, V, VI
Rysunki z archiwum niemieckiego konserwatora zabytków C. Wünscha z 1934 roku, przedstawiają wygląd zamku w XVI/XVII wieku. Na górze widok od północy, na dole od zachodu
Historia, wydarzenia
Przypuszcza się, że pierwszy zamek w Przezmarku był obiektem drewniano -ziemnym wzniesionym w 2. połowie XIII wieku. Murowaną warownię postawił w 1. połowie XIV stulecia komtur dzierzgoński i Wielki Szatny Zakonu Krzyżackiego Luter z Brunszwiku.
Założenie od początku zyskało kształt który nie zmienił się przez wieki - składało się z otoczonych murami zamku wysokiego i przedzamcza (zamku średniego). Część mieszkalną stanowił początkowo tylko "wielki dom" w skrzydle wschodnim na planie prostokąta z refektarzem, dormitorium i nieco później utworzoną kaplicą (początkowo kaplica św. Anny mieściła się na przedzamczu). Na zamku rezydował najpierw jedynie krzyżacki szafarz, potem jego ranga rosła - był siedzibą prokuratora, a następnie wójta, a od 1437 r. konwentu
Pierwotnie na miejscu zamku znajdował się gród plemion pruskich wypędzonych przez rycerzy zakonnych oraz osada targowa (stąd najstarsza nazwa miejscowości - Preußisch Mark czyli Pruski Rynek).
Widok od północy na zamek Przezmark w 1750 r. wg rysunku J.H. Dewitz'a
Widok od zachodu na zamek Przezmark w 1750 r. wg rysunku J.H. Dewitz'a
Widok od północnego zachodu na zamek górny w 1750 r. wg rysunku J.H. Dewitz'a. Brak hipotetycznej wieży płn.-wsch., nie widać niestety domu głównego
ok. 1274 r. - Krzyżacy wznieśli pierwszą drewniano - ziemną warownię
lata 1316-1331 - budowa zamku murowanego. Istniejący cypel, na którym istniał niegdyś gród dodatkowo przecięto głęboką fosą zasilaną wodą z jeziora.
Mroczek i skarby
Zdobycie Przezmarku w roku 1410 opisał Jan Długosz: "Przybyło tam do króla wielu Krzyżaków zostawionych celem obrony grodu Przezmarka a oddawszy pokornie cześć królowi, przekazują mu gród i rezygnują z niego. Ten daje go w dzierżenie rycerzowi wielkopolskiemu Mroczce z Łopuchowa herbu Laski". Rycerz Mroczek z Łopuchowa pochodził z rodu Leszczyców, zasłużonego dla kraju w dobie panowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Mroczek uczestniczył w wielkiej wojnie z zakonem krzyżackim i musiał się zasłużyć skoro
powierzono mu zarząd zamku przezmarskiego, w którym znajdował się duży skarb zakonny. Równocześnie król wysłał do zamku swego pisarza Jana Sochę, herbu Nałęcz, z zadaniem wykonania spisu całego majątku.
Gdy wracał on ze spisem został skrycie zabity wraz z całym orszakiem. O zbrodnię oskarżono Mroczka, któremu mogło zależeć, aby król nie poznał faktycznego stanu majątku zakonnego. Wobec braku dowodów rozprawa sądowa zakończyła się uniewinnieniem, po złożeniu przysięgi rycerskiej.
O Mroczku było głośno jeszcze 2 lata później, gdy na czele pięciuset zbrojnymi najechał na gospodę, w której spodziewał się zastać i zabić kanclerza, biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca. Biskup przeniósł Piotra Wysza z biskupstwa krakowskiego na poznańskie, co bardzo nie podobało się Mroczce. Następnie był on jeszcze na tyle bezczelny, że oskarżył króla Władysława Jagiełłę, iż nie wynagrodził mu wydatków jakie poniósł w czasie
zarządzania Przezmarkiem. Domagał się odszkodowania w sądzie, ale na rozprawę się nie stawił, więc sąd nakazał mu nie poruszać więcej tej kwestii.
1410 r. - król Władysław Jagiełło zdobył zamek bez walki
1411 r. - na mocy pokoju toruńskiego Przezmark zwrócono Krzyżakom
1414 r. - w czasie tzw. "wojny głodowej" wojska polskie litewskie zdobyły zamek. Brak informacji o zniszczeniach. Jednakże po upadku warowni w Dzierzgoniu znaczenie Przezmarku wzrosło. Rozpoczęto prace nad odbudową i rozbudową zamku
1437 r. - przeniesiono tu konwent zakonny z Dzierzgonia, a potem także sąd ziemski. Zwiększono obronność i wyposażenie zamku, przebudowano i podwyższono dom główny oraz umieszczono w nim kaplicę. W magazynach znajdowało się m.in. po 100 sztuk kusz i broni palnej, 11 beczek prochu. Na czele tutejszego konwentu złożonego z 18 rycerzy stał komtur Walter Kirskorp
lata 1454-1466 - podczas wojny trzynastoletniej zamek przezmarski spłonął. Najpierw zdobyli go mieszczanie elbląscy, a potem odbili Krzyżacy. Próby odzyskania warowni przez Polaków nie powiodły się. Zdobyto tylko przedbramie zwane "Pierwszą Basteją"
lata 1508-1527 - z powodu słabego stanu finansów zakonnych, warownię oddano w zastaw biskupom pomezańskim, którzy ją wykupili
1534 - po sekularyzacji zakonu książę pruski Albrecht Hohenzollern zastawił Przezmark gdańskiemu kasztelanowi von Zehmenowi, a potem burmistrzowi Gdańska von Werdenowi. Przeprowadzono w tym okresie prace remontowe z wykorzystaniem gotyckiego budulca z rozebranego klasztoru w Zalewie, co doprowadza do pomyłek we współczesnym datowaniu murów
1584 r. - gdy Przezmark
stał się siedzibą starostwa górnopruskiego, a administrator Prus był margrabia Jerzy Fryderyk Hohenzollern, przeprowadzono remont i przebudowę zamku pod kierunkiem swojego nadwornego architekta z Królewca Blasiusa (Błażeja) Berwarta. Zamek górny stał się wtedy budowlą czteroskrzydłową, posiadał ozdobne szczyty i nowe duże prostokątne okna. Prace trwały jeszcze na początku XVII wieku
1626 r. - podczas wojny polsko - szwedzkiej książę Prus Jerzy Wilhelm popierał najeźdźców, tak więc i Przezmark stał po ich stronie. W zamku Szwedzi kilkakrotnie zaopatrywali się w żywność
1635 r. - zawaliła się część murów obronnych przezmarskiej warowni
1655 r. - w czasie "potopu" szwedzkiego budowla pełniła funkcje kwatermistrzowskie. Jej funkcje militarne
były niewielkie. Następnie była wykorzystywana jako siedziba lokalnej administracji
1717 r. - pierwsza rozbiórka fragmentów murów grożących zawaleniem
1738 r. - z powodu złego stanu przedzamcza przeniesiono mieszkania urzędników starostwa do zamku wysokiego
koniec XVIII w. - intensyfikacja działań zmierzających do pozyskania z ruin taniego budulca. Zbudowano z nich miejscowy folwark i być może kościół ewangelicki
pocz. XX w. - z zamku przetrwałą tylko Wieża Jeniecka i stojący naprzeciw jej budynek w narożniku płn.-zach.
1935 r. - rozpoczęto prace badawcze i konserwatorskie pod kierunkiem Carla Wunscha. Odgruzowano i zabezpieczono ruiny, podmurowano fragmenty murów
1958 r. - kolejne prace zabezpieczające. Zachowaną wieżę, a teren zamkowy zamieniono na ośrodek wczasowy. Postawiono drewniane domki letniskowe oraz pawilony sanitarne, i gastronomiczne. Teren zamku wysokiego służył jako pole namiotowe. Zachowane korony murów zabezpieczono czapami smolno-betonowymi.
2000 r. - ruiny przeszły w ręce prywatne. Kupił je Ryszard Pilachowski wraz z żoną (jest on potomkiem szlachty inflanckiej). Małżeństwo przeprowadziło się tu z Warszawy.
Swój dom postawili przy zamku, na miejscu dawnej kawiarni, a wcześniej średniowiecznego budynku przykuchennego
2017 r. - prace archeologiczne pod kierunkiem Magdaleny Żurek
Zdjęcie resztek zamku górnego i Wieży Jenieckiej Adolfa Böttichera z ok. 1890 r.
Zdjęcie z lotniczego skanowania laserowego Przezmarku z półwyspem zamkowym. 1 - zamek górny, 2 - przedzamcze (zamek średni), 3 - zachowana Wieża Jeniecka
CZAS Oglądnięcie wieży i jej otoczenia trwa ok. 45 minut.
WSTĘP Teren zamku jest ogrodzony i dostępny za zgodą właścicieli. Tylko oni mogą wpuścić do wieży (i robią to chętnie). Opłatę w dowolnej wysokości wrzuca się do skrzynki. Godziny zwiedzania w sezonie: 10:00-18:00, w weekendy do 17:00.
Ruiny domu głównego zamku Przezmark tuż po 2. wojnie światowej
Położenie i dojazd
Zachodnia część woj. pomorskiego. 38 km na południowy wschód od Malborka, 42 km na północ od Iławy. Zobacz na mapie.
Wzgórze zamkowe znajduje się przy samej drodze, wieżę widać z daleka.
Współrzędne geograficzne:
Otwórz w: Google Maps, Bing Maps, Openstreet Maps
format D (stopnie): N53.858232° E19.495184°
format DM (stopnie, minuty): 53° 51.49392'N 19° 29.71104'E format DMS (stopnie, minuty, sekundy): 53° 51' 29.64''N 19° 29' 42.66''E
Zdjęcie z zamku górnego w Przezmarku tuż po 2. wojnie światowej
Bibliografia
Guerquin Bohdan - Zamki w Polsce
Haftka Mieczysław - Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów
Kajzer Leszek, Kołodziejski Stanisław, Salm Jan - Leksykon zamków w Polsce
Sypek Robert - Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego cz. 2
Zdjęcie z reliktami domu głównego zamku w Przezmarku tuż po 2. wojnie światowej
Galeria zdjęć
Klikając w zdjęcie otrzymasz jego powiększenie w nowym oknie. Okno to można zamknąć kliknięciem w dowolny punkt POZA zdjęciem.
Proponujemy wyszukanie noclegu w opisywanej miejscowości lub jej okolicy w serwisach noclegowych.
Oferty cenowe online są zwykle atrakcyjniejsze niż rezerwacje telefoniczne!
Miniforum
Zapraszam do przesyłania swoich wypowiedzi i komentarzy odnośnie opisywanego zamku. Ukazują się one na stronie od razu po wpisaniu do formularza.
Ostatnie wpisy
Zamek w Przezmarku Autor: Iwona Hamera Data: 2023-08-10 17:14:15
Pamiętam ten widok z lat siedemdziesiątych. Jezdżdziłam tam na kolonie RWT z Radomia. Wtedy to była ruina. Cieszę się, że nowy właściciel tak pięknie zadbał o ten zakątek. Co jakiś czas śledzę w internecie informacje z Przezmarka i widzę jak się to miejsce zmienia.
Piękne miejsce. Autor: Aleksandra Data: 2022-07-17 16:48:11
Piękne miejsce z duszą. Pan Ryszard opowiada o wszystkim z bardzo dużą pasją I zaangażowaniem. To bardzo miły i kulturalny mężczyzna. We wierzy jest mnóstwo eksponatów. Na chwilę można przenieść się w historii. Miejsce naprawdę posiada duszę oraz magiczną atmosferę. Zdecydowania polecam. Warto
Miejsce z duszą Autor: Jarosław Rama Data: 2019-07-14 23:52:15
Dziś odwiedziłem to miejsce razem z Żoną i dziećmi (kilkuletnie). Wszystkim się bardzo podobało. Pan Ryszard który jest właścicielem to wyjątkowy człowiek. Z pewnością będziemy odwiedzać miejsce oraz Pana Ryszarda. Dziękujemy i do zobaczenia.
(c) 2001-2024 bd - Kontakt - Polityka Prywatności Wszelkie prawa do własnych zdjęć i tekstów zastrzeżone, nie mogą być one wykorzystywane bez mojej zgody. Nie udzielam pozwolenia na kopiowanie opisów.
Wykryto blokadę reklam :-(
ZamkoMania.pl to prywatny, niezależny serwis historyczno-krajoznawczy. Nie finansuje nas żadna firma ani instytucja. Pozwalając na wyświetlenie paru nienarzucających się reklam wspierasz nasze dalsze funkcjonowanie i aktualizację informacji.
Dlatego prosimy o wyłączenie blokowania reklam na tej stronie (instrukcja jak to zrobić w: AdBlock, Adblock Plus, Ghostery, uBlock Origin).