Przezmark

Średniowieczny zamek krzyżacki

W pomorskiej wsi Przezmark, tuż przy drodze, zobaczyć można pozostałości krzyżackiej warowni otoczonej wodami jeziora Mołtawa Wielka. Wybitnie obronne położenie na wypiętrzonym półwyspie jednak jej nie sprzyjało. Była zdobywana i niszczona, a do naszych czasów w dobrym stanie przetrwała wysoka sześciokodygnacyjna wieża narożna na przedzamczu zwana Wieżą Jeniecką lub Więzienną. Jej wielkość świadczy o potędze całego założenia, choć przypuszcza się, iż plan budowy nie został zrealizowany. Drugi człon - zamek górny składał się bowiem tylko z jednego skrzydła. Dopiero XVI-wieczna rozbudowa powiększyła budowlę o kolejne 3 skrzydła.
Zamek przeszedł niedawno badania archeologiczne, które zweryfikowały wiedzę o warowni.
Wjazd do zamku Przezmark prowadził od północy przez warowne przedbramie zwane "Pierwszą Basteją" z mostem zwodzonym. Dziś nie ma po nim śladu i nie wiadomo jak wyglądało, ale zapewne stanowiło mocne zabezpieczenie bramy.
Na przedzamczu, zwanym też w literaturze "zamkiem średnim", górowała wspomniana już czworoboczna Wieża Jeniecka o wysokości 35 metrów. Na jej najwyższym poziomie znajdował się ganek strażniczy, na niższych pomieszczenia wartownicze. Po zmianie funkcji na dzwonnicę pobliskiej świątyni ewangelickiej w końcu XVIII w. wisiał w niej XVI-wiczny dzwon z herbami wielkich mistrzów krzyżackich. W piwnicach natomiast funkcjonowało więzienie. Obecnie, można wejść na tę wieżę - ma ona charakter punktu widokowego. Kondygnacje podczas moich odwiedzin były pozbawione wystroju, ale obecnie się to zmieniło i nadano im historyzujący styl z replikami broni, porożami, sztandarami, starymi meblami. Na Wieży Jenieckiej widać zdobienia cegłą zendrówką oraz ślady po stykających się z nią kiedyś budynkach. Dookoła dziedzińca stały bowiem budynki m.in. stajni, browaru, młyna, piekarni, kuźni. Jedynie skrzydło południowe było niezabudowane, a w jego zachodniej części znajdowała się brama do zamku górnego. W narożu płn.-zach. przedzamcza również postawiona była wieża, lecz cylindryczna i przestała istnieć kilka wieków wcześniej. Badania archeologiczne w 2017 roku odsłoniły jej relikty.
Przedzamcze od zamku górnego oddzielone było fosą, początkowo sądzono, że nawodnioną, ale prawdopodobnie była ona jednak sucha. Obecnie jest zarośnięta chwastami. Zamek górny otoczono obwodem kamienno ceglanych murów o wymiarach wg ostatnich badań 50 x 77 m. Od wschodu, gdzie stał dom główny, lokalizowano drugą linię murów i parcham (międzymurze). Jednak prace archeologiczne nie dowiodły jego istnienia, prawdopodobnie nie było więc drugiej linii murów. Niewielką przestrzeń za murami, na zboczach półwyspu wykorzystywano na ogród i sad zakonny.
Część mieszkalna zamku Przezmark to początkowo dwukondygnacyjny (plus piwnice), dom główny od wschodu. Miał on nietypowy mocno wydłużony kształt o wymiarach 11,5x65 metrów. W XV wieku rozbudowano warownię o skrzydła południowe, zachodnie i północne, a dom główny podwyższono i dobudowano piętrowe krużganki. Od południa na zewnątrz murów znajdowała się ośmioboczna w przyziemiu, a wyżej okrągła, baszta o średnicy 8 metrów. Baszta ta zwana była Okrągłą, ale do dziś przetrwały tylko niskie mury części oktagonalnej. Sytuowanie przy niej ganku do wieży latrynowej (gdaniska) było błędem. Z wielu powodów - nie zanieczyszczano by jeziora, w którym łowiono ryby, odległość południowego brzegu cypla od brzegu jeziora była zbyt mała. Poza tym nie właściwie interpretowano XVII-wieczną grafikę (patrz poniżej). Latryna znajdowała się w narożniku północno-wschodnim i funkcjonowała do XVIII stulecia. Pod ziemią odkryto tam zbiornik ustępowy i liczne zabytki ruchome w postaci ceramiki kuchennej, kafli, fragmentów fajek oraz monetę krzyżacką datowaną na XIV-XV wiek. Drugi, późniejszy wykusz latrynowy istniał też w skrzydle zachodnim.
Od północnego wschodu lokalizuje się skromniejszą wieżę czworoboczną, w której miał być umieszczony skarbiec. Do dziś zachował się fragment budowli w tym miejscu z granitowym portalem od północy. Wyniki prac archeologicznych nic nie mówią jednak o wieży, również plany sporządzone przez niemieckich badaczy nie zaznaczają w tym miejscu wieży. Wg archeologów jest to narożnik domu głównego z wejściem do niewielkiego pomieszczenia z jednej strony oraz do wykusza latrynowanego z drugiej. Prawdopodobnie więc wieża w tym miejscu nie istniała.
Zamek jest obecnie otoczony ogrodzeniem, stanowi bowiem własność prywatną, lecz uprzejmi właściciele wpuszczają turystów. Na przedzamczu z ładnymi alejkami, kwiatami i inną roślinnością ozdobną stoją drewniane domki - pozostałość po dawnym ośrodku wczasowym, a w narożu wspomniana Wieża Jeniecka.
Zamek górny podczas moich odwiedzin miał postać zarośniętego kopca, dookoła którego prowadziła ścieżka. Na kopiec dało się wejść od strony południowej. Znajdowały się na nim fragmenty murów obwodowych, bramy wjazdowej, narożnika domu głównego i baszty. Spoza roślin wyłaniały się relikty domu głównego z piwnicami. W dole widać by6ło kamienne filary podtrzymujące sklepienia piwnic oraz bazy filarów krużganków.
Mogło się to już nieco zmienić po przeprowadzonych pracach archeologicznych, poza tym od dawna mówi się o lepszym zagospodarowaniu ruin pod katem turystycznym, w tym wyeksponowaniu większych partii murów.

Plany i rekonstrukcje

Plan zamku krzyżackiego w Przezmarku wg Tomasza Torbusa. Na zielono obrysowano pierwotny zamek górny.
1 - zamek górny, 2 - przedzamcze, 3 - gotycki dom główny i podstawy krużganków, 4 - Wieża Okrągła, południowa, 5 - hipotetyczne międzymurze (niepotwierdzone badaniami), 6 - latryna zamkowa, 7 - wieża płn.-wsch. (niepotwierdzona badaniami), 8 - zabudowa gospodarcza, 9 - narożna Wieża Jeniecka (zachowana), 10 - jezioro, 11 - druga narożna wieża przedzamcza (niezachowana), 12 - fosa, 13 - zabudowa XVI-wieczna


Plan zamku w Przezmarku w 1750 r., w okresie siedziby starostwa Prus Górnych. 1 - dom główny z kaplicą, 2 - krużganki, 3 - dziedziniec, 4 - studnia, 5 - Wieża Okrągła, 6,7,9 - mieszkania urzędników sądowych i starostwa, 8 - Sala Królewska, 10 - resztki wieży (?), 11 - stajnia, 12 - Wieża Jeniecka, 13 - młyn, 14 - dom kamlarza (skarbnika) starostwa, 15 - relikty wieży narożnej, 16 - zniszczony browar


Rysunki będące efektem badań zamku Przezmark przez C. Steinbrechta na początku XX wieku. A - Wieża Jeniecka od północy, B - Wieża Jeniecka od zachodu, C - przekrój Wieży Jenieckiej z oznaczeniami kondygnacji, D - plan kondygnacji I, II, V, VI


Rysunki z archiwum niemieckiego konserwatora zabytków C. Wünscha z 1934 roku, przedstawiają wygląd zamku w XVI/XVII wieku. Na górze widok od północy, na dole od zachodu

Historia, wydarzenia

Bibliografia