Rabsztyn

Średniowieczny zamek królewski

Przypuszcza się, że pierwotny zamek rabsztyński był drewniany. Murowaną warownię do niedawna datowano na XIV wiek, ale po gruntownych badaniach archeologicznych pierwsze murowane elementy zamku przesunięto na koniec XIII stulecia. Jednak pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi dopiero z końca XIV w. i mowa jest w nich o rycerzu Iwo z Rabsztyna, burgrabim rabsztyńskim oraz Grzegorzu - kapelanie. Nie jest pewne kogo uznać za fundatora warowni, wymienia się biskupa krakowskiego Jana Muskatę, króla Wacława II lub ród Toporczyków. W średniowieczu zamek obejmował tylko najwyższą część wzgórza na skale (ostańcu) i składał się z wieży i budynku mieszkalnego.


ok. poł. XIV w. - rozbudowa z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego o zamek średni

Bohaterski dowódca Słynna stało się odwaga i patriotyzm pułkownika Gabriela Hołubka, dowódcy zamku rabsztyńskiego podczas trzeciego bezkrólewia w roku 1587. Arcyksiążę Maksymilian Habsburg wyruszył na czele licznego wojska do Krakowa aby siłą koronować się na króla. Po drodze najechał zamek w Rabsztynie. Na żądanie poddania się Hołubek odparł, że "nie ma innych zdrajców wśród Polaków oprócz tych co są przy arcyksięciu" i odmówił oddania zamku. Wojska Maksymiliana zrezygnowały jednak z oblężenia i ruszyły na Kraków. Po rozłożeniu się obozem pod miastem oczekiwali na wsparcie oddziału 350 żołnierzy wraz z amunicją i żywnością. Ich droga miała przebiegać przez Rabsztyn, więc sprytny Hołubek zaczaił się ze swoimi ludźmi w liczbie 100 osób i znienacka zaatakował Austriaków. Gdy przerażeni intruzi zaczęli się cofać, zostali od tyłu zaatakowani przez górników z Olkusza. Austriacy rozpierzchli się w popłochu, a Polacy przejęli ich materiał wojenny. Podobnych wypadów na austriackie dostawy, Hołubek dokonał jeszcze kilkakrotnie co przyczyniło się to tego, iż Maksymilian poniósł wielką klęskę.

ok. 1382 r. - król Władysław Jagiełło oddał zamek w zastaw Spytkowi II Melsztyńskiemu herbu Leliwa.
1394/96 r. - wzmianka o burgrabim i kapelanie rabsztyńskim
pocz. XV w. - Piotr Szafraniec z niedalekiej Pieskowej Skały usiłował wykupić zamek za znaczną sumę 1100 grzywien, jednak Melsztyńscy nie zdecydowali się na sprzedaż. W tym okresie dokonano rozbudowy zamku górnego i wykopano studnię
1439 r. - majątek Spytka III Melsztyńskiego, w tym Rabsztyn, został decyzją króla Władysława Warneńczyka skonfiskowany na rzecz skarbu królewskiego. Zamek przekazano Tęczyńskim, którzy przybrali później nazwisko Rabsztyńscy
1443 r. - starosta Andrzej Tęczyński znacznie wzmocnił i wyremontował zamek. Powstał zamek dolny, podwyższono główną wieżę o ośmioboczną ceglaną nadbudówkę

Kara dla husyty Spytek III Melsztyński jako przywódca polskich husytów zawiązał konfederację przeciw biskupowi Zbigniewowi Oleśnickiemu. Po napadzie na obradującą w Nowym Korczynie radę królewską został pokonany w bitwie pod Grotnikami, gdzie sam poległ. Jego majątek wraz z zamkiem Rabsztyn został skonfiskowany na rzecz skarbu królewskiego, ale za Melsztyńskim wstawiło się polskie rycerstwo, które podobnie jak Sytek nie lubiło możnego biskupa i Władysław Warneńczyk musiał się ugiąć. Przekazany Tęczyńskim zamek w Rabsztynie zwrócono wdowie po Spytku - Beatrycze. Andrzejowi Tęczyńskiemu zamek spodobał się na tyle, że wkrótce ponownie go przejął wraz z ręką bratanicy Spytka - Jadwigi.

1511 r. - po wygaśnięciu rabsztyńskiej linii Tęczyńskich, zamek Rabsztyn wykupił Andrzej z Kościelca, a niedługo potem na dłuższy czas otrzymała w dzierżawę rodzina krakowskich kupców i bankierów pochodzących z Alzacji - Bonerów. Zamek był stopniowo rozbudowywany, tak że niecały wiek później zajmował już całe wzgórze.
1573 r. - Stanisław Boner gościł na zamku zmierzającego do Krakowa króla Henryka Walezego. Obdarzył go na drogę sporą ilością pieniędzy
1583 r. - w warowni odbyła się jakoby wielka uroczystość weselna hetmana Jana Zamoyskiego i bratanicy polskiego króla, księżniczki Gryzeldy Batorówny. Jednak ta informacja jest błędna, chodzi o Rabsztyn w Krakowie, tak bowiem zwał się również dwór Tęczyńskich na Wawelu, przejęty później przez hetmana
1587 r. - załoga zamku rozbiła wojska walczącego o tron Polski austriackiego arcyksięcia - Maksymiliana Habsburga (patrz ciekawostka)
1592 r. - starostą rabsztyńskim został Mikołaj Wolski, a następnie Zygmunt Myszkowski. Rozbudowali oni zamek do renesansowej rezydencji magnackiej z ponad 40 bogato wyposażonymi pokojami. Na zamku dolnym powstał pałac w stylu późnorenesansowym. Podobno budulec na rozbudowę chłopi nosili na własnych plecach aż z Krakowa!
1657 r. - zamek został ograbiony i spalony przez wycofujących się z Polski Szwedów. Od tej chwili był tylko częściowo zamieszkały

Śmierć Andrzeja Tęczyńskiego Andrzej Tęczyński, starosta kraśnicki, rabsztyński i chełmski zginął w tragicznych okolicznościach zabity przez mieszczan krakowskich. Był to odwet za znieważenie lokalnego płatnerza. Tęczyńskiemu nie spodobała się jakość pracy rzemieślnika przy jego zbroi i zapłacił mu o wiele mniej niż było umówione, policzkując przy okazji. Przy kolejnym spotkaniu pobił go dotkliwiej. Na to zebrał się tłum wściekłych mieszczan którzy dopadli Tęczynskiego i zatłukli na śmierć, a zwłoki zbezcześcili. Było to szokujące wydarzenie. Napaść na szlachcica wywołała wielki niepokój wśród polskich panów, którzy szykowali się do najazdu na Kraków aby ukarać mieszczan, a był to czas wojny trzynastoletniej. Kara musiał być więc sroga i przykładna. Skazano na śmierć 9 rajców miejskich, wyrok wykonano na 6, a 3 uwięziono w zamku rabsztyńskim, gdzie czekali na wykupienie przez miasto. Sam płatnerz nie został ukarany - uciekł na Śląsk.

Koniec XVII w. - warownia nie była odbudowywana i popadała w ruinę. Tylko wieżę bramną zaadaptowano na dom podstarosty.
pocz. XVIII w. - za sprawą Aleksandra Dominika Wielopolskiego z Pieskowej Skały starostwo rabsztyńskie połączono ze starostwem w Pieskowej Skale. Starostowie wybudowali sobie u podnóża wzgórza zamkowego nowy dwór
koniec XVIII w. - ostatnim starostą rabsztyńskim był Kazimierz Mieczkowski herbu Bończa
Początek XIX w. - zamek został opuszczony i popadł w całkowitą ruinę
1853 r. - wiadomo, że w tym roku ruiny posiadały jeszcze wysoką basztę na zamku górnym
1863 r. - podczas powstania styczniowego na terenie ruin stacjonowały polskie oddziały
koniec XIX w. - baszta na została wysadzona w powietrze przez poszukiwaczy skarbów.
1986 r. - w zamku, który dopiero 4 lata wcześniej wpisano do rejestru zabytków przeprowadzono prace zabezpieczające przy północnej ścianie budynku pałacowego.
lata 1996-1999 - pod bramą wjazdową odgruzowano piwnicę
2000 r. - powstało stowarzyszenie "Zamek Rabsztyn" z siedzibą w Olkuszu, które postawiło sobie za cel częściową restaurację ruin.
2009 r. - zakończono etap rekonstrukcji przejazdu bramnego, w którym powstała ekspozycja historyczna. Od tego czasu co roku w sezonie trwają prace konserwacyjne i restauracyjne
2015 r. - pod zamkiem postawiono przeniesiony z Olkusza dom Antoniego Kocjana - przedwojennego konstruktora szybowców z Olkusza i oficera wywiadu lotniczego AK, który rozpracował tajemnicę niemieckich rakiet V-1 i V-2.
2017 r. - w tym sezonie prac skupiono się na zamku średnim i piwnicy południowej. Uzupełniono brakujące mury piwnicy, wykonano w niej podwieszany strop w kształcie pierwotnego sklepienia kolebkowego oraz stalowe schody wraz z podestami i poręczami. Odsłonięte pomieszczenia zamku średniego przykryto stalowo-szklanym pawilonem, który wzbudza spore kontrowersje. Koszt wykonanych prac to 815 tys. zł, w tym 200 tys. zł dofinansowania ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
2020 r. - prace rewitalizacyjne dobiegają końca. Ruiny "wzbogaciły się" o kolejny nowoczesny pawilon do obsługi turystów, tarasy widokowe i wypoczynkowe. Samodzielne zwiedzanie ułatwia aplikacja mobilna.

Legendy i podania

Bibliografia