Rudno

Bastejowy zamek magnacki Tenczyn

Krzyżacy na zamku Po bitwach pod Grunwaldem i Koronowem najważniejszych jeńców krzyżackich więziono właśnie w Tenczynie. Świadczyło to o jego dużym znaczeniu i zaufaniu do możliwości obronnych. Dla upamiętnienia tego wydarzenia jedną z bastei zamkowych nazwano Grunwaldzką.

Przyjmuje się, że zamek w Rudnie zbudował w latach 1331–1361 Andrzej (Jędrzej) Tęczyński herbu Topór - pierwszy poświadczony pan na Tenczynie, wojewoda krakowski. Wcześniej jego ojciec Nawój z Morawicy, wojewoda sandomierski i kasztelan krakowski założył tu osadę (był właścicielem 15 okolicznych wsi) i być może rozpoczął budowę siedziby, poprzez postawienie zabudowań drewnianych. Nie wykluczone jednak, że już w czasach Nawoja stały obiekty murowane jak np. jedna z zachowanych do dzisiaj okrągłych baszt gotyckich (zwana "Dorotką"). Średniowieczny zamek Tenczyn składał się z 2 takich baszt i wieży czworobocznej - Nawojowej, otoczonych murem (niejasna jest jeszcze kwestia czworobocznej wieży bramnej od zachodu). Skrzydła mieszkalne rozłożone były wzdłuż muru północnego i wschodniego.

Ostatni Mąż na Tenczynie Jan Magnus Tęczyński był magnatem, który po śmierci braci skupił w swoich rękach ogromny majątek całego rodu. Piastował wiele prestiżowych stanowisk w Koronie: podczaszy królowej, cześnik koronny, senator, wojewoda krakowski, starosta płocki, radoszycki, żarnowiecki. Studiując we Włoszech przyjaźnił się z Galileuszem oraz flamandzkim filologiem i historykiem Justusem Lipsiusem. Wiedzę wojskową zdobył po odbyciu służby w wojsku cesarskim. Był mecenasem wielu uczonych, którzy dedykowali mu swoje utwory. Fundował klasztory w Czernej i w Rytwianach, wspierał majątkiem Akademią Krakowską. W czasie koronacji Władysława IV, Tęczyński niósł koronę przed królem elektem w drodze do katedry wawelskiej. Posiadając 3 synów był pewny, iż tradycje wpływowego starożytnego rodu będą kontynuowane. Los był jednak okrutny. Dwaj potomkowie Gabriel i Krzysztof zginęli za granicą - jeden od ran odniesionych w pojedynku, drugi od kuli chłopa, po tym jak wszedł po owoce do jego winnicy. Stanisław zaś zmarł w czasie wyprawy tureckiej pod Kamieńcem Podolskim. Zgorzkniały Jan Magnus osiadł na stałe w Tenczynie, graniczył swa aktywność i wszelkie dokumenty podpisywał "Ultimus virorum de Tenczyn" - Ostatni Mąż na Tenczynie.

1319 r. - pierwsza wzmianka w dokumentach o wsi Tenczyn i karczowaniu lasu, prawdopodobnie pod przyszły, drewniany jeszcze zamek Nawoja z Morawicy
lata 1331–1361 - budowa zamku murowanego przez syna Nawoja - Andrzeja
1402 r. - pierwsza wzmianka o tutejszym zamku w testamencie kasztelana wojnickiego i krakowskiego oraz starosty sieradzkiego i krakowskiego Jana Tęczyńskiego (zm. 1405)
1404 r. - ówczesny dokument wspomina kaplicę na zamku
1410 r. - w zamku przetrzymywano jeńców krzyżackich
XV w - powstanie zamku dolnego z 2 basztami Dorotką i Małgorzatą. Na zamku górnym budowa wieży Nawojowej, nowej kaplicy, skrzydła wschodniego.
XVI w. - budowa barbakanu i szyi bramnej. Wśród znamienitych gości zamku byli m.in. królowa Bona Sforza, Mikołaj Rey (Rej), Jan Kochanowski, Jan Długosz, Piotr Kochanowski. Młody Rey uczył się tu języków i doskonalił warsztat pisarski, a Kochanowski napisał o Tęczyńskich "ród wysoki z domu Tęczyńskiego, skąd ustawicznie jako z konia Trojańskiego, jeden po drugim ludzie wielcy wychodzili, którzy doma i w polu godni Polsce byli"
po 1563 r. - Jan Tęczyński (zm. 1593), podkomorzy koronny i starosta lubelski (późniejszy kasztelan wojnicki) ze starej warowni rycerskiej uczynił piękną renesansową rezydencję. Całość została przebudowana i rozbudowana, a mury ozdobione attyką. Dziedziniec wzbogacił o modne wówczas arkadowe krużganki.
pocz. XVII w. - syn Jana - Jan Magnus Tęczyńskich (ostatni z rodu) dokonał przebudowy warowni w nowoczesną twierdzę bastejową. WzniEsiono nowe fortyfikacje - dwie basteje od południa, a od północy usypano ziemne szańce artyleryjskie. Baszty zostały przystosowane do użycia broni palnej. Przebudowie uległa kaplica. Zamek zyskał kształt nieforemnego wieloboku; ze wschodu na zachód szerokości ponad 140 metrów, a z północy na południe - 130 metrów.
1637 r. - po śmierci Jana, Tenczyn przeszedł w ręce jego córki Izabeli, który wyszła za Łukasza Opalińskiego herbu Łodzia. Ten ród stał się następnie właścicielami zamku, choć nie był on siedziba rodową, a jedynie administratorską
1655 r. - podczas "potopu" zamek zdobyli Szwedzi. Rok później opuścili go i spalili
II poł. XVII w. - Łukasz Opaliński odbudował zamek, ale budowla była tylko cieniem dawnej rezydencji
I poł. XVIII w. - Tenczyn dziedziczyły różne rody: Sieniawscy, Czartoryscy, Lubomirscy. Magnaci nie interesowali się jednak podupadającą budowlą

Potop szwedzki W okresie inwazji szwedzkiej na Polskę, załoga Tenczyna nie broniła się roku, jak można często przeczytać, nie było nawet długiej, bohaterskiej obrony, co przekazują podania. Rozwój artylerii w XVII w. doprowadził do sytuacji że nawet względnie nowe fortyfikacje nie mogły się już oprzeć dobrze zorganizowanej armii. Po kilku dniach oblężenia przystąpiono do negocjacji z najeźdźcą. Obrońcy w razie kapitulacji otrzymali przyrzeczenie wolności, jednak Szwedzi dowodzeni przez Kurta Christopha Königsmarcka wymordowali całą zbrojną załogę pod dowództwem Jana Dziuli, a mieszkańców doszczętnie obrabowali - wg przekazów "do bielizny". Pisał o tym w pamiętniku Hieronim Holsten, młody niemiecki szlachcic w służbie Karola Gustawa, który po dostaniu się do niewoli przeszedł na stronę polską w 1656 r. W zamku Szwedzi szukali ukrytych skarbów koronnych, nic jednak nie znaleźli (aby zmylić Szwedów, wieść taką miał jakoby rozpuścić Jerzy Lubomirski, który ukrył skarbiec w Starej Lubowli).

1768 r. (lub 1748) - wielki pożar powstały od uderzenia pioruna zniszczył dachy i górne kondygnacje. Budowla była w tym okresie już na wpół opuszczona, choć wciąć funkcjonowała kaplica
1783 r. - ze zrujnowanej kaplicy zamkowej wyniesiono szczątki starosty lubelskiego Jana Tęczyńskiego. Złożono je w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Tenczynku. Starsza literatura, a nawet miejsce pochówku błędnie opisuje, iż w Tenczynku leży Jan Magnus Tęczyński, ale ten pochowany był od początku w klasztorze kamedułów w Rytwianach (który ufundował)
1787 r. - zamek zwiedzał król Stanisław August Poniatowski, zastał całkowitą ruinę
lata 1816 - 1945 - właścicielami Tenczyna byli Potoccy z Krzeszowic. Pragnęli odbudować zamek, ale zaborcy austriaccy nie zgodzili się na to.
koniec XIX w. - przy pomocy Zygmunta Hendla, znanego architekta w ruinach zamkowych Andrzej Potocki rozpoczął prace konserwacyjne (powstały wtedy kamienne schody na piętro zamku górnego, odbudowano baszty),
po 1912 r. - prace kontynuowała Krystyna z Tyszkiewiczów Potocka (odnowienie wieży Nawojowej). Przerwała je wojna
po 1944 r. - majątek ostatniego właściciela Adama Potockiego został skonfiskowany przez władze komunistyczne na rzecz Skarbu Państwa. Zamek został przekazany Gminie Krzeszowice
lata 1949-50 - niewielkie prace zabezpieczające
lata 90 XX w. - do początku XXI wieku zamkiem opiekowało się Bractwo Orlich Gniazd, które dbało o porządek, a także organizowało turnieje i pokazy walk oraz tańców średniowiecznych.
2005 r. - ruiny przejęła regionalna fundacja "Polskie Dziedzictwo – Zamek Tęczyński i Region Ziemi Krzeszowickiej"

Atrakcja turystyczna Zamek stał się atrakcją turystyczną już w 2. dekadzie XX wieku. Księżna Krystyna Potocka zatrudniła gajowego z Rudna - Stanisława Majcherczyka do roli przewodnika. Ze swej roli wywiązywał się wzorowo. Przyswoił wszelkie informacje o zamku i Tęczyńskich i z ekscytacją opowiadał je zwiedzającym.

2008 r. - powstała społeczna grupa "Ratuj Tenczyn" stawiająca sobie za cel ratunek popadającego w coraz większą ruinę zamku. W tym samym czasie gmina zleciła naprawę dachu wieży bramnej, co okazało się kompletną klapą i doprowadziło tylko do większej dewastacji.W tym roku również wojewoda małopolski postanowił przekazać zamek ostatnim właścicielom - Potockim. Od tej pory zabytek posiadał nieuregulowaną sytuację prawna - mieli go przejąć prywatni właściciele, ale formalnie był własnością Skarbu Państwa w użytkowaniu gminy Krzeszowice
pocz. 2009 r. - władze gminne zadecydowały o zamknięciu bramy zamku, rzekomo w trosce o jego stan. Nie wykonywano żadnych prac zabezpieczających

Skarby zamkowe Jedynymi skarbami jakie można jeszcze znaleźć w Tenczynie są piękne ametysty, które pozyskuje się ze skał na których stoi zamek.

2010 r. - prace remontowe jednak ruszyły. Gmina Krzeszowice pozyskała fundusze na częściową restaurację zamku do końca 2014 roku.
2016 r. - zakończono prace remontowe, turyści zostali wpuszczeniu mogli zwiedzać zabytek na specjalnie wytyczonej trasie. Zamek oficjalnie przejęli spadkobiercy Adama Potockiego z Janem Potockim na czele. Ruch turystyczny do dziś jest organizowany przez jego fundację New Era Art. W następnych latach na zamku pojawiały się ekipy remontowe, w miarę pozyskiwania kolejnych dotacji na prace zabezpieczające ruiny.
2024 r. - gmina otrzymała środki na budowę drogi dojazdowej do zamku
2025 r. - kolejna dotacja z MKiDN - 2,26 mln zł na XIV etap prac zabezpieczających ruiny. Jest to najwyższa w skali kraju dotacja z programu ochrony zabytków.