Rzeszów

Bastionowy zamek magnacki

Projekt fasady zamku Rzeszów z 1723 r.

Pierwszy warowny obiekt - drewniano-murowany dwór obronny w Rzeszowie jest wzmiankowany już w 1447 r. na terenie Staromieścia. Jest to obecnie północna dzielnica miasta i miejsce gdzie istniała pierwsza osada o nazwie Rzeszów. Od 1354 r. tereny te były własnością Jana Pakosławica z Stróżysk (on i jego rodzina przyjęli nazwisko Rzeszowscy). Obecny zamek powstał w 2. połowie XVI wieku z inicjatywy Mikołaja Spytka Ligęzy, który przeniósł siedzibę właścicieli miasta ze Staromieścia na dogodniejsze do obrony i położone bliżej miasta, lessowe wzgórze pośród rozlewisk Wisłoka. Istnieją przesłanki, że w miejscu tym stała już jakaś budowla i zameczek (dwór obronny) powstał z jej rozbudowy.
1583 r. - po ślubie z Zofią Rzeszowską, Rzeszów przeszedł w ręce Mikołaja Spytka Ligęzy, kasztelana wielu ziem na południu kraju. Przystąpił on do budowy rezydencji mającej podkreślić jego wysoką pozycję społeczną i majątkową. Nie wiadomo do końca jak wyglądał ówczesny zamek (niektórzy określają go jako dwór obronny). Z badań archeologicznych wynika, że zbudowany był na planie prostokąta, miał dwie kondygnacje i otoczony był kamiennym murem o grubości 1,5 m z otworami strzelniczymi i przynajmniej jedną kwadratową wieżą w narożniku południowo - wschodnim. Nie jest jasne czy podobna wieża stała w narożniku południowo-zachodnim, bo z tej strony zamek nie był nigdy badany (nie zezwolił na to sąd działający w zamku, bo znajdowały się tam garaże, z których nie można by korzystać podczas prac). Nie odnaleziono śladów po wieżach od północy.
1600-1617 r. - zamek w Rzeszowie był najeżdżany przez słynnych awanturników: Stanisława "Diabła" Stadnickiego i jego syna Władysław. Między Rzeszowem a Łańcutem trwała bowiem wojna handlowa, tzw. "wojna o jarmarki", które przynosiły miastom duże zyski
1603 r. - warownia została zdobyta przez Andrzeja Ligęzę z Piotraszówki (obecnie Boguchwała), bratanka Mikołaja Spytka, który uważał, że stryj pozbawił go bezprawnie majątku. On sam zresztą wkrótce potem napadł i złupił ziemie Andrzeja. Z kolei Andrzej wkrótce ponownie najechał Rzeszów. Efektem tych rodzinnych waśni było nadwątlenie murów zameczku i spalenie części miasta za pomoc jaką mieszkańcy udzielili właścicielowi miasta. Wyrok sądu w Przeworsku był korzystny dla Mikołaja Spytka Ligęzy. Rzeszów i wieś Staroniwa zostały scalone a ioh przynależność do Mikołaja potwierdzona
ok.1620 r. - Mikołaj Spytek Ligęza przystąpił do rozbudowy swojej rezydencji w nowocześnie ufortyfikowany zamek czteroskrzydłowy typu "palazzo in fortezza". Prawdopodobnie trzy skrzydła posiadały krużganki. Prac nie ukończył, bo w testamencie z 1637 r. pisał aby żona "zamku domurowała i po wieczne czasy Ligęzowem nazwała i obwoływać kazała. Powstały wtedy fortyfikacje bastionowe wg szkoły nowowłoskiej, ale tylko od strony północnej. Od strony południowej nie znaleziono po nich śladów. Początkowo były to bastiony ziemne, dopiero w dalszym etapie obmurowano je.
1624 r. - w trakcie przebudowy zamek obronił się przez atakiem tatarskim słynnego chana Kantymira
1638 r. - po śmierci Ligęzy (zmarł w zamku w Dąbrowie Tarnowskiej) Rzeszów poprzez ślub z jego córką Konstancją dostał się w wianie Jerzemu Sebastianowi Lubomirskiemu. Oddał się on polityce i raczej nie interesował zamkiem w Rzeszowie, dbając bardziej o swą siedzibę w Łańcucie. A Rzeszów był wielokrotnie zdobywany przez różne wojska i poważnie zniszczony, m.in. podczas "potopu" najpierw przez Szwedów po dwudniowym oblężeniu, a potem Siedmiogrodzian

Zemsta młynarza Zdobycie zamku rzeszowskiego bronionego przez konfederatów barskich w 1769 r. przypisuje się zemście dokonanej przez miejscowego młynarza Luderę, który otrzymał wcześniej karę 50 batogów od księżnej Joanny Lubomirskiej, wspierającej konfederację. Doprowadził on do zniszczenia mostu w momencie ataku konfederatów na wojska rosyjskie. Inna wersja mówi, iż Ludera zablokował śluzy i uniemożliwił napełnienie wodą fosy co pomogło Rosjanom opanować warownię. Polaków, którzy wtedy zginęli pochowano na nieistniejącym już cmentarzu przy kościele parafialnym (farnym), natomiast Rosjan zakopano nad Wisłokiem.

1667 r. - sytuacja zmieniła się gdy właścicielem zamku został syn Jerzego - Hieronim Augustyn Lubomirski. Uznał on Rzeszów za swą główną siedzibę i przystąpił do kolejnej rozbudowy zamku, którą powierzył Tylmanowi z Gameren. Znany architekt niderlandzki część wynagrodzenia otrzymał w postaci 180 beczek soli z kopalni w Wieliczce
1682 r. - ze względu na strategiczne znaczenie warowni w Rzeszowie, sejmik w Sądowej Wiszni przyjął uchwałę, iż całe czopowe z miasta przez 3 lata ma być przeznaczone na jej umocnienia. Tylman z Gameren wykorzystał warunki obronne okolicy. Powstałe fortyfikacje nawiązywały do różnych szkół: nowowłoskiej, staroholenderskiej i starofrancuskiej
1695 r. - zakończono przebudowę zamku. Miał on teraz cztery dwu piętrowe skrzydła oraz wieżę bramną od strony zachodniej, rozebrano więżę narożną od południowego-wschodu. Głęboka fosa i cztery zmodernizowane bastiony miały zapewnić budowli bezpieczeństwo. Wjazd od zachodu wzmocniono zewnętrznym dziełem fortyfikacyjnym - rawelinem (być może jednak rawelin powstał przy kolejnej rozbudowie po 1919 r.). Po wschodniej stronie wzniesiono okazały pawilon zwany Pałacem Letnim z pięknymi ogrodami francuskimi, które otaczały zamek także od północy. Gdy pół wieku później architekt Francesco Placidi rozpoczął przebudowę potężnej warowni lubowelskiej (obecnie Stara Lubovna na Słowacji) pewne motywy zaczerpnął z zamku rzeszowskiego
1702 r. - zamek i miasto zajęli Szwedzi, a następnie wojska Augusta II Sasa
po 1708 r. - po śmierci Hieromima i żony Konstancji ich najstarszy syn Jerzy Ignacy Lubomirski także traktował zamek w Rzeszowie jako swą główną siedzibę. Po rozdziale majątku w 1919 r. wraz z architektem kapitanem Henrykiem Wiedemannem przystąpił do prac renowacyjnych. Przez następne lata unowocześniano zamek pod kątem funkcji rezydencjalnej, prowadzono też prace przy fortyfikacjach. Postawiono palisady, nowe wały i pokosty zwodzone. Podwyższono wieżę bramną, a po obu jej stronach wzniesiono małe budynki arsenałów ze stanowiskami ogniowymi (działobitnie), na bastionach ustawiono drewniane wieżyczki ze strzelnicami - kawaliery. Równocześnie rozbudowano Pałac Letni wraz całym ogrodem. Utworzono duży staw z wyspą na której znajdował się zwierzyniec z jedną z pierwszych w Europie altan w stylu chińskim
1733 r. - relacja z tego okresu mówi, iż zamek był mocną warownią, bronioną przez kilkadziesiąt armat

Wojna północna Podczas wielkiej wojny północnej Rzeszów był wielokrotnie najeżdżany przez różne wojska. Miasto bardzo na tym cierpiało, ale akurat sama rezydencja była przez nich traktowana bardzo delikatnie, a często i pieczołowicie odnawiana. 17 listopada 1702 r. do miasta bez walki wkroczyli Szwedzi pod dowództwem gen. Stenbocka. Najeźdźcy zajęli zamek, klasztory, większe kamienice i od razu przystąpili do umacniania fortyfikacji. Równocześnie przyozdobiono go aż 21 transparentami z hasłami na cześć generała, króla Karola XII i łatwego zwycięstwa nad Lubomirskimi. Rozpoczęto wielkie świętowanie oczywiście na koszt uciskanych mieszczan. Po szybszym niż się spodziewano odejściu Szwedów nastąpił chwilowy okres spokoju dla miasta. 25 maja 1704 r. po odwróceniu się hetmana Hieronima Lubomirskiego od Augusta II do Rzeszowa wkroczyły oddziały wierne Sasowi, głównie litewskie. Spustoszyły miasto, jednak zamek znów został otoczony opieką i naprawiany pod okiem samego Augusta II, który zaplanował tu stworzenie swojej bazy militarnej. Po Litwinach do miasta wkroczyły jeszcze wojska polskie wierne Sasom i również przyczyniły się do jego zniszczenia. 22 lipca do Rzeszowa ponownie weszli Szwedzi z gen. Stenbockiem. Wyganiając Sasów i ich zwolenników, tym razem stał się wybawicielem miasta. Nałożył tylko kontrybucje, ale miasto oszczędził.

1735 r. - zamek rzeszowski "przeżył" w tym czasie kilka oblężeń konfederatów dzikowskich, zajęcie przez wojska wierne Sasom oraz wielki pożar, który mocno go zniszczył. Później zajęły go jeszcze wojska rosyjskie. Znowu więc wymagał odbudowy
1737 r. - przy pracach remontowych zdecydowano się na rozebranie jednego bastionu i postawienie go od nowa. Ponownie wzmocniono wjazd - przy rawelinie postawiono redan (dwuramienne dzieło obronne osłonięte fosą)
1748 r. - ukończono budowę wielkiego mostu przed zamkiem złożonego z trzech zwodzonych pomostów (zwodów), w suchej fosie postawiono przeszkody antyszturmowe
1761 r. - właścicielem rezydencji został Franciszek Lubomirski, choć faktycznie zarządzała nim jego matka Joanna. Rzeszów stał się wtedy jednym z bardziej znaczących ośrodków życia towarzyskiego i kulturalnego polskiej magnaterii i szlachty
1769 r. - Joanna Lubomirska była zaangażowana politycznie po stronie konfederacji barskiej przeciw królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Rzeszów stał się miejscem ważnych działań wojennych, między konfederatami broniącymi niepodległości Polski a wojskami rosyjskimi. W sierpniu zamek oblegało 3000 piechoty rosyjskiej, 3 sotnie kozackie i kilka armat. Mimo pomocy udzielonej przez okoliczną szlachtę, m.in. Marcina Lubomirskiego z Kolbuszowej, nie udało się obronić zamku.
1820 r. - zamek został oficjalnie wykupiony od Jerzego Romana Lubomirskiego przez Austriaków, choć już 8 lat wcześniej został przez nich przeznaczony na siedzibę sądu i więzienie
1842 r. - kolejny pożar miasta zniszczył część zamku rzeszowskiego. Przy odbudowie obniżono wieżę bramną i usunięto jej hełm. Przy murze od strony wschodniej zamku postawiono trzykondygnacyjny budynek więzienny. Wydano zgodę na zabudowę w otoczeniu zamku, zaczęły tu powstawać małe zakłady przemysłowe, co całkowicie zniszczyło ogrody i dawne, doskonale przemyślane założenie przestrzenne całej rezydencji. Zasypano jezioro i zlikwidowano most zwodzony, zastępując zwykłym mostem
Koniec XIX w. - podejmowane były starania o uzyskanie funduszy na renowacje zamku, który znajdował się w bardzo złym stanie
1.05.1902 r. - rozpoczęto remont dawnej warowni pod nadzorem Z. Hendla. Okazało się, iż mury są w gorszym stanie niż sądzono i nie da się ich zachować. Przystąpiono do rozbiórki i budowy od nowa, tym razem na planie regularnego prostokąta, wzorując się w dużej mierze na wyglądzie zamku w XVIII i planach Henryka Wiedemanna. Dodano jednak trzecią kondygnację. Jak pisał Z. Hendel zniszczono przy tym nie potrzebnie górną część murów obronnych, wieżyczki na bastionach i stare wały ziemne na bastionach i kurtynach, w miejscu mostu usypano groblę. A wszystko to mogło pozostać zabytkiem polskich fortyfikacji. Nowe elementy obronne różniły się bowiem i wyglądem i materiałem od pierwotnych. Z dawnego zamku pozostała jedynie część murów bastionów i dolne kondygnacje wieży (którą zwieńczono ponownie hełmem).

Więzienie Od czasów II wojny światowej rozpoczęła się ciemna karta w dziejach zamku. Najpierw Niemcy więzili, torturowali i mordowali tam Polaków pod okupacją, a później przez długie lata to samo robili Sowieci i UB. Szacuje się, że w okresie PRL przez więzienie na Zamku Lubomirskich przewinęło się ponad 30 000 ludzi, w tym wielu żołnierzy, AK, NSZ, WiN. Placówka UB na zamku słynęła z brutalnych przesłuchań, po których więźniowie umierali. Ginęli też w częstych egzekucjach wykonywanych przez rozstrzelanie w piwnicy zamkowej lub powieszenie na szubienicy, postawionej na dziedzińcu. Część ciał zakopano w obrębie więzienia, są one przedmiotem poszukiwań badaczy IPN. W latach 90-tych XX w. na cześć i ku pamięci tych ofiar postawiono okazały krzyż.

1906 r. - zakończone odbudowę zamku. Choć rozebrano dobudówkę więzienną, to przez kolejne dziesięciolecia pełnił on nadal te same funkcje - sądu i więzienia
1981 r. - z zamku usunięto więzienie, do dzisiaj pozostał tu sąd i prokuratura.
2010 r. - z zamku wyprowadził się Sąd Rejonowy. Sąd Okręgowy przeniesie się w ciągu kilku lat, natomiast nowa siedziba Prokuratury Okręgowej będzie gotowa w 2013 roku. Zagospodarowanie zamku w Rzeszowie na cele kulturalne staje się coraz bardziej realne
2012 r. - pojawiły się zaawansowane plany przeniesienia Muzeum Okręgowego do zamku, a jego miejsce ma zająć Muzeum Diecezjalne
2013 r. - Letni Pałac Lubomirskich odzyskali ostatni prywatni właściciele - rodzina Nieciów. Wystawili oni zabytek na sprzedaż i tak trafił do Okręgowej Izby Lekarskiej w Rzeszowie
2023 r. - Zamek Lubomirskich w Rzeszowie został częściowo udostępniony do zwiedzania. W sezonie letnim w wybrane dni oprowadzają po nim przewodnicy PTTK i IPN
10.2023 r. - podczas prac poszukiwawczych szczątków ofiar zbrodni komunistycznych na zamku natrafiono na mur częściowo ze średniowiecznej cegły palcówki oraz narożnik z kamienia. Mur przy bastionie św. Hieronima ma 100-120 cm grubości i jest poprzecinany przez kanalizację. Odkrycie daje argumenty zwolennikom tezy o posadowieniu dworu Ligęów na miejscu starszej siedziby średniowiecznej.

Lubomirscy Szreniawa- herb własny rodu Lubomirskich Potężny ród Lubomirskich herbu Szreniawa bardzo bogato zapisał się w dziejach naszego kraju. Jego przedstawiciele byli mocno zaangażowani w politykę, zajmowali najwyższe stanowiska w państwie i brali udział w wielu wojnach. Wojewoda ruski i krakowski Stanisław Lubomirski zwycięsko dokończył obronę Chocimia przez Turkami po śmierci hetmana Chodkiewicza. Marszałek wielki i hetman polny Jerzy Sebastian Lubomirski, pierwszy właściciel Rzeszowa z tego rodu, miał ogromne zasługi w zwycięstwie nad Szwedami podczas "potopu", a przeprowadzona przez niego w 1660 r. kampania przeciw Rosjanom i Kozakom była wzorcowa pod względem militarnym i strategicznym. Jego syn Hieronim Augustyn Lubomirski za swe zasługi wojenne dla kraju uzyskał tytuł marszałka koronnego. Walczył też dla obcych krajów. W 1683 r. dowodząc oddziałami austriackimi odegrał decydującą rolę w zwycięskiej bitwie z Turkami pod Bratysławą, a pod Wiedniem pierwszy dotarł do obozu tatarskiego. Brał udział w wojnie w latach 1684-85 na Węgrzech, po czym na rozkaz Jana III Sobieskiego powrócił do kraju. Tutaj na starość nie popisał się, gdy jako hetman wielki w 1702 r. po pierwszym niepowodzeniu uciekł z oddziałami koronnymi spod Kliszowa, gdzie spotkały się one ze Szwedami z Karolem XII na czele. Potem Lubomirski wyjechał do Lwowa, a Rzeszów pozostawił na pastwę skandynawskich bandytów, choć wcześniej bardzo przyczynił się do rozwoju miasta. Jego brat, Stanisław Herakliusz Lubomirski również był marszałkiem wielkim koronnym. W 1673 r. za stanowczą obronę Spiszu proponowano mu koronę węgierską, ale nie podjął o nią starań. Syn Hieronima Augusta - Jerzy Ignacy Lubomirski był mocno związany z królem saskim Augustem II. Czynnie zwalczał konfederacje tarnogrodzką zawiązaną przez szlachtę polską przeciw Sasom. Mimo ciemnych kart w życiorysie nie szczędził pieniędzy na rozwój sztuki i nauki, hojnie wspierał m.in. kolegium pijarskie w Rzeszowie zreformowane przez Stanisława Konarskiego. Jego brat Aleksander był dowódcą grand muszkieterów króla Augusta II.

Legendy i podania

Bibliografia