Sandomierz

Zamek królewski

Sandomierz z dominującym zamkiem w połowy XVII wieku na sztychu J. P. Abelina przedstawiającego obóz wojsk szwedzkich w widłach Wisły i Sanu w 1656 roku, podczas walk w okresie potopu szwedzkiego. Poniżej pełny widok ukazujący ogrom sił jakie najeźdźcy zgromadzili pod miastem.

Nie wiadomo kiedy powstał gród w Sandomierzu. Wymieniany jest jako najstarszy ośrodek piastowski, na równi z Krakowem i Wrocławiem. Specyficzne ukształtowanie terenu miasta spowodowało koncentrację osadnictwa na wzgórzach. Wciąż nie rozstrzygnięto, gdzie była pierwsza rezydencja lokalnego władcy. Jedna hipoteza zakłada, iż było to Wzgórze Zamkowe, inna że Wzgórze Gostomianum z kościołem św. Piotra. Oba wzniesienia rozdziela Wzgórze Katedralne. Obecnie więcej badaczy skłania się ku tej drugiej opcji. Poważnym argumentem na jej korzyść jest odkrycie na Wzgórzu Gostomianum najstarszych fortyfikacji sandomierskich (palisada z 2. połowy X w.). Wg tej hipotezy pierwotnie Wzgórze Zamkowe było połączone z Katedralnym i tworzyło podgrodzie. Dopiero powstanie księstwa sandomierskiego w 1139 roku i zyskanie statusu jego stolicy rozpoczęło proces przemian w grodzie. Powstała nowa siedziba książęca na Wzgórzu Zamkowym. Była to ufortyfikowana budowla w konstrukcji drewniano-ziemnej. Dla większego bezpieczeństwa Wzgórze Zamkowe odcięto przekopem od Wzgórza Katedralnego (z kolegiatą NMP). Pierwotna osada miejska rozwinęła się po zachodniej stronie, na Wzgórzu Staromiejskim (Świętojakubskim), gdzie stały 2 kościoły św. Jana i św. Jakuba. ,

.

Walki o Sandomierz w 1809 roku W ramach kampanii napoleońskiej, nocą z 16 na 17 maja 1809 roku, wojsko polskie dowodzone przez gen. Michała Sokolnickiego podjęło szturm na broniony przez Austriaków Sandomierz. Miasto zostało wcześniej zamienione na twierdzę. Brakujące odcinki murów miejskich uzupełniono palisadą i szańcami ziemnymi, wykopano też rowy obronne (transzeje). Zamek pełnił rolę jednego z szańców. Polacy zdołali dość szybko go zdobyć (18. maja), a kilka dniu później do miasta przybył sam książę Józef Poniatowski. Wkrótce jednak Austriacy sprowadzili posiłki z pokaźną liczbą dział. Posiadając 2,5-krotną przewagę liczebną spodziewali się szybkiego odbicia miasta, ale Polacy dzielnie bronili się pod dowództwem Sokolnickiego. Najeźdźcy ponosili duże straty i zużyli całą amunicję, zaczęli więc usilnie proponować obrońcom honorową kapitulację. Niespodziewanie dla wszystkich Sokolnicki podpisał akt kapitulacji 18 czerwca. Nie są jasne pobudki generała, przypuszcza się iż uległ załamaniu, wbrew jego twierdzeniom załoga miała jeszcze zapasy amunicji. Poddanie Sandomierza stało się plamą na jego honorze i skazą na wojskowej karierze. Po kilku dniach pożałował swej decyzji, chciał wrócić i odbić miasto. Front przesunął się jednak w kierunku Krakowa i posiadanie Sandomierza nie miało już żadnego znaczenia. Wkrótce Austriacy sami opuścili miasto, które zostało przyłączone do Księstwa Warszawskiego. Zdążyli tu jeszcze wkroczyć Moskale, aby swoim zwyczajem ograbić mieszczan. W sumie walki przyczyniły się do ogromnych zniszczeń, zwłaszcza zabytkowych budowli i murów obronnych.

1139 r. - po rozbiciu dzielnicowym Sandomierz stał się stolica księstwa. W tutejszym grodzie rezydowali Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy, Leszek Biały, Bolesław Wstydliwy, Leszek Czarny
1241 r. - gród z drewnianym zamkiem zdobyli i zniszczyli Tatarzy
1260 r. - ponowny najazd Tatarów i zdobycie miasta. Częste niszczenie grodu spowodowało kolejną reorganizację. Wzmocniono fortyfikacje, a następnie Leszek Czarny miasto lokował na nowo, bardziej na północny wschód - na Wzgórzu Miejskim.
1280 r. - Sandomierz obronił się przed najazdem wojsk ruskich i tatarskich
1282 r. - kolejny najazd, tym razem Litwinów. Gród ponownie obronił się
1287 r. - Tatarzy kolejny raz usiłowali bezskutecznie zdobyć Sandomierz
1328 r. - Władysław Łokietek przeprowadził prace remontowe na podupadającym zamku
ok. 1360 r. - po najeździe litewskim w 1349 roku, który doprowadził do wielkiego pożaru rozpoczęto budowę murowanego zamku królewskiego z inicjatywy Kazimierza Wielkiego. Głównym elementem warowni była oktagonalna wieża (zwana później Szlachecką), której fundamenty zachowały się przy wejściu na teren zamkowy oraz budynek mieszkalny od południa. Również miasto zyskało murowane fortyfikacje.
1395 r. - wzmianka o zamkowym murze i przeznaczeniem na jego budowę 20 grzywien, co oznacza że warownia była stale rozbudowywana
1478 r. - królowa Elżbieta Rakuszanka urodziła Kazimierzowi Jagiellończykowi córkę Barbarę na zamku w Sandomierzu
ok. 1480 r. - za króla Kazimierz IV Jagiellończyka i starosty Rafała z Jarosławia do głównego budynku dobudowano wieżę zwaną "Kurzą Nogą" (obecna wieża południowa). Budynek ten przedłużono również w kierunku wschodnim, gdzie powstała skromniejsza wieża narożna
1510 r. - pierwszy inwentarzowy opis zamku sandomierskiego wspomina o Domu Naprzeciw Wisły (główny budynek od południa), podpiwniczonym kamiennym budynku z kaplicą i izbą podstarościego oraz bramie ze zbrojownią, w której składowano 95 hakownic. Założenie składało się także z browaru i kuchni na podzamczu oraz młyna i spichlerza nad Wisłą
po 1514 r. - renesansowa przebudowa zamku zainicjowana przez króla Zygmunta Starego pod kierunkiem Benedykta zwanego Sandomierzaninem, niemieckiego architekta odpowiedzialnego za przebudowę Wawelu. Poza tym prace nadzorował też prepozyt koprzywnicki Jan z Wiślicy. Zburzono starą zabudowę zachowując jedynie mury budynku południowego. Na jego bazie powstała w następnych latach nowa budowla z bocznym skrzydłem od wschodu i fundamentami zachodniego. Dziedziniec zyskał na dwóch kondygnacjach arkadowe krużganki
1548 r. - na zamku gościł Zygmunt August i jego matka Bona Sforza. Starosta sandomierski Jan Tarnowski wyprawił na zamku wesele Elżbiecie Szydłowieckiej z Mikołajem Radziwiłłem Czarnym


po 1564 r. - prace budowlane kontynuował król Zygmunt August, który zatrudnił muratora Klimunta. Powstało parterowe skrzydło zachodnie z wieżą płn.-zach. i nowy mur obwodowy z bramą wjazdową zamykający czworoboczne założenie od północy
po 1567 r. - opis z inwentarza zamkowego mówi, iż warownia była połączona z miastem drewnianym mostem poprzedzającym bramę z mostem zwodzonym Między zamkiem a Brama Krakowską rozlokowane było podzamcze gospodarcze z piętrowym domem burgrabiego, browarem, kuchnią, stajniami. Niżej, nad Wisłą stały kolejne budynki należące do zamku: młyny wodne, młyn koński, spichlerz, cegielnia kolejne stajnie.
po 1586 r. - dalsze prace prowadził król Stefan Batory, być może przy udziale słynnego architekta włoskiego Santi Gucciego. Podwyższono budynek zachodni, przy murze kurtynowym od północy powstało nowe skrzydło mieszkalne, wykończono budynek bramny.
przełom XVI/XVII w. - częściowo nadbudowano z drewna skrzydło zachodnie w jego południowej części
lata 1617-1636 - starosta sandomierski Stanisław Lubomirski kontynuował prace budowlane, m.in. przy narożniku południowo-zachodnim zamku oraz podwyższył skrzydło zachodnie. Utworzono w nim wielką salę reprezentacyjną, połączoną z wieżą poprzez zachowany do dziś piękny ciosowy portal z herbem Lubomirskich


1655 r. - podczas potopu Szwedzi najpierw zajęli zamek, a potem zgromadzili w warowni duże ilości prochu. Po zdobyciu Sandomierza przez Polaków w 1656 r. wysadzili budowlę. Zniszczeniu na zawsze uległy skrzydła południowe i wschodnie, a północne mocno nadwątlone. Tylko zachodnie nadawało się jeszcze do odbudowy
lata 1680-88 - król Jan III Sobieski nakazał remont i rozbudowę zachowanego budynku zachodniego. Przede wszystkim nadbudowano jego północną część, uzyskując tzw. piano nobile czyli całe piętro stało się reprezentacyjną częścią budowli, posiadało duże okna i wysoki sufit. Wygląd warowni był zbliżony do obecnego. Na piętrze znajdowały się komnaty starosty, w wielkiej sali odbywały się później posiedzenia sądu. W przyziemiu rozlokowano biura starościńskie, archiwum, kuchnię i pomieszczenia gospodarcze. Mury zrujnowanego skrzydła północnego wykorzystano do wzniesienia stajni. Od wschodu stanęła kordegarda i dom ekonoma, w narożniku płd.-wsch oficyna. Na podzamczach powstała nowa zabudowa, ale już w mniejszej skali.
1768 r. - za czasów konfederacji barskiej zamek zniszczyły stacjonujące tu wojska rosyjskie. W tym czasie zniknęły ostatnie resztki oryginalnej Wieży Szlacheckiej
1789 r. - z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego przeprowadzono remont budowli i przywrócono Wieżę Szlachecką w formie budowli drewnianej na starym murowanym fundamencie. Wieżę od płd.-zach. wsparto potężną szkarpą, zachowaną do dziś.
1795 r.- Austriacy urządzili w zamku więzienie i sąd
ok. 1819 r. - po przerwie na okres istnienia Księstwa Warszawskiego, zaborcy ponownie zamienili zamek na więzienie. Tę funkcje pełnił aż do 1959 roku. Przebudowie uległy wnętrza. Piano mobile podzielono na dwie kondygnacje i utworzono cele więzienne. Elewacja frontowa zyskała obecny klasycystyczny styl, zmniejszono okna i wybito nowe. Zniwelowano dziedziniec i otoczono go półkolistym murem.


1894 r. - do półkolistych murów dobudowano tzw. rogal czyli budynek dla służby więziennej, powstały też nowe budynki więzienne
lata 60 XX w. - po zlikwidowaniu zamkowego więzienia przeprowadzono gruntowne prace remontowe i inwentaryzacyjne
1976 r. - rozebrano tzw. rogal i inne budynki więzienne z XIX w.
lata 1983-1986 - badania archeologiczne
1986 r. - zamek przekazano Muzeum Okręgowemu
lata 90 XX w. - zabezpieczono wzgórze zamkowe i uporządkowano dziedziniec. Odsłonięto relikty skrzydła północnego z ośmioboczną Wieżą Szlachecką
lata 2002-2005 - kolejny etap prac, m.in. przy baszcie południowej i w sali rycerskiej, modernizacja dachu
2011 r. - otwarto lapidarium z reliktami detali architektonicznych z wystroju zamku renesansowego - wykonanych przez warsztat Benedykta Sandomierzanina
2012 r. - na dziedzińcu otwarto wystawę "Dotyk historii" - autorski projekt Stowarzyszenia "Dobrze, że jesteś" skierowany do osób niewidzących i niepełnosprawnych. Rzeźby na granitowych postumentach prezentują najważniejsze zabytki Sandomierza.
2017 r. - badanie studni zamkowej
2022 r. - w celu dalszego rozwoju zamkowego muzeum zmieniono jego statut. Zarządzające zamkiem Muzeum Okręgowe w Sandomierzu zmieniło nazwę na Muzeum Zamkowe w Sandomierzu. Od tego momentu jest prowadzone i finansowane z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Województwa Świętokrzyskiego (na poziomie 3 mln zł rocznie).

Czasy potopu Podczas potopu w 1655 r. Sandomierz jak większość kraju został zajęty przez Szwedów, a zamek obsadzony załogą najeźdźców. W marcu 1656 roku, po nieudanym oblężeniu Przemyśla Karol Gustaw postanowił wrócić do Warszawy, a pierwszym przystankiem miał być Sandomierz. Polskie dowódcy, czyli Jerzy Lubomirski i Stefan Czarniecki, uzgodnili iż ten pierwszy wyprzedzi Szwedów i zajmie miasto a drugi będzie nękał ich w czasie marszu. Plan udał się połowicznie. Lubomirski opanował miasto, ale Szwedzi schronili się w zamku, a tego nie dało się zdobyć. Z kolei Czarniecki nie otrzymał obiecanego wsparcia jazdy A. H. Pałubińskiego i jego zasadzka, która mogła rozbić obce wojska pod Niskiem nie powiodła się. Tak więc Karol Gustaw dotarł do Wisły pod Sandomierzem, ale jej nie przekroczył, a w zamku broniła się 500-osobowa załoga szwedzka. Jak opisuje to uczestnik wydarzeń H. Ch. Holsten: "Polacy rozłożyli się po drugiej stronie Wisły, a my po tej, tak że mogliśmy się tylko ostrzeliwać z artylerii. Ponieważ nie czuliśmy się tak mocni, by przejść na drugą stronę, pobić ich i tak pomóc zamkowi, przez cały czas posyłaliśmy nocą na tamtą stronę po kilka łodzi z rozkazem, by gdy wszystko będzie gotowe [zaminowane], nocą wycofali się na nasza stornę, co też się stało". I faktycznie, gdy podnieceni wieściami o wielkich kosztownościach zrabowanych przez Szwedów i przetrzymywanych na zamku, chłopi ruszyli na niego szturmem, komendant Sinclar kazał odpalić lont, a sam z całą załogą uciekł na podstawione łodzie. Wielki wybuch zniszczył warownię, grzebiąc blisko 100 Polaków.

Legendy i podania