Sandomierz

Zamek królewski

Sandomierski zamek z poł. XVII wieku na sztychu J. P. Abelina

Gród w Sandomierzu istniał na pewno już w XI wieku. Około sto lat po jego zniszczeniu w 1260 r., murowana warownię wzniósł w Kazimierz Wielki. Posiadała ona główny budynek zwany Domem Wielkim, bramę od strony miasta mieszczącą zbrojownię oraz ośmioboczną wieżę, której fundamenty widzimy przy wejściu.


1139 r. - po rozbiciu dzielnicowym Sandomierz stał się stolica księstwa. W tutejszym grodzie rezydowali Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy, Leszek Biały, Bolesław Wstydliwy, Leszek Czarny
1260 r. - gród zdobyli i zniszczyli Tatarzy
II poł. XIV w. - budowa zamku królewskiego
1395 r. - wzmianka o zamkowym murze i przeznaczeniem na jego budowę 20 grzywien, co oznacza że warownia była stale rozbudowywana
XV w. - za króla Kazimierz IV Jagiellończyka i starosty Rafała z Jarosławia, do głównego budynku dobudowano wieżę zwaną "kurzą stopą"
1510 r. - pierwszy inwentarzowy opis zamku sandomierskiego wspomina o domu na przeciw Wisły, podpiwniczonym budynku z kaplicą i bramie. Założenie składało się także z browaru poza murami oraz młyna i spichlerza nad Wisłą
1513 r. - renesansowa przebudowa zamku zainicjowana przez Zygmunta Starego pod kierunkiem Benedykta zwanego Sandomierzaninem, niemieckiego architekta odpowiedzialnego za przebudowę Wawelu. Poza tym prace nadzorował też prepozyt koprzywnicki Jan z Wiślicy. Do istniejącego budynku południowego od strony Wisły dobudowano skrzydło wschodnie i położono fundamenty pod zachodnie. Dziedziniec zyskał krużganki
II poł. XVI w. - prace kontynuował Zygmunt August, który zatrudnił muratora Klimunta, a później znanego architekta włoskiego Santi Gucciego. Powstało parterowe skrzydło zachodnie z wieżą i nowy mur obwodowy z bramą wjazdową zamykający czworoboczne założenie od północy
pocz. XVII w. - częściowo nadbudowano skrzydło zachodnie w jego południowej części, aby utworzyć wielką salę reprezentacyjną, połączoną z wieżą poprzez zachowany do dziś piękny portal


1656 r. - podczas potopu Szwedzi zgromadzili w warowni duże ilości prochu i po zdobyciu Sandomierza przez Polaków wysadzili budowlę. Zniszczeniu na zawsze uległy skrzydła południowe i wschodnie. Tylko zachodnie nadawało się jeszcze do odbudowy
lata 1680-88 - król Jan III Sobieski nakazał remont i rozbudowę zachowanego skrzydła zachodniego. Przede wszystkim nadbudowano północną część skrzydła, uzyskując tzw. piano nobile czyli całe piętro stało się reprezentacyjną częścią budowli, posiadało duże okna i wysoki sufit. Wygląd warowni był zbliżony do obecnego. Na miejscu dawnego skrzydła południowego wzniesiono stajnie
1768 r. - za czasów konfederacji barskiej warownię zniszczyły stacjonujące tu wojska rosyjskie
ok. 1820 r. - zaborcy austriaccy zamienili zamek Sandomierz na więzienie. Tę funkcje pełnił aż do 1959 roku. Przebudowie uległy wnętrza. Piano mobile podzielono na dwie kondygnacje i utworzono cele więzienne. Elewacja frontowa zyskała obecny klasycystyczny styl


1894 r. - do zamku dobudowano tzw. rogal czyli półkolisty budynek dla służby więziennej
lata 60 XX w. - przeprowadzono gruntowne prace remontowe
lata 70 XX w. - rozebrano tzw. rogal
1986 r. - zamek przekazano Muzeum Okręgowemu
lata 90 XX w. - zabezpieczono wzgórze zamkowe i uporządkowano dziedziniec
lata 2002 - 2005 - kolejny etap prac, m.in. przy baszcie południowej i w sali rycerskiej, modernizacja dachu

Czasy potopu Podczas potopu w 1655 r. Sandomierz jak większość kraju został zajęty przez Szwedów, a zamek obsadzony załogą najeźdźców. W marcu 1656 roku, po nieudanym oblężeniu Przemyśla Karol Gustaw postanowił wrócić do Warszawy, a pierwszym przystankiem miał być Sandomierz. Polskie dowódcy czyli Jerzy Lubomirski i Stefan Czarniecki uzgodnili iż ten pierwszy wyprzedzi Szwedów i zajmie miasto a drugi będzie nękał ich w czasie marszu. Plan udał się połowicznie. Lubomirski opanował miasto, ale Szwedzi schronili się w zamku, a tego nie dało się zdobyć. Z kolei Czarniecki nie otrzymał obiecanego wsparcia jazdy A. H. Pałubińskiego i jego zasadzka, która mogła rozbić obce wojska pod Niskiem nie powiodła się. Tak więc Karol Gustaw dotarł do Wisły pod Sandomierzem, ale jej nie przekroczył, a w zamku broniła się 500-osobowa załoga szwedzka. Jak opisuje to uczestnik wydarzeń H. Ch. Holsten: "Polacy rozłożyli się po drugiej stronie Wisły, a my po tej, tak że mogliśmy się tylko ostrzeliwać z artylerii. Ponieważ nie czuliśmy się tak mocni, by przejść na drugą stronę, pobić ich i tak pomóc zamkowi, przez cały czas posyłaliśmy nocą na tamtą stronę po kilka łodzi z rozkazem, by gdy wszystko będzie gotowe [zaminowane], nocą wycofali się na nasza stornę, co też się stało". I faktycznie, gdy podnieceni wieściami o wielkich kosztownościach zrabowanych przez Szwedów i przetrzymywanych na zamku, chłopi ruszyli na niego szturmem, komendant Sinclar kazał odpalić lont, a sam z całą załogą uciekł na podstawione łodzie. Wielki wybuch zniszczył warownię, grzebiąc blisko 100 Polaków.

Legendy i podania