Ścinawka Średnia

Średniowieczny zamek rycerski

Na terenie Polski istnieje do dziś kilka lepiej lub gorzej zachowanych zamków typu donżonowego, tzn. takich, których jądrem jest wielka wieża typu mieszkalno obronnego – donżon. Tutejszy dwupiętrowy, o wymiarach zewnętrznych 12,5x16m, ukończony został w 1360r., jest największą wieżą rycerską na Ziemi Kłodzkiej i drugą co do wielkości w kraju. Jego potężne kamienne mury zachowane w pierwotnej wysokości kryją wiele wspaniałości: ostrołukową wnękę latrynową w sieni drugiego piętra, ostrołukowy portal wejściowy z czerwonego piaskowca posiadający rzadkie, tworzone w celu przetaczania beczek z piwem i winem wycięcia w węgarach (pionowych belkach kamiennych w portalu bądź obramieniu okiennym), XIV-to wieczne piwnice z kamiennymi sklepieniami o negatywowych śladach po deskowaniu szerokimi deskami oraz oryginalnymi, gotyckimi wnękami oświetleniowymi. Dwa gotyckie kominki, przepiękne renesansowe portale, bogato kute i polichromowane. W sieni na pierwszym piętrze znajduje się "zielona komnata" tzn. sala o powierzchni blisko 53 m kwadratowych, której powierzchnia ogromnego sklepienia i ścian pokryta była onegdaj bogatą polichromią o tematyce floralnej wzbogaconej horyzontalnymi elementami pasowymi w kolorze czarnym oraz postaciami figuralnymi i herbami. W wyniku badań odnaleziono ponadto XIV-to i XV-to wieczne malowidła ścienne, które w sposób monotematyczny pokrywały ściany całego I pietra donżonu, a nawet pomieszczenia wieży alkierzowej południowej – otwartej do wnętrza donżonu całą swoją szerokością.
Obiekt znacznie powiększono w II poł. XV w. dobudowując do narożnika północno - zachodniego donżonu wieżę nr 2 – tzn. kolejną dwupiętrową wieżę mieszkalno – obronną (11x12). Jej kamienne mury o nieco mniejszej grubości mieściły blisko stu metrową aulę z pięknym zdwojonym oknem (obecnie nie zachowanym). Zobaczyć można w niej autentyczne, gotyckie obramienia okien, niedawno odkrytą strzelnicę ze śladami polichromii. Niezwykle oryginalny system wewnętrznych połączeń pomiędzy kondygnacjami obydwu wież za pomocą tajnych schodów również jest już odkryty, odkopany i udostępniony turystom. Powstały wówczas także: flankujący mur kurtynowy zamykający dziedziniec wewnętrzny oraz wieża bramna. Wspomniany wcześniej dziedziniec to chyba jedyny taki przykład dotyczący zamków donżonowych w kraju, ponieważ z założenia takowe dziedzińców nie posiadały. Nie był on wielki, dodatkowo pomniejszono go poprzez założenie pseudo-renesansowych XIX-to wiecznych schodów.

Pieco - komino - wędzarnia W 1565 r. na drugim, ostatnim piętrze budynku łączącego alkierz wielki z wieżą nr 2 powstała olbrzymia zajmująca 15m kwadratowych w podstawie pieco – komino – wędzarnia (zachowana do dzisiaj). Takiego monstrum tak wysoko nie ma chyba w nigdzie Europie, zaznaczając iż funkcjonowała ona bez windy lub innego urządzenia wspomagającego transport pieczywa i mięsiwa z poziomu dziedzińca na tak znaczną wysokość.

Dostępu doń broniła warowna wieża bramna z galerią obronną na drugim piętrze (do dzisiaj zachowały się kamienne schody prowadzące na nieistniejący lub nieistniejące poziomy obronne). Obecnie zachowana do wysokości pierwszego piętra, kryje piękną mieszkalną izbę. Budynek łączący wieżę bramną z wieżą nr 2, obecnie posiada wspólny dach z bramą i pochodzi z XVI w. Pierwotnie mieścił na piętrze wielce nietypowe krużganki. Po wojnie trzydziestoletniej było tu archiwum i skarbiec, dostępne jedynie drewnianymi schodami od strony dziedzica. Rodowód XV-to wieczny posiada również wieża alkierzowa południowa dobudowana do południowej ściany donżonu. Dwupiętrowa, pięknie i starannie zmurowana z użyciem wielkich ciosów w narożnikach, kryje w sobie nieduże lecz urocze izdebki – gabinety – pierwotnie otwarte do wnętrza sal donżonu na pierwszym i drugim piętrze. W przyziemiu była ona przelotowa. Do jej podnóża. i dalej aż do wnętrza donżonu gdzie prawdopodobnie zsiadano z koni, dostawano.się przez drugą, nie istniejącą obecnie wieżę bramną i most nad fosą. Na dziedzińcu w narożniku pomiędzy wieżą nr 2 a donżonem powstała na przełomie wieków XV i XVI 8-kątna wieżowa klatka schodowa kryjąca kamienne, zabiegowe schody, zachowane szczęśliwie do naszych czasów. Ich ciąg z parteru na pierwsze piętro zaopatrzony został powierzchniowo w „antypoślizgową”, romboidalną, drobną kratkę widoczną dzisiaj w niektórych miejscach na zewnętrznych stronach stopni.
W okresie średniowiecza zamek Ścinawka Średnia został ponadto otoczony w pełni nawodnioną fosą zasypaną dopiero podczas XIX-to wiecznej rozbudowy folwarku. XVI stulecie to okres kiedy powstawały kolejne części budowli: do wielkiej wieży nr 2 dobudowano alkierz północny, kryjący na piętrze wspaniały gabinet. Znajdziemy w nim jednoosobową sedillię (ogromna rzadkość w kraju) i „coś” co możemy zobaczyć jedynie w świątyniach faraonów w Egipcie. Wyobraźmy sobie, iż w jednym niewielkim (ok. 40 cm szerokości) miejscu tejże komnaty, zarówno o świcie jak i o zmierzchu, można oddać się lekturze bez sztucznego oświetlenia. To działa do dzisiaj co można osobiście sprawdzić. Od północy dostawiono do donżonu alkierz wielki, mieszczący na piętrze salę ostatecznej obrony. W jego części piwnicznej zachował się częściowo do dziś loch głodowy, nie używany już „niestety”. Na parterze zaś salka z dwiema pięknymi strzelnicami i wykutym w jednej bryle kamienia otworem wrzutowym do lochu. Następnie powiększono zamek o dwupiętrowy budynek sytuowany pomiędzy wieżą numer dwa a alkierzem wielkim. W końcu XVI w. dobudowano od wschodu do donżonu duży budynek dwupiętrowy o dwóch pomieszczeniach na każdej z kondygnacji, kończąc tym samym akt rozbudowy "domu wielkiego" (głównego budynku zamkowego). W tym przypadku przylegał on do donżonu od strony północnej. W jego skład wchodziły: 2 wieża mieszkalna, budynek łączący ją z, alkierzem wielkim, alkierz wielki oraz północna komnata nowo powstałego skrzydła. Jedna z jego piwnic (będąca w rzeczywistości tajną salą rady o 34 m kwadratowych powierzchni), posiada pięknie sklepioną salę, którą ze względu na jej urodę można by przenieść zdecydowanie dwie kondygnacje wyżej. To właśnie w niej zapadały wielokrotnie ważkie decyzje dotyczące funkcjonowania całości Hrabstwa Kłodzkiego. W trzeciej dekadzie XVIII w. ta część zamku uległa barokizacji, wymieniono całość kamieniarki renesansowej na barokową typu uszakowatego z guttami. Wielką osobliwością zamku Ścinawka Średnia jest gotycka, pochodząca z początku XVI w. kuchnia wolnostojąca (zachowana do dziś).

Donżon Niebywałą gratką dla miłośników wież rycerskich mieszkalno – obronnych jest masyw donżonu. XIV wieczne linie wyrównawcze (charakterystyczne dla XIV wiecznego budownictwa pasy okalające budowle, będące odzwierciedleniem poszczególnych faz konstrukcyjnych) spotykamy tutaj nawet na drugim piętrze niemal pod gzymsem koronującym. Fascynujące są już jego początki. Wszystko na to wskazuje, że fundatorem poziomu piwnic których – budowę rozpoczęto zaraz po 1300 roku był zakon rycerski Joannitów, posiadający w tym okresie działkę w Ścinawce Średniej. Do dzisiaj zachowały się negatywowe ślady po deskowaniu sklepień wykonanym z szerokich desek. (Sposób konstruowania kolebki przy pomocy deskowania szerokimi deskami wykorzystywany był w XIV w. Po zastygnięciu i zdjęciu deskowania pozostawały ślady desek.) Dużą ciekawostkę stanowią zachowane cztery gotyckie wnęki oświetleniowe w głównej piwnicy donżonu (blisko 46 m kwadratowych pow.)

Jej komin funkcjonuje nadal ogrzewając dwie sale położone powyżej. Zaznaczyć tutaj należy, iż sklepienie kuchni zrobione jest z ręcznie wykonanej kamiennej kostki, co jest absolutnie wyjątkowym przykładem z terenów naszego kraju. A teraz gratka, przy jej południowej ścianie znaleziono częściowo zachowany piec hypocaustum. Piętro wyżej, czyli ponad kuchnią w późnym gotyku, zmurowano „ciepłą komnatę”. To tutaj dzięki gorącemu powietrzu z pieca hypocaustum można było przetrwać nawet najcięższe mrozy.
Pierwsza dekada XVII w. to ostatni duży etap tworzenia zamku – budowa jednopiętrowego dworu obronnego – kancelarii, usytuowanej przy południowej ścianie dziedzińca. Jest to wspaniały budynek stworzony przez matkę Elizabeth von Ratschin dla swojego kilkuletniego syna Heinricha. Salon tutejszy zdobią trzy piękne portale renesansowe a zwierciadlane sklepienie dopełnia efektu. Całość bryły gmachu zwieńczona jest renesansowymi szczytami. Budynek gotyckiej kuchni i pomieszczenie ciepłej komnaty zostały wchłonięte przez jej masyw – prawdopodobnie dlatego właśnie ocalały. Jedyne wejście na piętro kancelarii prowadziło napowietrznym pomostem prowadzącym z alkierza południowego. W XIX w. od strony zachodniej dostawiono do niej niewielką część kryjącą łazienkę, zaś od wschodu zmurowano duży taras (ok. 34 m kwadratowe) kryty częściowo dachem. Powstały wówczas także schody na dziedzińcu oraz pseudo barokowe szczyty wieńczące główne budynki zamkowe. Do wschodniego budynku renesansowego dostawiono kolejny obecnie nie istniejący. Wiodły do niego kryte zadaszeniem schody (także nie istniejące) Jak widać lwia część obiektu powstała w epokach średniowiecza i renesansu. To klasyczny przykład spontanicznej rozbudowy zamku. Kończąc należy dodać, iż obiekt otoczony jest zabytkowymi zabudowaniami folwarcznymi, w których skład wchodzi min. stajnia pańska z II poł. XVII w. posiadająca we wnętrzu kilka pięknych sal ze sklepieniami spływającymi na kamienne kolumny.