SREBRZYSZCZE
¤ Szlachecki dwór obronny przebudowany w pałac ¤

stniejący obecnie pałac w Srebrzyszczu (do lat 80-tych XX wieku Serebryszcze) powstał najprawdopodobniej w XVII wieku. Pierwotnie był to okazały dwór Serebryskich, o którego obronnym charakterze decydowała lokalizacja na wyniesieniu pośród stawów i bagien. Po licznych przebudowach i przekształceniach otoczenia, elementy obronne założenia są dziś niemal niewidoczne, poza stawem przy wjeździe do parku.

Rezydencja króla? Wg tradycji rodzinnej, przekazywanej przez Lechnickich, serebryski pałac był początkowo zameczkiem myśliwskim Jana III Sobieskiego. Niestety jak dotąd nie są znane żadne źródła, które potwierdzałyby tą informację.

Pałac jest budynkiem murowanym, krytym blachą (do końca XIX wieku gontem), piętrowym, na obszernych, sklepionych piwnicach. Elewacja frontowa – południowa – jest symetryczna, jedenastoosiowa, z wyższym o pół piętra od korpusu trójosiowym pseudoryzalitem i dwuosiowymi, parterowymi alkierzami po bokach. Pseudoryzalit jest zwieńczony trójkątnym tympanonem z okrągłym okienkiem na osi. Okna, poza okienkami trzeciej kondygnacji ryzalitu i okienkiem w tympanonie – są pozbawione obramień. Drzwi wejściowe są obramione grubym półwałkiem. Nad alkierzami znajduje się ślepa murowana balustrada. Elewacje boczne są analogiczne, symetryczne, dwukondygnacyjne, trzyosiowe w dolnych kondygnacjach i jednoosiowe w górnych. Obie zwieńczone trójkątnymi tympanonami z niewielkim otworem w kształcie czwórliścia na osi.
Elewacja ogrodowa – północna jest jedenastoosiowa, podobnie jak frontowa, ale z tą różnicą, że alkierze od ogrodu są jednoosiowe, a trzyosiowe są cofnięte do tyłu ściany korpusu. Na środku tej elewacji jest wydatny ryzalit, trójosiowy, zwieńczony trójkątnym tympanonem. Artykulacja i obramienia okien są tu analogiczne jak w fasadzie południowej, podobnie balustrady nad alkierzami. Przy drzwiach, na osi elewacji znajdują się kamienne schody na planie półokręgu.

Zbiory pałacowe W pałacu serebryskim nie było nigdy specjalnie obfitych zbiorów, jednak uwagę zwracała kolekcja monet polskich i obcych oraz dość bogata biblioteka, licząca przed II wojną światową ok. 5000 tomów w różnych językach. Ozdobą kolekcji było pierwsze wydanie Encyklopedii Diderota, oprawne w skórę. Książki uległy zniszczeniu podczas I wojny światowej, gdy Rosjanie podpalili je, licząc, ze od nich zajmie się pałac. Pałac uratowano, ale książki zwęgliły się. Ocalała podczas tego pożaru Encyklopedia Diderota, zaginęła podczas II wojny światowej.

Pałac ma wnętrze dwutraktowe, z sienią i kwadratowym salonem od strony ogrodu na osi. Po obu stronach sieni i salonu symetrycznie rozmieszczone po dwa pokoje, w alkierzach po dwa dalsze, mniejsze, prostokątne, zaś od ogrodu po jednym kwadratowym. Pośrodku bocznych części pałacu, pomiędzy alkierzami znajdują się dwie klatki schodowe, z których zachodnia ma zachowane sklepienie krzyżowe. Na piętrze układ pomieszczeń analogiczny jak na parterze, z tą tylko różnicą, że nad sienią i salonem znajduje się wielka sala przez całą szerokość pałacu, o wysokości półtorej kondygnacji. W sieni na dole – w narożnikach od północy oraz w sali na piętrze, pośrodku ścian bocznych, zachowały się kominki z XVIII wieku.
Pierwotnie, jak wynika z rozwarstwienia murów dokonanego w trakcie remontu w latach 70-tych XX wieku, pałac nie miał istniejących obecnie części parterowych. Późniejsze od reszty ścian korpusu są też ściany pokojów od ogrodu, flankujących salon. Same pokoje istniały zapewne od początków pałacu, bowiem w ścianach korytarzyków przy klatkach schodowych znajdują się zamurowane w XVIII wieku przejścia, prowadzące do tych pomieszczeń. Klatki schodowe były wówczas wyodrębnione w bryle budynku jako alkierze, być może wieżowe.

Lochy Jak niemal w każdym podobnym obiekcie w Polsce, również i w Srebrzyszczu podobno istnieje przejście podziemne z pałacowych piwnic. Według miejscowych podań prowadzi ono aż do chełmskiej katedry.

Cały układ przestrzenny najstarszej części pałacu oraz ascetyczna artykulacja ścian zewnętrznych, pozwala wiązać tą budowlę ze warszawskim środowiskiem architektonicznym tego okresu, pozostającym pod silnym wpływem Tylmana z Gameren
Dookoła pałacu znajduje się park o powierzchni ok. 6 ha, pierwotnie regularny, w typie włoskim, obecnie założenie widoczne tylko częściowo. Zachowały się otaczające park szpalery drzew, poprzeczna aleja i dwa szpalery obrabiające okno widokowe na pola od północy, owalny gazon przy podjeździe do pałacu, staw i rzeczka-fosa. Wycięto zaznaczoną jeszcze na planie publikowanym w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce aleję na osi pałacu od strony północnej.