Świecie

Średniowieczny zamek krzyżacki

Częściowo zachowana krzyżacka warownia stoi w dolinie Wisły w pewnym oddaleniu od dzisiejszego Świecia. Nie na darmo nazywa się ją zamkiem wodnym - płynąca od południa Wisła i od północy Wda (dawniej Czarna Woda), utworzyły z terenu po środku trudno dostępną wyspę. Dodatkowo od zachodu przekopano szeroką na 40 metry fosę, która połączyła obie rzeki. Ich wodami zasilano również w razie potrzeby osobne fosy chroniące zamek górny. Obecnie jednak obraz stojącej na wodzie twierdzy można zobaczyć tylko podczas powodzi, ponieważ koryto Wisły po uregulowaniu w XIX wieku oddaliło się o ok. 800 m.
Warownia podzielona jest na zamek górny (dom konwentu zakonnego) i przedzamcze (zamek dolny) od strony południowo-zachodniej. Siedzibę konwentu zbudowano na planie kwadratu o boku 50 metrów, tak aby strony świata wyznaczały stojące w narożnikach 4 cylindryczne baszty, wysunięte poza lico muru. Budynki zamkowe miały wysokość ok. 13 metrów i zwieńczone były gankiem strażniczym. Całość otaczał mur obwodowy oddalony od budowli zamkowych z każdej strony o blisko 10 metrów, tworząc parcham (międzymurze). Jedyną basztą w tym obwodzie było gdanisko, czyli wieża latrynowa od południowego-wschodu. Nic z tego nie przetrwało, zniszczone głównie przez powodzie.

Krzywa wieża Główna wieża zamku Świecie miała wybitnie obronny charakter co pokazały (opisane niżej) wydarzenia z XV wieku, kiedy to załoga warowni broniła się w niej wiele miesięcy. W I połowie XX wieku pomagała za to ludziom chronić się przed żywiołem przyrody - wykorzystywano ją bowiem jako system wczesnego ostrzegania powodziowego. Na umieszczonym na wieży maszcie zawieszano wiklinowe kosze. Im więcej było koszy, tym bliżej miasta znajdowała się wielka woda. Obecnie, baszta jest sławna z powodu swojego odchylenia do pionu, które wynosi 106 cm. Dzięki temu ta 35-metrowa budowla zakończona 16 blankami jest najwyższą krzywą wieżą w Polsce udostępnioną turystom.

Dominującym elementem świeckiego zamku jest potężna wieża główna od strony zachodniej o wysokości blisko 35 m i średnicy 10 m. Posiada ona 7 kondygnacji naziemnych i 2 piwniczne oraz efektowne blanki i machikuły. Wieża ta była najokazalsza na zamku i pełniła rolę punktu ostatniej obrony (bergfriedu) Widać w niej wejście z poziomu powierzchni ziemi, ale pochodzi ono z połowy XIX wieku, pierwotne znajduje się na wysokości ok. 13 m i prowadzi z ganków strażniczych. Od tej wysokości dopiero schody są murowane, niżej zostały dobudowane drewniane. W wieży oryginalna klatka schodowa zaczyna się od 2. kondygnacji. Na 6. kondygnacji można zauważyć kominek, przy którym ogrzewała się straż, a w razie oblężenia gotowała smołę wylewaną następnie na podchodzącego wroga. Najwyższa 7. kondygnacja to korona wieży z szesnastoma blankami. Natomiast w piwnicach funkcjonowało więzienie dla braci zakonnych, którzy zbłądzili.
Choć wieża nie jest stabilna i od XIX wieku stale wzrasta jej pochylenie, została udostępniona turystom i można ponapawać wzrok ładną panoramą. Szkoda tylko, że postawione barierki utrudniają to.
Przylegające do wieży skrzydło północno-zachodnie (bywa określane jako "północne", bo przy opisach tego zamku obrócono nieco strony świata, z tego powodu wieża główna jest nazywana północno-zachodnią) o długości 13 metrów i 3 kondygnacjach (plus piwnice) mieściło na piętrze główne pomieszczenia zamku, w tym refektarz, pełniący też funkcję kapitularza oraz kaplicę. Oba posiadały sklepienia gwiaździste i były ogrzewane znajdującym się niżej piecem hypocaustum. Parter oraz piwnica nie miały murowanych podziałów, izby utworzono za pomocą nietrwałych ścianek drewnianych, bądź szachulcowych. Najwyższe piętro przeznaczone było na cele magazynowe i obronne. Od północy stoi kolejna wieża, która wydaje się ucięta, bo nie odróżnia się wysokością od budynku. Trzy pozostałe wieże zamkowe nie były tak okazałe jak główna i jedynie hełmem przewyższały mury. Północna graniczyła na piętrze z kaplicą i prawdopodobnie mieściła zakrystię. Dziś skrzydło północno-zachodnie jest nadbudowane do wysokości 17 m (przetrwało o połowę niższe) i przykryte płaskim dachem z żelbetu . W zrujnowanych wnętrzach urządzono ciekawą galerię fotograficzną przedstawiającą atrakcje regionu (choć kilka zdjęć było podretuszowanych w amatorski sposób) oraz postawiono parę machin oblężniczych.
Zachowane jedynie na poziomie murów przyziemia i piwnic, skrzydło północno-wschodnie mieściło prawdopodobnie dormitorium i komnaty mieszkalne konwentu, a na parterze i w piwnicach pomieszczenia gospodarcze z browarem i piekarnią. Oba powyższe skrzydła posiadały na dziedzińcu krużganki.
Mimo oznaczania pozostałych dwóch skrzydeł na starych planach i widokach budowli, ich istnienie było przez długi czas kwestionowane - uznawano że przebiegał tamtędy jedynie mur zamykający dziedziniec. Najnowsze badania dowiodły, że zabudowa w tym miejscu istniała, choć w uboższej formie. Były to mniejsze, parterowe budynki, których fundamenty pierwotnie traktowano jako nowożytne, ale ostatecznie okazało się, że pochodzą z czasów krzyżackich. W skrzydle południowo-wschodnim stał więc budynek kuchenny, który na poddaszu posiadał zapewne magazyn. Obok znajdowała się wieża latrynowa, do której dostawano się krużgankiem. Ta część zamku flankowana była przez dwie zachowane w przyziemiu baszty. Na południowej, utworzono taras z niezbyt ciekawym widokiem. Na baszcie wschodniej zapowiadany jest w przyszłości podobny.
Skrzydło południowo-zachodnie z bramę wjazdową było częściowo podpiwniczone, mieściło komnatę straży, być może zbrojownię lub izbę zarządcy zamkowych piwnic (czyli składu piwa, wina). Na wewnętrznym dziedzińcu znajdowała się studnia.

Podziemia Krążą opowieści o rozległych korytarzach podziemnych prowadzących z zamku świeckim zarówno pod Wisłą do Chełmna jak i pod Wdą do Sartowic. Dotychczas nie natrafiono na nie, ale piwnice pod samym zamkiem mają niecodziennych gości - osiedliła się tam kolonia nietoperzy.

Wjazd do zamku Świecie prowadził od południowego-zachodu przez przedzamcze o wymiarach 95 x 90 metrów. Początkowo służyło ono jako miejsce wytwarzania budulca. Potem otoczone je murem i zagospodarowano. Mury i dwie rzeki zapewniały wystarczające bezpieczeństwo, więc nie postawiono tu już wież, poza jedna flankująca bramę (jej mury były widoczne jeszcze w XIX w.). Na przedzamczu zlokalizowano dom komtura, co jest oryginalnym rozwiązaniem na zamkach zakonnych. Jego okazały budynek znajdował się w południowo-wschodniej części, posiadał przynajmniej 2 kondygnacje i piwnice. Poza tym stały tu: infirmeria od północy, obora, stajnia, wozownia, kuźnia. Do zamku górnego z przedzamcza trzeba było pokonać dwie bramy i most zwodzony. Obecnie na przedzamczu brak zabytkowych pozostałości. Od dawna działa tu camping i stoją prywatne domy.
Niegdyś w sąsiedztwie przedzamcza, również otoczona wodami rzek rozłożona była jeszcze inna ufortyfikowana struktura - miasto obwiedzione murami w końcu XIV wieku. Dopiero w XIX stuleciu przeniesiono je na drugi brzeg Wdy, gdzie nie było narażone na powodzie. Do dziś ze starego Świecia ostał się tylko kościół farny pw. św. Katarzyny (częściowo z XV wieku) z fragmentem murów miejskich.
Aktualnie zamek w Świeciu jest własnością miejscowego Centrum Kultury. Co roku we wrześniu odbywa się tu popularna impreza dla miłośników piosenki poetyckiej, turystycznej i szant pn. "Nocne Śpiewanie na Zamku w Świeciu". Od 2020 roku trwa rewitalizacja zabytku i wstęp nie jest możliwy. Dopiero w styczniu 2024 zwiedzili go pierwsi turyści. Warto skorzystać, bo nie wiadomo jak długo będzie otwarty - prac do wykonania jest jeszcze sporo (szczegóły niżej).
W planach jest uczynienie z zabytku centrum kulturalnego regionu. W skrzydle północno-zachodnim ma być hotel, a w podziemiach restauracja (przed wojną również działała tu restauracja, tyle że na terenie przedzamcza). Obecne nienaturalne zadaszenie skrzydła północno-zachodniego zostanie zlikwidowane i odzyska ono dawny wygląd. Powstaną również krużganki, przebudowane zostaną baszty, zagospodarowany będzie zamkowy dziedziniec itp.

Henryk von Plauen Komturem świeckim od 1407 r. był Henryk von Plauen, rycerz który uratował zakon przed całkowitym upadkiem po klęsce pod Grunwaldem. Był to człowiek natury gwałtownej, butny, arogancki, bezlitosny, ale także odważny i energiczny. To pozwoliło mu przejąć ster rządów w zakonie, obronić Malbork przed wojskiem króla Władysława Jagiełły i oficjalnie zostać wybranym przez krzyżacką kapitułę generalną wielkim mistrzem 9.11.1410 r., mimo że było kilku kandydatów stojących wyżej w hierarchii zakonnej. Od początku dążył do nowej wojny z Polską, ale pod naciskiem innych dostojników krzyżackich musiał zgodzić się na pokój toruński w 1411 r. Żądny krwi von Plauen mścił się jednak za przegraną wojnę na podległym mu rycerstwie, mieszczanach, a nawet duchowieństwie. Poleciało wiele głów, ofiary także topiono i torturowano. W 1413 roku przygotował armię gotową niespodziewanie ruszyć na Polskę, jednak nagła choroba zmusiła go do pozostania w Malborku. Nieobecność wielkiego mistrza pomogła wojsku krzyżackiemu, pełnemu przeciwników jego tyrańskich rządów, w okazaniu sprzeciwu i odmówieniu ataku. Gdy wściekły von Plauen wezwał do zamku malborskiego marszałka Kuchmeistra, ten wraz ze swoim odziałem, opanował warownię i uwięził wielkiego mistrza. Tak zakończyła się jego krótka kariera. Nowym wielkim mistrzem wybrano zwolennika pokoju z Polską - Kuchmeistra, a Henryk von Plauen został zesłany do więzienia w zamku w Pokrzywnie. Jego natura nie pozwoliła łatwo pogodzić się z takim upadkiem i przy wsparciu brata, również Henryka, próbował uzyskać poparcie Polaków, których tak nienawidził, do odzyskania władzy w zakonie. Na nic się to zdało, wkrótce uwięziono również jego brata, a na wolność wyszli obaj dopiero po śmierci Kuchmeistra w 1422 roku. Obalony wielki mistrz objął wtedy podrzędną funkcję prokuratora w Lochstadt, gdzie już wcześniej został przeniesiony z Pokrzywna.