Szczebrzeszyn

Średniowieczny zamek rycerski

Wieża zamkowa w Szczebrzeszynie na zdjęciu z okresu międzywojennego

Plan wysokościowy szczebrzeszyńskiego Wzgórza Zamkowego z lokalizacją wykopów archeologicznych. a - wykop wraz z oznaczeniem, b - relikty zabudowy murowanej, czyli wieża, murowane słupki w palisadzie i prawdopodobnie fragment bramy (na płn.-wsch. wzgórza). Badania S. Hoczyk-Siwkowa i I. Kutyłowska


Rzut wieży zamkowej w Szczebrzeszynie wg Radzik, Bednarczyk, 1981

Przyjmuje się, że zamek w postaci czworobocznej wieży mieszkalno-obronnej wzniósł w 2. połowie XIV wieku Dymitr z Goraja herbu Korczak, który otrzymał

Prywatny powiat szczebrzeszyński Ziemia szczebrzeszyńska decyzją króla Władysław Jagiełło miała status prywatnego dystryktu (powiatu), nad którym feudał sprawował pełną władzę wojskową, sądowniczą i własnościową. Mieszkańcy powiatu jako jego wasale, byli wyłączeni spod jurysdykcji królewskiej i publicznej, podlegali wyłącznie sądom ziemskim i grodzkim sprawowanym na szczebrzeszyńskim zamku. Każdy kolejny właściciel powiatu automatycznie stawał się feudałem - seniorem. Była to więc unikalna w kraju enklawa o ustroju feudalnym, która przetrwała aż do 1. rozbioru Polski. Wywoływało to niezadowolenie miejscowej szlachty, bo ograniczenia wynikające z prawa lennego uniemożliwiały jej korzystanie z przywilejów dostępnych w Rzeczypospolitej. Skutkiem był bunt oraz spalenie zamku i ksiąg sądowych w 1583 r.

ziemię szczebrzeszyńską od króla Ludwika Węgierskiego w 1379 roku. Nadanie to potwierdził i rozszerzył na absolutną władzę lenną dla Dymitra 9 lat później król Władysław Jagiełło. Jednakże w liście króla Kazimierza Wielkiego, który przebywał w Szczebrzeszynie podczas walk z Litwinami w 1352 roku, jest już wspomniany zamek. Budowla istniała więc w nieznanej dziś formie w połowie XIV wieku.
Ponieważ Dymitr nie miał synów, a oddanie ziemi córkom wiązałoby się z utratą dóbr wraz z wyjściem za mąż, postanowił przekazać ziemie bratankowi Prokopowi. Ten również nie posiadał męskiego potomstwa i Szczebrzeszyn trafił do jego córki Zygmunty, która wniosła go w wianie kasztelanowi i wojewodzie krakowskiemu Janowi Amorowi Tarnowskiemu (seniorowi) w 1462 roku. Wiadomo, że Tarnowski przebywał na zamku w Szczebrzeszynie wraz z żoną w roku 1486, a w 1507 roku odbył się tu sejmik ziemi chełmskiej.
Z badań archeologicznych wynika, iż ok. 1500 roku zamek Szczebrzeszyn spłonął w pożarze. Prawdopodobnie wraz z odbudową założenie wzbogaciło się o nowe budynki. Sama wieża zyskała 1 lub 2 kondygnacje z cegły. Do wnętrz wstawiono piece kaflowe.

Dymitr z Goraja Budowniczy zamku Dymitr z Goraja był Rusinem urodzonym w Kleciu. Swój szybki awans zawdzięczał królowi Kazimierzowi Wielkiemu, którego wspierał w podboju i zagospodarowywaniu ziem wschodnich. Mimo popadnięcia początkowo w niełaskę u Ludwika Węgierskiego (stracił stanowisko podskarbiego i został wyrzucony z dworu) w 1377 r. król za zasługo w wojnie z Litwą nadał Dymitrowi i jego bratu ziemie powiatu szczebrzeszyńskiego z zamkiem w Goraju oraz przywrócił stanowisko. Następnie Dymitr opowiedział się za związkiem Jadwigi z Wielkim Księciem Litewskim Jagiełłą i z całych sił nie dopuszczał do jej ślubu z Wilhelmem Habsburgiem, co uwiecznił Jan Matejko. Jagiełło odwdzięczył się m.in. nadaniem mu władzy feudalnej nad Szczebrzeszynem i okolicą. W 1386 r. był posłem do Krzyżaków z zaproszeniem na ślub Jagiełły i Jadwigi. Dwa lata później został marszałkiem Królestwa i poślubił córkę wojewody krakowskiego Beatę z Bożegodaru. Dymitr zmarł w 1400 roku, a jego ciało spoczęło w klasztorze w Zawichoście. Majątek ziemski jaki zgromadził należał do największych w XIV-wiecznej Polsce. Twarz Dymitra na obrazie J. Matejki. Kliknij aby zobaczyć całość.

W 1515 r. po sporach o Szczebrzeszyn po śmierci Aleksandra Tarnowskiego, zamek przejął Piotr Kmita z Wiśnicza jako spadek po matce Katarzynie z Tarnowskich, siostrze Jana Amora Tarnowskiego. Rok później nastąpił jednak nowy podział majątku. Podzielono go na pół, łącznie z zamkiem: część górną dostał Kmita, a część dolną Elżbieta, wnuczka Prokopa Gorajskiego. Właśnie ten podział na zamki dolny i górny dowodzi, że warownia posiadała dodatkowe zabudowania poza wieżą, jednak dotychczas nie zlokalizowano ich.
W 1522 roku wzmiankowany jest burgrabia zamkowy. W 1555 r. po śmierci Piotra Kmity, sejm do którego trafiła sprawa majątku, nadał cały Szczebrzeszyn trzem braciom Górkom z Wielkopolski: Łukaszowi, Stanisławowi i Andrzejowi. Byli oni potomkami Elżbiety z Goraja. W 1557 r. Łukasz i Stanisław zrzekli się swoich części na rzecz brata Andrzeja.
W 1583 r. zamek Szczebrzeszyn, w którym działał powiatowy sąd lenny, został podpalony przez niezadowoloną z podległości feudalnej szlachtę. Najbardziej ucierpiała część dolna wieży. Stracono wtedy wszelkie dokumenty z dziejów miasta, tak iż Andrzej Górka musiał prosić króla Stefana Batorego o potwierdzenie nadania wszystkich dotychczasowych praw dla Szczebrzeszyna.
Wieża wprawdzie przetrwała albo została odbudowana, ale tak jak i całe wzgórze zamkowe nie pełniła już funkcji obronnych, lecz była więzieniem jeszcze w XVIII stuleciu. Lustracja z 1593 roku mówi o 2 studniach, zaniedbanych i zasypanych kamieniami, sklepionej murowanej piwnicy oraz 2 budynkach.
Od 1592 r. właścicielami Szczebrzeszyna byli spadkobiercy i siostrzeńcy Górków - Czarnkowscy, a rok później, aż do 1772 roku Zamoyscy. W 1589 roku prywatny powiat szczebrzeszyński został włączony do ordynacji Zamoyskich.
W XIX i XX stuleciu wieża była zwykłym prywatnym budynkiem mieszkalnym.
Pierwsze badania archeologiczne przeprowadzono w latach 1978-79, następne w roku 1981. W 2008 pojawiła się zaskakująca informacja, iż wzgórze zamkowe ma całkowicie zmienić swoje oblicze. Wieża zamkowa zostanie odbudowana, a na jej szczycie powstanie punkt widokowy. Obok w budynku mieszkalnym funkcjonował będzie hotel i restauracja. Inwestycje przeprowadzić ma biznesmen z Kanady, pochodzący ze Szczebrzeszyna i będący właścicielem wzgórza. Jednak końcem 2009 roku okazało się, iż biznesmen wycofał się ze swoich planów i cały teren zamkowy jest wystawiony na sprzedaż.
W 2018 r. gmina odkupiła wzgórze zamkowe za 161 tys. zł i temat zagospodarowania oraz rewitalizacji zabytkowego terenu powrócił.
W 2020 roku ogłoszono projekt zakładający w ciągu 3 lat odbudowę wieży (3 kondygnacje) z salami ekspozycyjnymi, punktem widokowym, kawiarnią, otoczoną alejkami z tablicami informacyjnymi.
Od 2022 roku trwają prace, mające się zakończyć końcem roku 2023. Przy okazji natrafiono na tunel prowadzący w kierunku fosy zachodniej i 7 pochówków z XIII wieku, które będą dokładnie przebadane w przyszłości.
Dnia 25.11.2023 nastąpiło uroczyste otwarcie zrekonstruowanej wieży. Rewitalizacja kosztowała w sumie 3 mln 250 tys. zł. Otwarciu zabytku towarzyszył koncert muzyki dawnej w wykonaniu Capella All Antico, bicie okolicznościowej monety, pokazy walk i uzbrojenia średniowiecznego w wykonaniu Drużyny Grodów Czerwieńskich. Nie udało się na razie pozyskać środków na odbudowę wieży bramnej.

Zdjęcie z lotniczego skanowania laserowego okolicy Zamczyska w Szczebrzeszynie. A - wieża, B - zamek górny, kropki - przebieg palisady, C - hipotetyczny zamek dolny, E - fosa od zachodu, F- klasztor z kościołem, G - rzeka Wieprz

Informacje praktyczne

ADRES I KONTAKT
brak

CZAS
Oglądnięcie resztek zamku zajmuje ok. 10 minut.

WSTĘP
Kiedyś wolny, ale aktualnie trwają prace rekonstrukcyjne, więc zapewne zabroniony.

Centralno-południowa część woj. lubelskiego. 17 km na zachód od Zamościa. Zobacz na mapie.
Wzgórze zamkowe znajduje się ok. 300 m od rynku miejskiego w kierunku płd-zach. (w stronę słynnego chrząszcza).


Współrzędne geograficzne:

Bibliografia