Tarnów

Średniowieczny zamek rycerski

Zamek wzniesiono na terenie wsi Tarnowiec Mały (obecny Tarnowiec) w 1. połowie XIV wieku z inicjatywy Spycimira z Piasków (później pisał się z Melsztyna) herbu Leliwa, wojewody, a później kasztelana krakowskiego, najbliższego doradcy i współpracownika króla Władysława Łokietka. Istnieją hipotezy, że pierwotnie w tym miejscu stała pierwsza świątynia w okolicy - benedyktyński kościół św. Marcina, ponieważ archeolodzy pod wschodnimi fundamentami zamku znaleźli pozostałości średniowiecznych pochówków.

Król Węgier na zamku W 1528 r. hetman Jan Amor (III) Tarnowski gościł w swej rezydencji króla Węgier Jana Zapolyę. Musiał on uciec z kraju po klęsce w bitwie pod Szina. Przez pół roku zamek tarnowski wraz z dochodami z miasta oddany był do jego dyspozycji, można go uznać za nieoficjalną stolicą Węgier. Monarcha spotykał się tu z polskimi i zagranicznymi możnowładcami szukając pomocy dla swojej walki z Habsburgami. Zapolya odwdzięczył się Tarnowianom za utrzymanie jego dworu fundując niezachowany ołtarz w miejscowej kolegiacie. Zaś hetmanowi w zamian za gościnę odpłacił się przyjęciem w Wielkim Waradynie, gdzie podejmował cały jego orszak złożony ze 150 ludzi. Na prośbę Polaka uwolnił magnata-awanturnika Hieronima Łaskiego, na którego wydano już wyrok śmierci. Wizyta trwała aż 2 tygodnie, w tym czasie głównie jedzono i pito. Jak później obliczono opróżniono 106 beczek wina!

lata 1329-1331 - budowa zamku przez Spycimira. Już wtedy zamek podzielony był na dwie części, dzięki wykuciu w skale głębokiego rowu, który przedzielił wzgórze. Zamek górny posiadał wysoką wieżę - stołp od strony zachodniej, piętrowy budynek mieszkalny od północy i dostawiony do niego budynek nad zboczem góry zwany "kurzą nogą". Całość otaczał kamienno - ceglany mur obwodowy o grubości ponad 2 metry. Podzamcze pełniło funkcje gospodarcze i posiadało drewniane budynki z wieżą mieszkalną od zachodu oraz murowaną wieżę bramną od wschodu. Otaczał je drewniany obwód obronny.
1331 r. - biskup krakowski Jan Grot erygował kaplicę zamkową
1342 r. - na zamku w Tarnowie wystawiony został pierwszy znany dokument, w którym Spicymir nadał las Keyzerswald niejakiemu Mikołajowi, aby założył na jej terenie wieś Klikowa (dziś część Tarnowa).
1352 r. - po śmierci Spycimira zamek przejął jego syn Rafał Tarnowski, późniejszy podkomorzy sandomierski i kasztelan wiślicki. Dwukrotnie gościł on w Tarnowie króla Kazimierza Wielkiego
1362 r. - biskup Bodzanta uposażył ołtarz św. Krzyża znajdujący się zamku tarnowskim dziesięcinami z kilku swoich wsi
koniec XIV w. - Jan z Tarnowa, syn Rafała i wnuk Spycimira, rozbudował zamek górny zabudowując dziedziniec od południa i wschodu budynkiem zwanym "pałacem południowym". Był on znacznie okazalszy od gotyckiego domu od północy, więc odtąd w nim mieściły się reprezentacyjne komnaty z wielką salą oraz prawdopodobnie przeniesioną kaplicą. Przypuszcza się, iż w tym okresie podzamcze zostało otoczone murowanym obwodem obronnym
1441 r. - warownię najechali i zdobyli Węgrzy, stronnicy Władysława Pogrobowca i jego matki Elżbiety, którzy walczyli z Jagiellonami o tron węgierski. Zniszczona nie nadawała się już do zamieszkania. Był to koniec pierwszego okresu w jej dziejach
poł. XV w. - zamek został szybko odbudowany przez Jana Amora (I) Tarnowskiego, późniejszego wojewodę i kasztelana krakowskiego. Wszystkie elementy drewniane zostały już zastąpione murowanymi z cegły. Dotyczy to przede wszystkim podzamcza, na którym stały wcześniej drewniane budynki gospodarcze. Nowa zabudowa nadal była dostawiona do muru południowego. Na zamku górnym w narożniku płd.-wsch. postawioną drugą, niższą wieżę. Wjazd wzmocniono kwadratową wieżą bramną. Od południa dodano fosę i nową linię murów ochraniające pałac południowy. Powstało międzymurze, w którym były 4 ściany działowe, więc przestrzeń tę wykorzystano później na powiększenie powierzchni pałacu.
1492 r. - w zamku tarnowskim gościł słynny historyk, humanista i dyplomata Filip Buanocorsi, zwany Kallimachem. Był wychowawcą synów Jana Amora (I) Tarnowskiego.

Wojna o Tarnów Tak nazwano godne pożałowania wypadki z roku 1570, które doprowadziły do upadku zamku. Po śmierci hetmana i jego syna Jana Krzysztofa wygasła tzw. młodsza linia rodu Tarnowskich. Majątek przeszedł na Zofię z Tarnowskich Ostrogską, córkę hetmana i żonę litewskiego księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego. Do spadku zgłosiła jednak pretensje druga linia Tarnowskich, twierdząc wbrew prawu, że kobiety są wyłączone z dziedziczenia dóbr nieruchomych. Stanisław Tarnowski, kasztelan czechowski próbował odkupić gniazdo rodowe, ale w końcu uległ podszeptom osobistych wrogów ks. Ostrogskiego - Olbrachta Łaskiego oraz braci Zborowskich i postanowił siłą dojść swych praw. Łaski przekazał mu zaciągnięte przez siebie wojsko, a Andrzej Zborowski objął nad nim dowództwo. Tysiąc-osobowy oddział szybko zdobył miasto i zamek, ponieważ siły Ostrogskiego dopiero nadciągały z Wołynia. Najeźdźcy spalili wszystko co stało im na drodze do zamku, a dowódcę obrony Jana Kozaneckiego oddali w jasyr Turkom na poczet zaległego żołdu. Gdy nadeszły posiłki, oburzony takim barbarzyństwem książę chciał dopaść napastników, choćby miał zrównać zamek z ziemią, jednak odwiedli go od tego komisarz królewski Sempelborski i przyjaciel, kasztelan zawichojski Mikołaj Ligęza, który już wcześniej zajął zbrojnie miasto Tarnów. Wyrok królewski zgodnie z oczekiwaniami był korzystny dla Ostrogskiego i wkrótce neutralne oddziały króla przejęły ogołocony z cennych przedmiotów zamek tarnowski. Całe to zajście stało się bardzo głośne w kraju. Mimo że szlachta skłaniała się raczej na stronę Tarnowskich, bo Ostrogski jako prawosławny magnat litewski nie był popularny w Koronie, to Stanisław Tarnowski szybko zaczął żałować, iż wdał się w tę awanturę. Poznał się też na swoich "przyjaciołach" Zborowskich i Łaskim, nie chcąc później mieć z nimi nic wspólnego. Honorowo wziął całą winę na siebie i bez zwłoki zapłacił ogromne odszkodowanie w wysokości 100 000 zł, co doprowadziło go do krytycznej sytuacji materialnej i sporego zadłużenia.

1514 r. - pierwsze zbrojne zagarnięcie warowni podczas rodzinnych sporów spadkowych. Jan Amor (III) Tarnowski (Krakowczyk), późniejszy hetman wielki koronny, nie czekając na rozstrzygnięcie sądowe zajął Tarnów i Szczebrzeszyn - dobra po zmarłym bezdzietnie przyrodnim bracie Janie Amorze (II) Tarnowskim, wojewodzie sandomierskim. Na mocy wyroku sądowego musiał potem oddać Szczebrzeszyn swoim siostrom
ok. 1525 r. - renesansowa przebudowa i rozbudowa zamku przez Jana Amora (III) Tarnowskiego. Przemianie uległy zarówno wnętrza jak i otoczenie warowni. Powstał zewnętrzny obwód murów z nowoczesnymi fortyfikacjami bastejowymi. Najpotężniejszą basteją, o najgrubszych murach była czworoboczna budowla zwana "arsenałem". Prawdopodobnie podwyższono wtedy wieżę główną i rozbudowano zachodnią stronę zamku górnego. Na podzamczu wzmocniono mury od wschodu, a do budynku bramnego dostawiono ceglane przypory, być może podwyższono go o 1 kondygnację. Usypano też nowe solidniejsze wały, a narożnika płd. - zach. bronił dodatkowo szaniec złożony z potrójnej linii wałów. Zaawansowane fortyfikacje ziemne otaczały zresztą cały zamek. Za nimi, od południa, rozciągał się zwierzyniec oraz ogród zwany winnicą.
1524 r. - zamek został zastawiony braciom Krzysztofowi i Mikołajowi Szydłowieckim. Jan Amor (III)Tarnowski potrzebował pieniędzy przed spodziewanym atakiem Turków
1537 r. - w drodze na Ruś w zamku hetmana Tarnowskiego zatrzymał się król Zygmunt Stary i królowa Bona
1553 r. - huczne wesele Zofii, córki hetmana i księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wojewody kijowskiego
1561 r. - po śmierci hetmana Tarnowskiego, warownię odziedziczył jego syn Jan Krzysztof, a następnie córka hetmana Zofia Ostrogska, która przekazała ją swemu mężowi Konstantemu Ostrogskiemu, wojewodzie kijowskiemu
1570 r. - spory spadkowe doprowadziły potężny zamek do upadku. Został najechany i zdewastowany przez wojska innej linii Tarnowskich. Konstanty Ostrogski nie interesował się nim zbytnio i nie traktował jako swej rezydencji, powierzając zarządcom swych dóbr. Oto co zastał po odzyskaniu warowni wyrokiem królewskim z rąk najeźdźców: "Taki barłóg żeby się były mogły węże lęgnąć. Drzwi ani zamków żadnych nie było całych [...], zabrano zbroje, rynsztunki wojenne i konne, siodła blachowe, miecze, skóry łosie, działa, hakownice rusznice, halabardy, oszczepy, pancerze, puklerze [...] drzwi, zamki, almaryje, skrzynie poodbijawszy, połupiwszy, wybrali, wyłupili i zamek wszystek wyplądrowali". Całkowicie zniszczono też słynną bibliotekę hetmańską
koniec XVI w. - zamek został odbudowany przez Konstantego Wasyla i rozbudowany od strony wschodniej. Do murów zamku wysokiego dostawił on dwudzielny budynek zwany w inwentarzach "gmaszkiem"
1608 r. - właścicielem Tarnowa został syn Zofii i Konstantego - Janusz Ostrogski, ostatni pan na Tarnowie, który się tu urodził i mieszkał
1620 r. - po śmierci Janusza Ostrogskiego zamek był własnością kolejno: Ostrogskich-Zasławskich, Wielopolskich, Zamoyskich, Radziwiłłów, Koniecpolskich, Walewskich i na dłużej Sanguszków
1655 r. - podczas "potopu" Szwedzi w ogóle nie zainteresowali się zamkiem łupiąc miasto i klasztor bernardynów. Świadczyło to o skali jego zniszczenia. Już kilka lat wcześniej tymczasową siedzibą zarządcy dóbr tarnowskich stał się dwór w sąsiednich Gumniskach, a opis z 1651 r. mówi o zawalonych dachach
lata 1657-75 - próby odbudowy zamku. Nakryto go nowym dachem i wykonano pewne prace remontowe.

Zamek - muzeum Mimo inwestycji poczynionych w zamek, nie była to lubiana rezydencja hetmana Jana Tarnowskiego. Z jakichś powodów o wiele bardziej wolał on przebywać w Wiewiórce i Osieku. Napisał o tym Franciszek Herzig w swym rękopisie: "Zamek w broń wszelką suto był uprezidowany i liczną przy tym miał załogę. Hetman jednak nierad tu przebywał, rezydencja ta raczej podobna była do muzeum. Znajdowała się tu pełna zbrojownia, zabytki po przodkach, biblioteka głośnej sławy [...] Mieścił się tu pod opieką straży i skarbiec, kędy się rodzinne skarby przechowywały". Hetman nie zadbał więc o przyszłość gniazda rodowego. Być może zdając sobie sprawę z chorowitości syna, przewidywał iż majątek przejdzie wkrótce na córkę, a wraz z jej małżeństwem na obcy ród, nie było więc sensu w niego inwestować. Mógł co prawda przekazać Tarnów krewnym, ale wtedy pozostawiłby ukochaną córkę bez majątku...

1723 r. - nastąpiło ostateczne przeniesienie zarządcy z niszczejącego zamku do Gumnisk
1747 r. - ks. Janusz Aleksander Sanguszko pozwolili siostrom bernardynkom pobrać budulec z ruin zamku pod budowę klasztoru i kościoła
1777 r. - Sanguszkowie nakazali dalszą rozbiórkę tarnowskiej warowni. Wkrótce potem Adam Gorczyński napisał: "Stary Leliwitów zamek, który przez wiele wieków patrzał na swoje miasto rozłożony w dolinie, już ten wspaniały warowny, szacowny dom Tarnowskiego (...) stracił swoją okazałość, swoje baszty, wieże i sklepienie (...) sterczał już tylko ułomkiem ściany, na której czerniły się okna rozdarte w szerokie bramy, z których sypał się gruz i rumowisko"
1848 r. - teren zamku został mocno zdewastowany podczas nieudanej próby wzniesienia kopca ku czci ofiar tzw. rzezi galicyjskiej w 1846 r. Zniwelowano wtedy wały zasypując przy okazji mury zamkowe
1939 r. - po przekazaniu miastu terenu zamkowego przez księcia Sanguszkę rozpoczęto badanie ruin pod kierunkiem Gabriela Leńczyka. Planowano tu urządzić park miejski, ale prace przerwała wojna
1963 r. - kolejne, tym razem zaawansowane prace archeologiczne na zamku górnym pod kierunkiem Andrzeja Żakiego
1979 r. - prace archeologiczne na podzamczu
2008 r. - wybuchł wielki spór o teren zamku z rodem Sanguszków. Paweł Sanguszko sprzedał firmie z Krakowa działki na Górze Św. Marcina, które wydawało się iż należą do miasta. Warto dodać, że owa firma powstała tuż przed podpisaniem umowy. Sanguszkowie zgodzili się odsprzedać miastu teren za 1/3 wartości - 1 mln zł. Władze miasta odrzuciły propozycję powołując się m.in. na wolę oddania miastu działek za darmo przez dziadka Pawła - księcia Romana Sanguszki ogłoszoną podczas sesji rady miejskiej 10 listopada 1938 roku.

Legendy i podania

Bibliografia