Waniewo

Średniowieczny zamek szlachecki

Bruk w wykopie archeologicznym. Zdjęcie z tablicy informacyjnej autorstwa prowadzącego badania Wojciecha Bisa.

Zamczysko Waniewo. Relikty zabudowy drewnianej i zasięg kamiennych bruków odsłoniętych w trakcie badań archeologicznych. Rysunek: Wojciech Bis.
01–05 - numery wykopów archeologicznych, A - bruk na majdanie, B1–B3 — numery pomieszczeń w obrębie budynku mieszkalnego, C, E, G - podstawy pieców grzewczych, D - relikty drewnianej podłogi, F - pozostałość progu, H - bruk pod podcieniem, J - pozostałość belki podcienia, K - relikty budynku gospodarczego.

W połowie XV wieku Waniewo należało do Wielkich Książąt Litewskich. Istniał tu już wtedy most przez bagna i rozlewiska Narwi, dzięki któremu miejscowość pojawia się po raz pierwszy na kartach historii pod datą 1447 r. Most łączył Mazowsze i Litwę, był ważnym traktem handlowym. Na początku XVI wieku król Aleksander Jagiellończyk nadał Waniewo wojewodzie wileńskiemu Mikołajowi Radziwiłłowi. W 1510 roku Radziwiłł otrzymał przywilej na lokowanie miasta na prawie chełmińskim oraz na pobór myta z nowo wybudowanego mostu. Rok później miasteczko wg zachowanej wzmianki posiadało: most, zamek i kościół. W 1513 roku wybuchł spór sąsiedzki między rodami Gasztołdów i Radziwiłłów. Doprowadził on do spalenia zamku Gasztołdów w Tykocinie ok. roku 1519 przez Kuncę - dowódcę zamku w Waniewie. Litewski możnowładca Olbracht Gasztołd ledwie uszedł z życiem podczas najazdu i stracił sporą część majątku, ale nie zamierzał Radziwiłłom puścić tego wydarzenia płazem. Dwa lata później najechał jakoby Waniewo i doszczętnie spalił most oraz zamek, który jakoby nie zostały już odbudowany. Nie ma na to jednak dowodów i przeczą temu zapisy przy podziałach majątkowych oraz zastawach pożyczkowych od połowy XVI wieku do początku XVII, w których wspomina się Waniewo się "miasto z zamkiem". Od 1589 roku Waniewo należało do książąt Olelkowicz-Słuckich, potem Pawła Szczawińskiego. W 1604 r. jego syn, również Paweł zwolnił mieszczan z dotychczasowego obowiązku pełnienia "straży zamkowej", nakazał naprawić most oraz zakazał wypasać bydło "za zamkiem". Oznacza to że budowla przetrwała do XVII stulecia, choć nie wiadomo w jakiej formie i czy była zamieszkana. Odkryte ślady spalenizny wskazują, że zniszczył ją pożar w okresie od końca XVI wieku do początku XVII. Zbiegło się to upadkiem Waniewa jako miasta, które zaczęło być określane jako wieś. W 1677 roku kupili je bracia Mikołaj i Wilhelm Orsetti, którzy wybudowali sobie nową siedzibę w Śliwnie.
Doniesienia o zamku waniewskim zweryfikowała w 2009 roku ekspedycja archeologiczna pod kierownictwem prof. Marii Dąbrowskiej z Instytutu Etnologii i Archeologii PAN w Warszawie. Inicjatywa wyszła od wójta gminy Sokoły dr inż. Józefa Zajkowskiego i dyrektora Narwiańskiego Parku Narodowego mgr Ryszarda Modzelewskiego. Rok wcześniej na Narwi wybudowaną kładkę turystyczną łączącą wsie Waniewo i Śliwno. Prace archeologiczne skupiono na miejscu przy tej kładce, po środku rzeki, gdzie widoczna była kępa. Okazało się, że wybór był trafny. Wykonano dwa wykopy, które potwierdziły istnienie siedziby obronnej. Natrafiono na skorupy naczyń ceglastych, glinianych patelni i butli, fragmenty pięknie zdobionych kafli płytowych (m.in. z herbem Radziwiłłów), fragmenty wyrobów metalowych i szklanych. Do najcenniejszych znalezisk należą fragmenty naczyń zdobionych filigranem czyli dekoracją z zatapianych białych nitek datowane na przełom XVI/XVII wieku. Pochodzą z Wenecji lub Czech.
Duże ilości kości zwierzęcych oraz ślady rzadkich wtedy szyb sugerują, iż nie była to tylko mała strażnica obronna, lecz całkiem dobrze wyposażony zamek. W najwyższym punkcie zamczyska odkryto dwie warstwy płytek ceramicznych ustawionych na gruzie ceglanym - jest to przypuszczalnie pozostałość chodnika.
Badania archeologiczne były kontynuowane w 2014 i 2016 roku. Odsłonięto kolejny zabrukowany obszar. Prawdopodobnie cały teren zamku był w ten sposób utwardzony i odizolowany od podmokłego podłoża.