Nowy Wiśnicz

Bastionowy zamek magnacki

1397 r. - pierwsza wzmianka o zamku w dokumentach
I poł. XVI w. - kolejny Kmita, także Piotr (V) marszałek wielki koronny i wojewoda krakowski, znacznie rozbudował zamek i uczynił z niego magnacką rezydencję. Dobudował jedną kondygnację i dwie ryzalitowe wieże, pojawiły się też wtedy renesansowe detale architektoniczne. Wnętrza zostały wyposażone drogimi ozdobami, meblami i obrazami, na zewnątrz zaś utworzono włoskie ogrody
1553 r. - zmarł bezpotomnie Piotr Kmita, jego spadkobiercami została rodzina Barzich
1593 r. - z powodu zaciągniętych pożyczek rodzina Barzich była zmuszona sprzedać zamek Sebastianowi Lubomirskiemu herbu Drużyna, który był starostą dobczyckim, sądeckim, spiskim, lipnickim, kasztelanem małogoskim, wojnickim, burgrabią krakowskim, twórcą potęgi swojego rodu. Dla wygody przejął on bardzo podobny do swojego herb Szreniawa Kmitów - nazywając go "Szreniawa bez krzyża". Zamek otoczył wielkim ogrodem, sam rezydował jednak na zamku w Dobczycach

Uzbrojenie zamku i potop Załoga zamku wiśnickiego w XVII w. była ogromna. Stacjonowało tu 200 konnych dragonów, 400 węgierskich piechurów, rozstawionych było 80 armat. Zgromadzone zapasy żywności wystarczały aż na 3 lata. To wszystko oraz potężne fortyfikacje pozwały odeprzeć praktycznie każdy atak. Jednak podczas najazdu szwedzkiego zamek został poddany bez jednego wystrzału. Nie do końca są jasne okoliczności tego wydarzenia. Komunistyczni historycy podkreślali, że Lubomirscy dbając tylko o własny interes, nie chcieli doprowadzić do zniszczenia swej rezydencji. Z drugiej strony wiadomo, że po śmierci Stanisława Lubomirskiego, jego synowie (w tym najstarszy - Aleksander, który odziedziczył zamek) nie traktowali już Wiśnicza jako własnej rezydencji rodowej i w chwili podejścia wojsk szwedzkich wszyscy przebywali gdzieś indziej. Być może załoga nie mając przywódcy była bez szans w starciu z potężną artylerią szwedzką. Oskarżając Lubomirskich o odmowę walki należy pamiętać, że to właśnie marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski wraz ze Stefanem Czarnieckim rozpoczął polską ofensywę, która w końcu doprowadziła do wyparcia Szwedów z Polski. Mimo poddania się, barbarzyńcy ze Szwecji zniszczyli zamek i wywieźli 150 wozów z kosztownościami oraz dziełami sztuki. Nadzorował to osobiście gubernator okupowanego Krakowa - Paul Wirtz. Wraz z 300 rajtarami ograbił zamek z dzieł sztuki takich mistrzów jak Rafael, Tycjan, Ribera oraz wszelkich cennych sprzętów jak zegary, lustra, naczynia, kielichy i oczywiście biżuteria.

1613 r. - kolejnym właścicielem zamku został Stanisław Lubomirski, starosta sadecki, spiski, dobczycki, rotmistrz królewski, wojewoda krakowski, późniejszy tryumfator spod Chocimia
od 1615 r. - Lubomirski rozpoczął długotrwałą przebudowę warowni pod kierunkiem włoskiego architekta Andrea Spezzy, który kończył m.in. kościół w Krakowie na Bielanach. Wtedy to powstała barokowa brama wjazdowa, kaplica, loggia na dziedzińcu, niski budynek kuchenny zwany Kmitówką, a istniejące wieże narożne zostały podwyższone. Urządzone w stylu barokowym wnętrza zdobiły dekoracje stiukowe Jana Falconiego oraz malowidła Stanisława Kosteckiego z Krakowa i Włocha Mateuszan Ingermana. Słynna była wiśnicka biblioteka i kolekcja obrazów takich mistrzów jak Rafael, Durer, Tycjan. Zamek Lubomirskich był wtedy uznawany za jeden z najwykwintniej wyposażonych rezydencji w Europie. Całość otoczono nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi na planie pięcioboku wg projektów Spezzy oraz K. Mieroszewskiego. Na każdym bastionie stała wieżyczka obserwacyjna. W murze kurtynowym pomiędzy bastionami, na niższych kondygnacjach znajdowały się kazamaty oraz pomieszczenia dla służby i wojska, na wyższej natomiast pokoje dla oficerów. Umieszczono w nich też stajnie
1616 r. - Lubomirski ufundował u stóp zamku miasto nazwane Nowym Wiśniczem, dawny Wiśnicz natomiast zwany był od tej pory Starym Wiśniczem. Zamek stał się gniazdem rodowym jednego z najpotężniejszych rodów magnackich w Polsce
1631 r. - kolejną fundacją Lubomirskiego był klasztor karmelitów bosych nieopodal rezydencji, który także ufortyfikowano bastionami wg planów Spezzy i Mieroszewskiego. Klasztor miał wspólnie z zamkiem tworzyć sprzężony układ obronny
1649 r. - właścicielem został Aleksander Michał Lubomirski
1655 r. - zamek Wiśnicz został zajęty bez obrony przez Szwedów. Zniszczony nie odzyskał już nigdy swojej dawnej świetności. Wcześniej zatrzymał się w nim na krótko król Jan Kazimierz, uciekający z kraju na Śląsk
1656 r. - pułkownik Gabriel Wojniłłowicz na czele dwóch pułków jazdy liczących ok. 1500 żołnierzy usunął załogę szwedzką z zamku
ok. 1660 r. - rozpoczęto odbudowę warowni wiśnickiej. Mimo złupienia budowli, wciąż była tu jeszcze jedna z największych bibliotek w kraju

Dostojni goście W 1646 r. król Władysław IV wraz z małżonką Ludwiką Marią, posłami francuskimi, weneckimi i dworzanami wyruszył do Lwowa. Po drodze zamierzał jednak odwiedzić dwory i zamki magnackie. Przybył też i do Wiśnicza, gdzie przebywał przez 3 dni. Lubomirscy, mimo że zbyt przychylnie nastawieni do króla nie byli, zgotowali mu prawdziwie królewskie przyjęcie. W każdym dniu odbywał się wielki bankiet, na którym wypijano 12 beczek węgierskiego wina, oddawano salwy z dział i wystrzeliwano sztuczne ognie. Na pożegnanie dostojni goście otrzymali podarunki, w tym król - 6 przepięknych koni, królowa - złotą konew wysadzaną drogimi kamieniami, a poseł francuski również 6 koni, ale już nie tak wspaniałych jak król. Ogólnie zamek wiśnicki był miejscem wielu wystawnych uczt. Gospodarze chętnie gościli przyjezdnych, którzy dostarczali wiadomości z kraju i świata. Podobno najdłuższa uczta trwała 2 tygodnie!

1720 r. - w wyniku małżeństwa Marianny Lubomirskiej z Pawłem Karolem Sanguszką, zamek wiśnicki stał się własnością Sanguszków
1752 r. - Lubomirscy nie zapomnieli jednak o swojej dawnej rezydencji i w tym roku ponownie do nich powróciła wykupiona przez Stanisława Lubomirskiego z Łańcuta
Następnie zamek został wniesiony w wianie przez Aleksandrę Lubomirską Potockim herbu Pilawa. Już wtedy był zamieszkiwany tylko okresowo
1783 r. - klasztor wiśnicki został decyzją zaborcy austriackiego zamieniony na sąd i więzienie. Do dzisiaj funkcjonuje tu więzienie
1831 r. - wielki pożar spustoszył zamek. Odtąd był już tylko ruiną
II poł. XIX - Nowy Wiśnicz należał do Zamoyskich, a potem Straszewskich
1901 r. - zamek ponownie powrócił do Lubomirskich, którzy odkupili go od prof. Maurycego Straszewskiego
1928 r. - Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich rozpoczęło prace rekonstrukcyjne m.in. przy udziale Adolfa Szyszko-Bohusza. Prace te spotkały się ze sporą krytyką. Przerwała je wojna.
1936 r. - na mocy orzeczenia Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, rząd polski dodał zapis w księdze hipotecznej gminy katastralnej Stary Wiśnicz, który ograniczał prawa właścicieli w rozporządzaniu majątkiem wiśnickim, ponieważ uznano go za zabytek kultury narodowej
1949 r. - rozpoczęto prace renowacyjne, które w późniejszych latach doprowadziły do pełnej restauracji murów zamkowych
1990 r. - po upadku komunizmu, zaczęto oficjalnie mówić o powrocie zabytku do Lubomirskich. Przedstawiciel rodziny Lubomirskich - Stanisław Lubomirski-Lanckoroński wydał oświadczenie, iż rodzina nie poradzi sobie z remontem i utrzymaniem tak dużego obiektu, a rok później na Wawelu podpisano list intencyjny z ministerstwem kultury, który miał uregulować sprawę roszczeń rodziny. Po tym fakcie został powołany Zarząd Odbudowy Zamku w Wiśniczu i wykonano ogromne prace mające przystosować zrujnowany zamek do celów muzealnych i turystycznych. W budowli działał wtedy oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
1996 r. - Ministerstwo Kultury wystąpiło do Sadu Rejonowego w Bochni z wnioskiem o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości i przejście jej na własność Skarbu Państwa
2001 r. - w Sądzie Rejonowym w Krakowie zarejestrowano Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich ze Stanisławem Lanckorońskim-Lubomirskim na czele domagające się zwrotu zamku wiśnickiego. W 2002 r. Przedstawiciele rodu zajęli nawet zamek siłą i okupywali go do czasu przybycia policji. Przez długi czas trwał spór między Lubomirskimi a Gminą i działającym na miejscu Muzeum. Nie wiadomo było kto jest właścicielem zabytku. Lubomirscy mieli prawo współużytkować zamek po partycypowaniu w kosztach jego funkcjonowania. Zjednoczenie Rodowe zorganizowało np. w zamku wielki bal z koncertami i pokazami sztucznych ogni, co wg drugiej strony stanowiło spore zagrożenie dla murów zabytku.
2008 r. - Gmina przekazała zamek Muzeum Ziemi Wiśnickiej. Budowla powoli zapełnia się eksponatami. Można było oglądać zabytkowe meble, porcelanę, kielichy, srebra i gobeliny. Miejscowi urzędnicy zabiegali także o wpisanie warowni na listę Pomników Historii (może go otrzymać zabytek o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej).
2015 r. - po 10 latach od rozpoczęcia sprawy "wolne sądy" uznały, że zamek należy do Skarbu Państwa. Lubomirscy odwoływali się od tej decyzji kilkukrotnie, bo Sąd Okręgowy w Tarnowie uznał ich racje i skierował sprawę do ponownego rozpatrzenia
2017 r. - turyści dostali do dyspozycji 2 nowe atrakcje: Bastion VR - zwiedzania obiektu w goglach virtual reality oraz Trasę Nietoperza - trasę po zamkowych podziemiach
2018 - otwarto ekspozycję średniowiecznych narzędzi tortur
2019 r. - ostatecznie Sąd Okręgowy w Tarnowie prawomocnie podtrzymał orzeczenie Sądu Rejonowego w Bochni uznając, że Skarb Państwa nabył prawo własności zamku w Wiśniczu przez zasiedzenie.
2020 r. - wniosku do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego o nadanie zamkowi tytułu "Pomnika Historii" został pozytwnie zweryfikowany i Prezydent RP podpisał rozporządzenie o wpisie na listę nowego pomnika historii pn. "Nowy Wiśnicz – zespół architektoniczno – krajobrazowy"

Widok na zamek i klasztor w Nowym Wiśniczu. Obraz J. Łosika z 1905 r.

Legendy i podania

Bibliografia