Nowy Wiśnicz

Bastionowy zamek magnacki

Pierwotny zamek w Wiśniczu wzniósł Jan Kmita w II poł. XIV w. Przed Kmitami cała okolica należała do rycerskiego rodu Gryfitów, ale raczej nie posiadali oni tu siedziby. Siedziba Kmitów była niewielką warownią z jedną wieżą od wschodu i obwodem murów odpowiadającym kształtowi obecnego zamku. Wieża posiadała blanki i otwory strzelnicze. Wkrótce potem dziedziniec przedzielono murem, co było początkiem skrzydła południowo-zachodniego i głównego budynku mieszkalnego postawionego przez następnego Kmitę - Piotra.
1397 r. - pierwsza wzmianka o zamku w dokumentach
ok. 1405 r. - Piotr (I) Kmita, wojewoda krakowski i sandomierski, postawił w skromnej warowni ojca murowany budynek mieszkalny (palatium) zwieńczony attyką od strony południowo-zachodniej oraz basztę od północy (2. faza rozwoju). Całość otaczała częściowo palisada, a częściowo wał.
ok. 1445 r. - Mikołaj Kmita, kasztelan przemyski, zbudował skrzydło południowo-wschodnie oraz wieżę południową (3. faza rozwoju)
ok. 1470 r. - Dobiesław Kmita, wojewoda i kasztelan lubelski, rozbudował warownię o niewielki budynek północno-wschodni. Znaleziono na nim ślady wykuszu (4. faza rozwoju)
ok. 1500 r. - Piotra (III) Kmita, wojewoda krakowski, rozbudował zamek o skrzydło północno-zachodnie. Ponieważ poszczególne budynki zamkowe powstawały oddzielnie i różniły się wysokością poziomów, Kmita postanowił scalić je w jedną bryłę z 3 narożnymi wieżami. Od strony dziedzińca dostawiono drewniany ganek łączący wszystkie budynki, a różnice wysokości niwelowano schodkami (5. faza rozwoju). Postawiono również 2 budynki bramne od północy i zachodu. Prawdopodobnie główny wjazd zawsze prowadził od północy, brama zachodnia funkcjonowała krótko.
I poł. XVI w. - kolejny Kmita, także Piotr (IV) marszałek wielki koronny i wojewoda krakowski rozpoczął znaczną rozbudowę gotyckiego zamku w drugiej dekadzie XVI stulecia po pożarze, który zniszczył część budowli. Nadbudował wszystkie skrzydła rezydencji, przy czym górne partie murów posiadały otwory strzelnicze. Od zachodu powstała basteja z tarasem artyleryjskim. Od południowego wschodu wzniesiono wolnostojący budynek militarno-gospodarczy (cekhauz), połączony z warownią gankiem (zwany "Kmitówką"). Od północy, w miejscu palisady, postawiono mur obronny dochodzący do bramy północnej. Postawiono przy niej tzw. bastion uszaty mający chronić wjazd do zamku. Zachodnia brama funkcjonowała od tej pory jako basteja artyleryjska. W połowie stulecia rozbudowa była kontynuowana - na bastei od zachodu stanęła najbardziej okazała zamkowa wieża - baszta Bony, elewacje północna-zachodnia i południowo-wschodnia zyskały ryzality. Pojawiły się też wtedy renesansowe detale architektoniczne. Wnętrza zostały wyposażone drogimi ozdobami, meblami i obrazami, na zewnątrz zaś utworzono włoskie ogrody. w połowie stulecia zamek można było już określać jako renesansową rezydencję magnacką (6. faza rozwoju).
1553 r. - zmarł bezpotomnie Piotr Kmita, jego spadkobiercami została rodzina Barzich
1593 r. - z powodu zaciągniętych pożyczek rodzina Barzich była zmuszona sprzedać zamek Sebastianowi Lubomirskiemu herbu Drużyna, który był starostą dobczyckim, sądeckim, spiskim, lipnickim, kasztelanem małogoskim, wojnickim, burgrabią krakowskim, twórcą potęgi swojego rodu. Dla wygody przejął on bardzo podobny do swojego herb Szreniawa Kmitów - nazywając go "Szreniawa bez krzyża". Zamek otoczył wielkim ogrodem, sam rezydował jednak na zamku w Dobczycach


1613 r. - kolejnym właścicielem zamku został Stanisław Lubomirski, starosta sadecki, spiski, dobczycki, rotmistrz królewski, wojewoda krakowski, późniejszy tryumfator spod Chocimia
od 1615 r. - Stanisław Lubomirski rozpoczął długotrwałą przebudowę rezydencji pod kierunkiem włoskiego architekta Andrea Spezzy, który kończył m.in. kościół w Krakowie na Bielanach. Wtedy to powstała barokowa brama wjazdowa, kaplica, loggia na dziedzińcu, rozbudowano i połączono z zamkiem Kmitówkę, istniejące wieże narożne podwyższono. Urządzone na nowo wnętrza w stylu barokowym, ujednolicone poziomy budynków pod względem wysokości. Wnętrza zdobiły dekoracje stiukowe Jana Falconiego oraz malowidła Stanisława Kosteckiego z Krakowa i Włocha Mateusza Ingermana. Słynna była wiśnicka biblioteka i kolekcja obrazów takich mistrzów jak Rafael, Durer, Tycjan. Zamek Lubomirskich był wtedy uznawany za jeden z najwykwintniej wyposażonych rezydencji w Europie. Całość otoczono nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi na planie pięcioboku wg projektów Spezzy. D oraz K. Mieroszewskiego. Na każdym bastionie stała wieżyczka obserwacyjna. W murze kurtynowym pomiędzy bastionami, na niższych kondygnacjach znajdowały się kazamaty oraz pomieszczenia dla służby i wojska, na wyższej natomiast pokoje dla oficerów. Umieszczono w nich też stajnie (7. faza rozwoju).
1616 r. - Lubomirski ufundował u stóp zamku miasto nazwane Nowym Wiśniczem, dawny Wiśnicz natomiast zwany był od tej pory Starym Wiśniczem. Zamek stał się gniazdem rodowym jednego z najpotężniejszych rodów magnackich w Polsce
1631 r. - kolejną fundacją Lubomirskiego był klasztor karmelitów bosych nieopodal rezydencji, który także ufortyfikowano bastionami wg planów Spezzy i Mieroszewskiego. Klasztor miał wspólnie z zamkiem tworzyć sprzężony układ obronny
1649 r. - właścicielem został Aleksander Michał Lubomirski
1655 r. - zamek Wiśnicz został zajęty bez obrony przez Szwedów. Zniszczony nie odzyskał już nigdy swojej dawnej świetności. Wcześniej zatrzymał się w nim na krótko król Jan Kazimierz, uciekający z kraju na Śląsk
1656 r. - pułkownik Gabriel Wojniłłowicz na czele dwóch pułków jazdy liczących ok. 1500 żołnierzy usunął załogę szwedzką z zamku
ok. 1660 r. - rozpoczęto odbudowę warowni wiśnickiej. Mimo złupienia budowli, wciąż była tu jeszcze jedna z największych bibliotek w kraju

Dostojni goście W 1646 r. król Władysław IV wraz z małżonką Ludwiką Marią, posłami francuskimi, weneckimi i dworzanami wyruszył do Lwowa. Po drodze zamierzał jednak odwiedzić dwory i zamki magnackie. Przybył też i do Wiśnicza, gdzie przebywał przez 3 dni. Lubomirscy, mimo że zbyt przychylnie nastawieni do króla nie byli, zgotowali mu prawdziwie królewskie przyjęcie. W każdym dniu odbywał się wielki bankiet, na którym wypijano 12 beczek węgierskiego wina, oddawano salwy z dział i wystrzeliwano sztuczne ognie. Na pożegnanie dostojni goście otrzymali podarunki, w tym król - 6 przepięknych koni, królowa - złotą konew wysadzaną drogimi kamieniami, a poseł francuski również 6 koni, ale już nie tak wspaniałych jak król. Ogólnie zamek wiśnicki był miejscem wielu wystawnych uczt. Gospodarze chętnie gościli przyjezdnych, którzy dostarczali wiadomości z kraju i świata. Podobno najdłuższa uczta trwała 2 tygodnie!

ok. 1700 r. - przebudowa zachodnie skrzydła zamku i utworzenie wielkiej Sali Rycerskiej. Wtedy powstała też galeria łączącą basztę Bony z wieżą południową (8. faza rozwoju)
1720 r. - w wyniku małżeństwa Marianny Lubomirskiej z Pawłem Karolem Sanguszką, zamek wiśnicki stał się własnością Sanguszków
1752 r. - Lubomirscy nie zapomnieli jednak o swojej dawnej rezydencji i w tym roku ponownie do nich powróciła wykupiona przez Stanisława Lubomirskiego z Łańcuta. Przeprowadzono remont generalny budowli i zlikwidowano galerię (9. faza rozwoju)
Następnie zamek został wniesiony w wianie przez Aleksandrę Lubomirską Potockim herbu Pilawa. Już wtedy zamieszkiwany był tylko okresowo
1783 r. - klasztor wiśnicki został decyzją zaborcy austriackiego zamieniony na sąd i więzienie. Do dzisiaj funkcjonuje tu więzienie
1831 r. - wielki pożar spustoszył zamek. Odtąd był już tylko ruiną
II poł. XIX - Nowy Wiśnicz należał do Zamoyskich, a potem Straszewskich
1901 r. - zamek ponownie wrócił do Lubomirskich, którzy odkupili go od prof. Maurycego Straszewskiego
1928 r. - Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich rozpoczęło prace rekonstrukcyjne m.in. przy udziale Adolfa Szyszko-Bohusza. Prace te spotkały się ze sporą krytyką. Przerwała je wojna.
1936 r. - na mocy orzeczenia Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie, rząd polski dodał zapis w księdze hipotecznej gminy katastralnej Stary Wiśnicz, który ograniczał prawa właścicieli w rozporządzaniu majątkiem wiśnickim, ponieważ uznano go za zabytek kultury narodowej
1949 r. - rozpoczęto prace renowacyjne, które w późniejszych latach doprowadziły do pełnej restauracji murów zamkowych i odtworzenia zlikwidowanej w XVIII wieku galerii wzdłuż skrzydła południowo-zachodniego
1990 r. - po upadku komunizmu, zaczęto oficjalnie mówić o powrocie zabytku do Lubomirskich. Przedstawiciel rodziny Lubomirskich - Stanisław Lubomirski-Lanckoroński wydał oświadczenie, iż rodzina nie poradzi sobie z remontem i utrzymaniem tak dużego obiektu, a rok później na Wawelu podpisano list intencyjny z ministerstwem kultury, który miał uregulować sprawę roszczeń rodziny. Po tym fakcie został powołany Zarząd Odbudowy Zamku w Wiśniczu i wykonano ogromne prace mające przystosować zrujnowany zamek do celów muzealnych i turystycznych. W budowli działał wtedy oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu
1996 r. - Ministerstwo Kultury wystąpiło do Sadu Rejonowego w Bochni z wnioskiem o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości i przejście jej na własność Skarbu Państwa
2001 r. - w Sądzie Rejonowym w Krakowie zarejestrowano Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich ze Stanisławem Lanckorońskim-Lubomirskim na czele domagające się zwrotu zamku wiśnickiego. W 2002 r. Przedstawiciele rodu zajęli nawet zamek siłą i okupywali go do czasu przybycia policji. Przez długi czas trwał spór między Lubomirskimi a Gminą i działającym na miejscu Muzeum. Nie wiadomo było kto jest właścicielem zabytku. Lubomirscy mieli prawo współużytkować zamek po partycypowaniu w kosztach jego funkcjonowania. Zjednoczenie Rodowe zorganizowało np. w zamku wielki bal z koncertami i pokazami sztucznych ogni, co wg drugiej strony stanowiło spore zagrożenie dla murów zabytku.
2008 r. - Gmina przekazała zamek Muzeum Ziemi Wiśnickiej. Budowla powoli zapełnia się eksponatami. Można było oglądać zabytkowe meble, porcelanę, kielichy, srebra i gobeliny. Miejscowi urzędnicy zabiegali także o wpisanie warowni na listę Pomników Historii (może go otrzymać zabytek o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej).
2015 r. - po 10 latach od rozpoczęcia sprawy "wolne sądy" uznały, że zamek należy do Skarbu Państwa. Lubomirscy odwoływali się od tej decyzji kilkukrotnie, bo Sąd Okręgowy w Tarnowie uznał ich racje i skierował sprawę do ponownego rozpatrzenia
2017 r. - turyści dostali do dyspozycji 2 nowe atrakcje: Bastion VR - zwiedzania obiektu w goglach virtual reality oraz Trasę Nietoperza - trasę po zamkowych podziemiach
2018 - otwarto ekspozycję średniowiecznych narzędzi tortur
2019 r. - ostatecznie Sąd Okręgowy w Tarnowie prawomocnie podtrzymał orzeczenie Sądu Rejonowego w Bochni uznając, że Skarb Państwa nabył prawo własności zamku w Wiśniczu przez zasiedzenie.
2020 r. - wniosku do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego o nadanie zamkowi tytułu "Pomnika Historii" został pozytywnie zweryfikowany i Prezydent RP podpisał rozporządzenie o wpisie na listę nowego pomnika historii pn. "Nowy Wiśnicz – zespół architektoniczno – krajobrazowy"